Hester van Hasselt & Bianca Sistermans: de redacteur leest en bekijkt een gecombineerd interview- en fotoboek met gedichten, en stelt vast dat er minstens zeventien redenen zijn om er nog vaak naar terug te keren.

*

Daan Stoffelsen: Hester van Hasselt & Bianca Sistermans, Een mogelijk begin van veel. 29 dichters aan het werk

Bij sommige boeken begin je gewoon, en stel je vast: ik ga hier nog vaak naar terugkeren. Een mogelijk begin van veel (naar K. Schippers’ uitspraak ‘Iedere notitie is eigenlijk een mogelijk begin van veel.’) is er zo een. En wel hierom.

• de interessante nevenpositie van Van Hasselts verrassende interviews met dichters (over het ambacht en de kunst), de scherpe portretten van Sistermans, en de besproken gedichten.
• de keuze van dichters, en de aanwezigheid van bewonderde doden als K. Schippers, Hafid Bouazza, Menno Wigman en F. Starik.
• de uitspraak ‘Ja, het is een geheimzinnig vak, het is heel moeilijk om er definitieve uitspraken over te doen.’ (Remco Campert)
• de overweging ‘Ik zocht woorden voor hoe ik door dat landschap liep. Ik dacht: een mens bestaat voor 90 procent uit water. Ik zag zo’n stripfiguuromlijning voor me in de vorm van een emmer, dat water gaat heen en weer, iets waar we niet zoveel over te zeggen hebben. Misschien zou ik het liefst willen dat het lichaam gewoon meedoet in het geheel, zoals een emmer meedoet in het geheel. Of dat het voor me uitgaat als een wolk, waarmee ik het gedicht besluit.’ (Bernke Klein Zandvoort)
• de opening van een gesprek ‘Bernke is een goede observator, dat ben ik helemaal niet.’ (Lieke Marsman)
• de rook bij Hafid Bouazza, de rook bij Radna Fabias. (Bianca Sistermans)
• de openbaring ‘Als je vertaalt, groei je vanzelf naar iemand toe. Tijdens het vertalen van Broch was ik iemand anders dan toen ik werkte aan het postume, getormenteerde debuut van Beckett. In de tijd van The Gift van Nabokov, een glorieus en gelukkig boek, was ik voortdurend in een staat van verrukking, dan gingen we weer op expeditie naar Mongolië om vlinders te vangen.’ (Anneke Brassinga)
• de vraag ‘Hoe ga je eigenlijk te werk?’ (Hester van Hasselt)
• het antwoord ‘Ik maak aantekeningen op kleine briefjes. Die bewaar ik. ’s Ochtends vroeg hoorde ik een Franse hoorn in het Vondelpark, in de nevel. Ik liep op het geluid af maar ik vond het niet. Zoiets verzin je toch niet?’ (K. Schippers)
• de bekentenis ‘Soms houd ik ook heel erg niet van poëzie. Dan lijkt het me eerder aanstellerij, maar dat komt natuurlijk door mijn eigen beperkingen. Waarschijnlijk is het ook de angst dat het in mijn eigen werk te aanstellerig wordt.’ (Edward van de Vendel)
• het licht bij Anne Vegter (zwart-wit), het licht bij Sasja Janssen (kleur). (Bianca Sistermans)
• de koffiekop op de foto van Ester Naomi Perquin. (Bianca Sistermans)
• de dertien pagina’s die Radna Fabias aan het woord is.
• de tegenstellingen in ‘Als ik schrijf en het lukt me om al die stemmen te negeren of een plek te geven, dan kom ik bij tegenstellingen en contrasten en bij mijn voortdurende twijfel en bij mijn niet-weten, en dat is een ruimte waarin ik van mezelf mag zoeken en proberen. Ik hoef tijdelijke, wankele gedachten daar niet om te vormen tot een stellige, welluidende mening en ik kan de dingen net zo chaotisch en rommelig laten zijn als ze in mij bestaan.’ (Radna Fabias)
• dat K. Schippers ook buiten zijn eigen interview optreedt.
• ‘”Hoelahoep!” slaakt de buisbeer / die met zijn vacht door / de kleinste dierenkieren / kan’ (Joost Oomen, niet eerder gepubliceerd)
• en nog veel meer, maar dat moet ik nog ontdekken.

Sarah Hall: de redacteur las de nieuwe roman van een favoriete auteur, en ziet hoe ze onze diepste emoties illustreert en analyseert.

*

Sarah Halls nieuwste roman Burntcoat is hele essays waard, maar er komt een recensie aan op Athenaeum.nl, en hier probeer ik die samen te vatten en van een uitgebreidere stijlanalyse te vergezellen. Allereerst: een geweldig boek. Hall weet dingen scherp te krijgen over maatschappij, mens en kunst in een verhaal dat afwisselend sexy en geestig, spannend en dieptriest, en wijs is.

Ze portretteert een onafhankelijke vrouw, een kunstenares, die net voor het virus de mensen naar binnen dwingt, verliefd wordt op een Turkse restauranthouder. Hij trekt bij haar in, het is een idylle, tot het virus ook hen bereikt, dan het wordt een hel. En terwijl Hall de levensgeschiedenis van de vertelster verweeft met die situatie, strooit ze met overtuigende seksscènes, indringende verhalen van de minnaar en serieuze dreiging.

In januari verschijnt de vertaling van Karina van Santen en Martine Vosmaer, dan is een analyse vast nog interessanter – al was het maar omdat ik het Nederlands beter beheers – maar nu een scène die me aan het lachen bracht, net nadat de ik bij een gevecht gewond geraakt is:

‘My wrist was bandaged in crêpe; you’d wrapped it very neatly, to my surprise. The military service, you explained, when there was little to do but patrol the border, watching for feudal village activity, learning to polish, drill, practising first aid.
And watching pornography.
With the confession, you glanced up from doctoring my wrist.
Sorry.‘

We hebben net een ernstige scène achter de rug, het geweld buiten is bij ze binnengedrongen, en Hall vat het gesprek heel strak samen. Spreekt de ik haar verrassing hardop uit? Somt hij zijn bezigheden inderdaad zo summier op, in een tricolon? Omdat hij zo’n ronde vorm gebruikt, is de toevoeging in directe reden extra verrassend. (Maakt zij die opmerking? Ik denk het wel, maar vervolgens zijn alle zinnen in directe rede cursief.) Zijn blik omhoog en zijn reactie geven die geestige opmerking een andere lading. Dat klopt en werkt, en na een dialoog die ingaat op details en zijn gêne zichtbaar opwekt, is Hall ook in de analyse sterk:

‘I waited for you to tie the bandage, splitting apart and tucking the crêpe. The pinch of jealousy, as your courteous, discreet front spoiled and experience spilled out, was both painful and exciting. Shadowy scenes from your past, and I was a voyeur. You were kneeling beside me, had been looking down throughout the explicit interview. Now you held my gaze. Your eyes were brightly minted, full of mischief, mild disgrace, the glimmer of arousal.
Why are we talking about this?
It’s a painkiller.‘

In één zin (‘The pinch of jealousy…’) weet Hall het dubbelzinnige van de dialoog te vatten, de spanning en het ongemak, de intimiteit en de vervreemding. En ze observeert precies dat ook bij de minnaar. En dan die uitsmijter: praten over porno als pijnbestrijding, dat is mooi gevonden.

Nog geen tien pagina’s later komt ook hij verwond thuis en, blijkt even later, besmet. Seks en dood, die belangrijke thema’s voor Hall, zitten akelig dicht op elkaar. Maar ze zegt in Burntcoat dus ook heel zinnige dingen over kunst, over literatuur, over ziekte, over hoe we met elkaar omgaan. Over alles.

Burntcoatis uitgegeven door Faber. De vertaling, Het atelier, verschijnt in 2022 bij Ambo|Anthos.

Kees ’t Hart: de redacteur las een speelse bundeling van verhalen of essays of hoe wil je ze noemen die vermaken en raken.

*

Kees ’t Hart, victorien, ik hou van je. Verhalen en ontboezemingen

Ik heb de term literaire ‘speeltuin’ al zo vaak gebruikt voor het literaire tijdschrift en De Revisor in het bijzonder, dat het als een cliché begint te voelen. En misschien ook wat al te licht voor dit tijdschrift (Barbarber, ja!), maar een veilige ruimte om eerste stappen te zetten en te experimenteren, dat bestaat af en toe ook in boekvorm. Veel algemener in het consequente toepassen van andere perspectieven, het laten ontsporen van verhaallijnen, maar specifieker in een bundeling als Kees ’t Harts victorien, ik hou van je. Verhalen en ontboezemingen.

(Ook een oud-redacteur van De Revisor, net als de Boekenweek-auteurs van komend jaar, Marieke Lucas Rijneveld en Ilja Leonard Pfeijffer. Misschien is ons publiek niet zo groot (word toch abonnee, mensen, je krijgt er zoveel voor terug), maar je ziet ons wel terug in de boekhandel.)

victorien is een speeltuin in boekvorm. ’t Hart wekt de suggestie autobiografisch proza te schrijven, vanaf het eerste (titel-)essay, waarin hij probeert uit te zoeken hoe de tekst ‘victorien, ik hou van je’ op de Waalbrug belandde. Want hij kende toen een Victorien. Een Victorine eigenlijk. ‘Waar is Victorine gebleven, en de zus die ik begeerde? Goeie eerste zin voor een episch gedicht over de Waal. Wat is dat toch, jongensbegeerte? Evelien heette ze. Met i-e-n. Denk ik.’ Het is een zoektocht die speelt met het zoeken, ’t Hart belt met die, mailt met die, spreekt de zus — maar het levert weinig op, behalve vermakelijke inzichten en ontboezemingen.

Ik geloof hem in dat verhaal of essay of hoe wil je het noemen, ik geloof hem volledig.

Maar als je met die instelling aan het volgende stuk begint, een verzameling mails onder de titel ‘Het proefschrift’, kom je bedrogen uit. Een freudiaanse onderzoeksvraag ‘Uw laatste brief heeft me enigszins gerustgesteld en tegelijkertijd opnieuw verontrust.’) leidt tot gênante vervolgstappen (‘Dit lijkt me geen goed idee. Ik blijf te bang voor bordelen (ja, ook voor warenhuizen en kastelen, en zeker voor kleedkamers, al weet ik niet wat je daar precies mee bedoelt), dat moet je toch snappen, ik heb nu wel genoeg gezien.’) en het loopt uit de hand (‘Het lijkt me al met al een behoorlijk smerig gedoe, met dat natte gips en dan moet ik hem daarin steken en dan zorg jij, zorgen jullie, moet ik zeggen, voor de rest.’).

Er zitten ook drogere bijdragen bij, over hoe Madame Bovary eruit zag, een lofrede op Bordewijk, een verhaal over Gorter als sporter, een lezing van Thomas Mann, secundair in zoverre dat je toch echt de boeken erbij gelezen moet hebben, en dat heb ik niet. Toch word ik geprikkeld: had ik maar meer gelezen, en was ik maar bij Bordewijk begonnen. Maar er is ook

• een reisverslag (‘Op reis met het Toonbusje’),
• een tweeluik over de Eerste Wereldoorlog,
• twee gedichten,
• een Eenzame Uitvaart-geschiedenis,
• de voorbereiding voor een lezing…

Wie gecharmeerd is van Athenaeums jubileumtas met literaire personages zal zeker lol beleven aan ’t Harts ‘Na afloop’, met nieuwe weetjes als ‘Frits van Egters werkte tot 1978 in een meubelwinkel.’ en ‘Repelsteeltje begon een zaak in sierstenen.’ De uitsmijter is een dialoog met zijn en onze redacteur bij de uitgeverij, die hij bij de presentatie met haar heeft voorgelezen. Zo gaat dat dus, lieve mensen, in het boekenvak.

– Hoe vond je de roman? Het is natuurlijk pas een eerste versie.
– Ik vond hem erg goed, echt fantastisch, het wordt een bestseller, echt waar. En de Librisprijs komt eraan.
– Dus er hoeft niet erg veel aan veranderd te worden?
– Absoluut niet, het is gewoon helemaal goed, goeie toon, niet te opzichtig literair, mooie visie, alleen kan het eerste hoofdstuk wel weg.
– Hoezo, het eerste hoofdstuk kan weg?

Maar geloof je dat nog? ’t Hart is afwisselend hilarisch en ontroerend en nieuwsgierig makend en raak. Maar vooral: hij dolt je. Wie een schrijver van 77 wil zien spelen, leze victorien, ik hou van je.

Querido gaf victorien, ik hou van je uit. Op Athenaeum.nl lees je een fragment uit het titelessay.

Toef Jaeger: de redacteur laat zich enthousiasmeren door een tijdschriftgeschiedenis van vriendschap en lichtheid als poëtica – dat mede gemaakt werd door de deze week overleden K. Schippers.

*

Daan Stoffelsen: Toef Jaeger, De jongens van Barbarber. Hoe een vriendschap het literaire landschap veranderde

De directeur belde, over iets anders, en zei: jullie moeten een Barbarber-themanummer maken. Welwillend gereageerd, altijd doen als de directeur belt, maar wel een spoortje wanhopige twijfel laten doorschemeren: ik heb nog nooit een Barbarber gelezen. Toen zei mijn collega bij de boekhandel met zijn onfeilbare tips: dat boek beviel me ook heel goed. Dus ik lees Toef Jaeger, die ervoor kiest niet het zware literatuurwetenschappelijke perspectief te kiezen, maar de vriendschap te belichten die het tijdschrift mogelijk maakte.

‘En het tijdschrift ademt die vriendschap, veel meer dan bijvoorbeeld de wens zich af te zetten tegen een vorige generatie. Barbarber werd bovendien geen literair tijdschrift, of een blad voor poëzie, of iets anders met literatuur in de ondertitel, maar een “Tijdschrift voor teksten”. Alles kon kunst zijn.’

Toch zien we die mannen minder als vrienden, ik weet niet of ik nu kan duiden wat de drie redacteurs – Henk Marsman (Bernlef), Gerard Stigter (K. Schippers) en Gerard Bron (G. Brands) – zo in elkaar zagen. Wel de vanzelfsprekendheid, het gemak, de onderlinge steun en de langdurige trouw (1958-1971, en nog lang nadien verscheen er soms een soort Barbarber). Maar wel: het schoolkrantachtige enthousiasme, het typische literaire-tijdschriftgerommel (abonnee-aantallen, exploitatieverliezen, problemen met de kopij van Hanlo – natuurlijk rijmt De jongens van Barbarber op Thomas’ stuk in ons Kooimannummer over droevige redactiebeslommeringen), de geweldige ideeën (de rode autoped, het behangstalennummer) en een enthousiasmerende, lichte kijk op literatuur.

Alles kan kunst zijn, gevonden teksten en beelden, hele sobere poëzie (‘Als je goed / om je heen kijkt / dan zie je dat / alles gekleurd is’ stond het eerst in BBB), de bizarre essays van Jan Hanlo. Aanstekelijk! En inzichtelijk. Zo bewonder ik K. Schippers’ werk al langer, maar begrijp ik niet zo goed waarom – maar nu zie ik dat het onpersoonlijke en pointeloze me aantrekt, en hoe in zijn laatste roman Nu je het zegt daardoor de autobiografische snippers zo gloeiend oplichten.

Jaeger (een van onze voorgangers bij De Revisor, nu voorzitter van ons bestuur), aangespoord door diezelfde directeur (van onder andere Uitgeverij Querido en De Revisor), heeft het archief met bewonderenswaardige precisie doorgewerkt en met smaak opgedist. De zeurderige briefjes van Hanlo en Chris van Geel, de lof en de kritiek, de foto’s. Ze beschrijft, analyseert en schrikt er niet voor terug iets als geestig te duiden. Je krijgt van haar boek een enorme honger van om de Barbarbers zelf te lezen (maar helaas, DBNL heeft ze niet) of zelfs te maken.

Ik begrijp de directeur wel, en ik krijg er ook zin in, je zou met beperkte middelen en genoeg humor en Joost Oomen net zoiets moeten kunnen maken (in 1992 overweegt Stigter ‘een armoedige uitgave in de stijl van Holland Typing Office met de winst van de huidige computer en offset technieken. Zo langzamerhand is daar alles in mogelijk, ook wat betreft de typografie en het beeld’). Tegelijk: is dat niet heiligschennis? Is BBB (die afkorting alleen al gebruiken is de lol) niet simpelweg van Marsman, Stigter en Bron? En ik waardeer mijn collega’s enorm, ze weten meer van mij dan de directeur en ik zou zo een Revisor-zomerkamp voor ze organiseren, maar een vriendengroep zou ik ons niet noemen. Ik denk dat ik de opdracht maar teruggeef.

Querido gaf De jongens van Barbarber uit. Op Athenaeum.nl staat een fragment. K. Schippers droeg in 2007 (DBNL) bij aan De Revisor, en in 2017 (het nummer is nog te koop).

Frances Hodgson Burnett: de redacteur las een jeugdliteraire klassieker die soms iets te moralistisch is, maar vloeiend vertaald en met een aardig perspectief op het landschap.

*

Daan Stoffelsen: Frances Hodgson Burnett, De geheime tuin (vertaling Imme Dros)

Op deze plaats schrijf ik zelden over jeugdliteratuur, zelfs voor een immer verjongend literair tijdschrift is dat nog een stap te ver (lees Dichter!). Maar nu Miriam Rasch in ons zomernummer Frances Hodgson Burnetts De geheime tuin neemt als uitgangspunt voor een essay over het landschap, de tuin, het buiten, en we werken aan een najaarsnummer over landschap en literatuur, nu voelde het wel op zijn plaats. De roman, die vanaf 1910 al verscheen in feuilletonvorm voor volwassenen, verscheen in 1911 als kinderboek in de Verenigde Staten. Een klassieker dus en het lievelingsboek van Tonke Dragt (en van Roald Dahls Matilda), dat ik al eerder moet hebben gelezen in de vertaling van Els Veegens-Latorf uit 1912 (!) en nu herlees in Imme Dros’ vertaling.

Ik vroeg me ook af in hoeverre het resoneerde in andere literatuur; het kleine kind, de verwende radja, in Marco Kunsts Het verlangen van de prins (2020), het leren te voelen in Kate Dicamillo’s De wonderbaarlijke reis van Edward Tulane (2007), de gedomesticeerde vogel in Jan Paul Schuttens Tim de kleine boswachter (2020). Maar er is ook een kind dat met de dieren praat – je krijgt de indruk dat niet alleen Miriam, Tonke, Matilda en ik dit boek gelezen hebben.

Hoofdpersoon Mary raakt door een cholera-uitbraak in India verweest, en wordt opgenomen door haar Britse oom, een bittere weduwnaar, in een groot landhuis midden in een uitgestrekt heidelandschap. Ze was daar gewend op haar wenken bediend te worden, maar hier is niets leuks. Toch wordt het lelijke, magere weeskind (lekker negatief uitgangspunt) schoksgewijs menselijker, en door wandelingen in de tuinen, een ontmoeting met een roodborstje en – uiteindelijk – de ontdekking van de geheime tuin neemt de vrolijkheid het over. Ze ontmoet de even oude, weggestopte zoon des huizes die meent aan allerlei kwalen te lijden en niet te kunnen lopen, en door veel buiten te zijn en positief te denken groeien ze allebei – en wordt de jongen herenigd met zijn niet-meer-zo-bittere vader.

Hodgson Burnett liet zich inspireren door een eigen ontmoeting met een roodborstje in haar jeugd, haar eigen ziekte en het kinderliedje ‘Mary, Mary, Quite Contrary’ (‘Mary, Mary, quite contrary, / How does your garden grow? / With silver bells, and cockle shells, / And pretty maids all in a row.’). Met het boek leverde ze kritiek op de omgang op zieke en gezonde kinderen, binnen, met alleen maar bedienden. En een ongebreidelde lof voor de natuur, die maar uit zichzelf geweldig en prachtig wordt. En er zit natuurlijk dat positief-denken, een geloof in ‘magie’ in, dat moeilijk te verteren is voor wie weet hoe dat ernstig zieke mensen ernstiger ziek kan maken – maar dat als tegenstelling tot de negativiteit van Mary en haar neefje natuurlijk wel zinnig is.

*

Imme Dros maakte er ‘Juffrouw Mary ’tDeugtalweerniet’ van. Ze zag zich gedwongen het alom aanwezige Yorkshire van de ‘gewone’ mensen op en rond het landhuis te normaliseren, maar met enkele woorden geeft ze toch smaak aan het dialect, dat Mary ook probeert te spreken:

‘“Aye, that tha’ mun,” said Mary quite seriously. “An’ tha’ munnot lose no time about it.”’

Dros komt met een Fries-Scandinavisch aandoende term ter compensatie:

‘“Dat moet je doen en een beetje skielek,” zei Mary bloedserieus. “Geen tijd te verliezen.”’

Elders groeien bloemen ‘kwiertig’. Als Mary haar neefje lyrisch vertelt over de lente, staat er:

‘“Has it?” cried Colin, and though he really knew nothing about it he felt his heart beat. He actually sat up in bed.
“Open the window!” he added, laughing half with joyful excitement and half at his own fancy. “Perhaps we may hear golden trumpets!”’

Maar Dros verwerkt er Gorter (en een paar overbodige beletseltekens, misschien moeten we daar een themanummer aan wijden) in. Erg geestig:

‘“Echt lente?” riep Colin. Al wist hij er eigenlijk niets van af, zijn hart klopte sneller en hij ging zitten. “Maak gauw het raam open,” riep hij. “Een nieuwe lente… we horen misschien wel een nieuw geluid ook… of het schallen van gouden trompetten.”’

*

Het is een fijn boek met een goed maar abrupt einde – mijn derde lezing was een voorlezing aan onze negenjarige, en die keek me verbluft aan toen ik het boek dichtsloeg. En het is dus ook een boek over landschap, al vind ik die begrensde tuin zelf weer niet écht landschap. (Nog een reden om Miriam Rasch’ essay, dat toch vooral over tuinen gaat, niet voor het landschapsnummer te bewaren. ‘Die omheiningen maken ze veilig, als een cocon,’ schrijft ze.)

Als Mary is aangekomen in het landhuis, begint het met een verbeeld landschap, om dan naar buiten te kijken:

‘Mary werd wakker omdat iemand bezig was het vuur aan te maken in haar slaapkamer. Een jong dienstmeisje lag op haar knieën voor de haard en porde met een pook in de sintels. Mary bekeek haar even en staarde toen om zich heen. Wat een rare, sombere kamer! Langs de muren hingen wandkleden waarop een bos was geborduurd met onder de bomen mensen in bonte kleren. Op de achtergrond heuvels en een glimp van kasteeltorens. Verder waren er jagers met paarden en honden en er wandelden dames.
Mary kreeg het gevoel dat ze zelf in dat bos was.
Maar door een raam met diepe kozijnen zag ze een gedeelte van een weids, hellend landschap waarop geen boom leek te groeien en dat eruitzag als een eindeloze, dofpaarse zee.’

Dat ze zelf in dat bos was! Landschap in literatuur gaat over verbeelding. En dan dat stuk met die boomloze vlakte. Die dofpaarse zee is de hei in winterstand, of eigenlijk de moor:

‘“That’s th’ moor,” with a good-natured grin. “Does tha’ like it?”
“No,” answered Mary. “I hate it.”
“That’s because tha’rt not used to it,” Martha said, going back to her hearth. “Tha’ thinks it’s too big an’ bare now. But tha’ will like it.”’

Zo, meteen nog een illustratie van dat dialect én van wat een rotkind die Mary is. En een onhandig vertaalprobleem: moorland, ik kom het ook veel bij Sarah Hall tegen en in het verhaal van Cynan Jones voor het landschapsnummer, is een vegetatie met heideplanten maar het ís geen heide, het verschil zit tussen hoog en nat en laag, droog en door menselijke activiteit veroorzaakt, zegt Wikipedia. Jona Hoek varieert in Jones’ verhaal dan ook ‘heide’ met ‘hoogland’. Maar goed, je moet een vreemd kinderboek in je vertaling niet nog vreemder maken, dus het is goed dat Dros die vegetatie en de plant eenduidig heeft gehouden. En de hei zorgt wel voor de bepalende kleur (Sarah Hall heeft het over ‘brinjal and sorrell hills’, auberginepaars en zuringrood) naarmate het lente en zomer wordt.

Mary kijkt niet alleen, maar ze gaat ook naar buiten, en voelt zich steeds meer thuis bij dat huis en bij die heide. Dat is doordat die daadwerkelijk mooier wordt, maar, vermoed ik, ook doordat ze het gebied steeds meer gaat associëren met geliefde bewoners: het gezin van haar dienstmeisje woont er, met een wijze moeder en het natuurkind Dickon. Het gaat parallel op, net als bij de tuin, hoewel ik vermoed dat Hodgson Burnett daar een causaal verband wil onderstrepen: die wordt groener, kleurrijker, mooier en voller met vrolijke, gezonde mensen.

Een landschap, en dat is een van de dingen die ik voor dat najaarsnummer geleerd heb, is dan ook pas daadwerkelijk waardevol vanwege de bewoners – menselijke én niet-menselijke.

Leopold geeft De geheime tuin uit. De Engelse editie raadpleegde ik bij The Project Gutenberg.