Deze week gelezen: Koen Peeters, Oek de Jong, Milan Kundera

Koen Peeters, Oek de Jong, Milan Kundera: de redactie las twee mooie zwemscènes en een met sprongen verteld verhaal dat toch goed te volgen is.

*

Daan Stoffelsen: Koen Peeters, Leer mij zwemmen, en Oek de Jong, Zwarte schuur

Het is geen perfect boek, maar Oek de Jongs roman Zwarte schuur heeft zich een positie als ijkpunt verworven in deze periode. Ik lees Koen Peeters Confituurgeschenk Leer mij zwemmen, een novelle die een leven samenvat als momenten in zee en zwembad, begonnen in de baarmoeder. Dat vind ik een cliché, maar het is wel mooi dat hij daar een hartslag traceert die hij terug laat komen als zijn leven zich ontwikkeld tot dat van een geoefende zwemmer, type Sam Fittipaldi uit Adriaan Jaeggi’s Held van beroep maar inmiddels ouder, een gezin, een schrijver. Dan daagt hij zichzelf uit, en zwemt de baai uit, ‘de zee in, alleen’. Zwemmersgedachten komen op, Haydn, maar hij komt een onvermoede tegenstander tegen.

‘Er is geen ontkomen aan. Zwem maar voort, zwemmer.
Toe-doek. Toe-doek.
Het klinkt als het gedonder van een kanon dat de lucht openscheurt. Een of ander geweld wacht hem op en wil hem pakken. Hij voelt een angst die hij niet kan benoemen. Wat als dat ritme stopt, gewoon omdat het stopt? Hij roept, maar om wie roept hij? Het is het water zelf dat hem bedreigt. Hij verdedigt zich, maar tegen wie?
Toe-doek. Toe-doek.
Hij schreeuwt met een rauwe stem die hij zelf niet herkent. Hij verslikt zich weer, en weer. In het water is er slechts één vijand: het water? Nee, de zwemmer zelf.
Hij is de enige die zichzelf kan redden.
Toe-doek. Toe-doek.’

Mooi, die strijd zonder het al te nadrukkelijk uit te spellen dat zijn lichaam het opgeeft. Of zijn geest. Het terugkerende ritme, de duiding waarbij de zee geen schuld krijgt, alleen de zwemmer. Mooi en inzichtrijk. Het is ook gewoon een goed motief, dat Peeters nu in deze novelle naar de voorgrond brengt, maar dat ik ook tegenkwam in Vincent Van Meenens We houden zo van Anthi: ‘We willen om het eiland zwemmen. We zien niet hoe groot het is.’ Overschatting, het toch halen. Nog een tikje irrationeler is Maris Coppoolse in Zwarte schuur, die naar een zeiljacht toe wil zwemmen.

‘Aanvankelijk zwom hij moeiteloos. Hij was een goede zwemmer. Zijn vader had hem leren zwemmen in het ondiepe water bij de zeedijk, er tot zijn middel in staand, zijn armen onder de buik van zijn zesjarige zoon. Maris herinnerde zich het moment waarop zijn vader hem losliet en hij zich voor het eerst een paar slagen lang drijvend wist te houden. […] Met een lome borstcrawl gleed hij door de baai. Het geluid van de stemmen op het strand vervaagde, de mensen daar werden stippen. Onder hem lag de diepte en ergens ver weg in zijn leven lag de misdaad. Hij kwam er niet van af. Hij zag een kleine, bruine man voor zich die uit een prauw in glashelder water dook en tot onder een grote haai zwom, hij zag de kleine man omhoogkomen en met één stoot en één haal van zijn mes de buik van de haai openhalen. Bloed kringelde uit de langgerekte wond naar buiten, eerst nog weinig. Hij zelf werd nu, terwijl hij hier zwom, van onder tot boven opengehaald met een mes. Dat was zijn straf. Hij zwom wat harder, boog af, boog nog eens af, als om te ontwijken.’

Ja, dat is toch wel erg sterk hoor, hoe De Jong de misdaad die het hele boek overschaduwt, nu ook hier bijzinsgewijs oproept, en verbindt met die haai. Een diffuus beeld, met bloed en dood en straf, terwijl de taal verder heel simpel is, kaal beschrijvend. Het wordt iets expressiever in het tweede deel. Hij bereikt de tweemaster, rust even uit, en merkt op de terugweg hoe zwaar het is, hoe peilloos diep, hoe groot de dreiging, hoe klein hijzelf.

‘Toen hij ophield met zwemmen, zag hij in de verte op de horizon de besneeuwde top van de vulkaan op Tenerife. Hij kon het niet geloven en wachtte tot een golf hem nogmaals optilde. Het was El Teide die hij zag, besneeuwd en wel. Hij nam niet de tijd om er lang naar te kijken. De dreiging was te groot. Hij hoorde hier niet, hij moest hier weg. Op de terugweg moest hij vaker rusten. Zijn vingers werden koud en wit. Hij zag tijdens het rusten zijn benen woelen in het peilloos diepe blauw. Het leken hem de pootjes van een insect – zo nietig voelde hij zich. Hij ploeterde, moest zichzelf toespreken. Het duurde lang voordat hij het doffe geluid van brekende golven weer hoorde, het gejoel van zwemmers, en terugkeerde in de mensenwereld.’

Ik wilde iets zeggen over ‘hij kon het niet geloven’, dat vind ik wat slap, maar vooral valt me op dat het eigenlijk heel staccato is, al in dat eerste deel van het citaat, hier nog meer. Dat doet, samen met de sobere taal, niet zo verzorgd aan – en tegelijk geeft het de hijgerigheid wel weer.

Begrijp ik nu het zwemmen beter door De Jong of door Peeters? De dreiging in het algemeen door De Jong, maar Peeters laat zien hoe de beweging, de herhaling, een deel van je leven kan zijn. Ik lees er verder niets over bij de Vlaamse onafhankelijke boekhandels, waar het cadeau werd gedaan, óf er nog exemplaren te krijgen zijn – maar ik kan je het aanraden.

Leer mij zwemmen werd uitgegeven door De Bezige Bij in opdracht van Confituur.

Jan van Mersbergen: Milan Kundera, De ondraaglijke lichtheid van het bestaan

De eerste twee korte hoofdstukjes van De ondraaglijke lichtheid van het bestaan heb ik al heel vaak gelezen. Het boek is uit 1983, ik kocht het in 1994, en dat voelt nog steeds volkomen logisch, want een roman als deze moet je eigenlijk voor je 25ste lezen.
Die eerste twee stukjes vormen de basisideeën van deze roman.

‘Zou elke seconde van ons leven zich oneindig herhalen, dan zijn we vastgenageld aan de eeuwigheid zoals Jezus Christus aan het kruis. Dat is een verschrikkelijk vooruitzicht. In de wereld van de eeuwige terugkeer rust op elke handeling het gewicht van een ondraaglijke verantwoordelijkheid. Daarom noemde Nietzsche de idee van de eeuwige terugkeer de zwaarste last.’

Nu heb ik doorgaans Nietzsche niet nodig in een roman en ben ik blij dat Kundera een bladzijde verder begint over Tomas, op een manier die persoonlijk is: ‘Ik denk al vele jaren aan Tomas, maar pas in het licht van deze overpeinzingen zie ik hem helder voor me.’
Dat is een slimme en bijzondere manier voor een verteller om het verhaal te beginnen. Hij maakt een afspraak met je: ik denk en ik vertel. En het gaat over Tomas. Ik ga jou vertellen over die man, maar geef je mijn gedachten mee. Niet de gedachten van alleen Tomas.

Alles wat de personages doen valt terug te voeren op deze beginselen en op deze manier van vertellen, al gebruikt Kundera verder in de roman zelden de ik-vorm. Ik ken geen boek dat zo’n duidelijke uiteenzetting heeft waarna het verhaal met sprongen verteld wordt maar toch erg goed te volgen is. Het vertrekpunt is filosofisch, maar duidelijk.

Lichtheid versus zwaarte, wat is te verkiezen? Veel mensen zullen lichtheid zien als beter, mooier, prettiger. Kundera legt uit dat die lichtheid waar hij zijn hoofdpersoon Tomas mee opscheept helemaal niet zo fijn is. Het maakt het leven wankel. Soms hebben mensen gewicht nodig, betekenis, vastigheid. Tomas wil geen relatie, wil een ander niet tot last zijn, hij wil vrijheid en kan zich niet aan een enkele vrouw binden. Maar als hij Tereza vaarwel zegt blijkt ze in zijn hoofd te zitten. Hij kan niet anders dan aan haar denken. Hij leeft met Tereza mee, en medeleven is zwaar.

‘Tijdens het weekeinde voelde hij hoe de zoete lichtheid van het bestaan hem uit de diepte van de toekomst tegemoet kwam. ’s Maandags werd hij getroffen door een zwaarte die hij nog niet eerder had gekend. Alle tonnen ijzer van de Russische tanks waren niets in vergelijking met deze zwaarte. Niets is zwaarder dan medeleven. Ook je eigen pijn is niet zo zwaar als de pijn die je voelt met iemand, voor iemand, namens iemand, vele malen vermenigvuldigd in je fantasie, weerkaatst door honderden echo’s.’

Een ideeënroman heeft vaart nodig, een paar handelingen die het verhaal body geven, een sterke verteller die de touwtjes continu in handen houdt, en vooral een vertrouwde vertelstem die de lezer van het ene idee naar een handeling leidt en van een handeling weer terug naar gedachten. Daarin is Kundera een meester.
Als hij dan weer vertelt over Tereza gebruikt hij dezelfde ideeën, maar gekoppeld aan de jonge vrouw.

‘Ze probeerde dwars door haar lichaam zichzelf te zien. Daarom ging ze zo vaak voor de spiegel staan.’

Het fysieke van deze zinnen zit verstopt in het kijken naar haar eigen lichaam, in de spiegel. Jezelf zien maar je lichaam zien; Kundera kent de lagen van denken en fysiek, hij mengt ze maar sluit de een noch de ander uit, een belangrijke samenkomst. In veel ideeënromans wordt het lichamelijke totaal overboord gezet. Wat er dan overblijft: lucht die af en toe een beetje verplaatst wordt.

‘Tereza’s moeder snuit luid haar neus, vertelt over haar seksuele leven en toont haar kunstgebit.’

Weer die samenkomst van fysiek, vertellen over seks, wat vanzelfsprekend lichamelijk is en zeker ook uit gedachten bestaat, de afstand die geschapen wordt door dat juist niet te laten zien maar te laten vertellen door haar moeder, en een nepgebit dat een deel van het lichaam vervangen kan.

Een fysieke roman met aan de basis sterke ideeën. Ieder kort hoofdstukje voegt hier iets aan toe. De lezer moet aan de bak als het gaan om de ratio, de lezer voelt mee met Tomas en Tereza. Een unieke prestatie, die om herlezen vraagt en keer op keer niet teleurstelt.

AmboAnthos geeft Kundera uit.