Deze week gelezen: Tonke Dragt & Rindert Kromhout, Els Pelgrom

Tonke Dragt & Rindert Kromhout, Els Pelgrom: de redacteur las twee jeugdboeken die micronationaliseren in het hoofd, kosmopolieten maken van kinderen — terwijl moderne micronaties juist verengen.

*

Daan Stoffelsen: Els Pelgrom, Het verloren paspoort, en Tonke Dragt, Wie achter deze deur verdwaalt

Binnen de kaders van je hoofd mag je denken wat je wil, binnen de muren van je huis mag je veel doen wat je wil, en ook binnen de grenzen van dit land heb je grote vrijheid. Volstaat dat? En op basis waarvan bepaal je dat? En wat dan? Wordt het dan

• Ik vertrek (voorspelbare soap) of
• Verzet! (een titel die door twee oud-redacteuren van dit tijdschrift gebruikt is, dus wel literair moet zijn)
• of bevries je in oneindige contemplatie (mijn reflex, vrees ik, werktitel: De dood van de essayist)?

Zoals gebruikelijk zit er lange tijd tussen het aanzoeken van schrijvers, het begeleiden van hun schrijven, en de uiteindelijke publicatie van De Revisor. Het zal gek overkomen dat ik nu schrijf over iets wat op zijn vroegst eind maart 2022 zal verschijnen, maar zo’n themanummer geeft nú focus aan mijn lezen, overal zie ik snippers werkelijkheid die raken aan wat er het tijdschrift komt te staan. De Revisor 2022-1 gaat over Micronaties, ‘landen die niet bestaan. Landen die beweren onafhankelijk te zijn, maar niet als zodanig worden erkend of serieus genomen’, zoals Lotte Lentes het in haar Redactioneel zal verwoorden.

(De formuleringen in dit stukje zullen wat futuristisch blijven.)

2022: Zuidland

In de afscheidsreportage van Zuid-Afrika-correspondent Bram Vermeulen in de NRC onderzoekt hij waarom hij zich maar niet thuis is gaan voelen in zijn standplaats. Hij spreekt ontheemden en daklozen, maar reist ook af naar een boerderij waar men een republiek heeft uitgeroepen, Zuidland. De ‘president’ van deze nieuwe staat zegt: ‘We zijn alles kwijt geraakt in dit land: onze cultuur, onze erfenis, alles wordt ons afgenomen. Het ANC domineert ieder aspect van ons leven. De enige manier om van ze af te komen, is door afscheiding.’

Een micronatie dus, waarin al de eerste politieke conflicten hebben plaatsgevonden – een terugkerend fenomeen, lees ik in Jorie Horsthuis’ bijdrage aan ons nummer. Horsthuis maakt samen met Floor Koomen De Facto, een site over dit onderwerp, en ze is dus dé expert.

1982: Het Koninkrijk der Kosmopolieten

De Facto is een veelzeggende formulering. ‘De jure, they may be part of another country, but de facto, they operate as an independent entity,’ schrijven Horsthuis en Koomen, er is iets gecreëerd wat aan wetten lijkt te ontsnappen maar toch werkelijk is. En daar komt een andere tegenstelling in beeld, die tussen feit en fictie.

Bij verschijning van Wie achter deze deur verdwaalt, van Rindert Kromhout en Tonke Dragt met Dragt-achtige illustraties van Linde Faas (2021), werd de ‘paspoortaffaire’ in herinnering geroepen. In 1982 schreef Els Pelgrom bij het tienjarig jubileum van Uitgeverij Kosmos Het verloren paspoort, een kinderboek in de vorm van een echt paspoort, vormgegeven door Max Velthuijs. Vanwege die gelijkenis probeerden kinderen er geld mee op te nemen bij de bank (ging dat dan toen zo?!), en besloot Justitie het uit de handel te halen. Bertram Mourits vat de kwestie samen op Literatuurmuseum.nl, en hij verwijst daar naar een artikel uit 2001 van Joke Linders, dat nu op de DBNL terug te lezen is. Want het staartje is dat Tonke Dragt op dat moment een stapeltje Verloren paspoorten kocht, en daarmee een levendig spel begon te spelen: ze bedacht formulieren waarop je je kleur stem moest invullen en de ‘wereld-vreemde landen’ waar je een visum voor wilde, Velthuijs maakte stempels, er werd gecorrespondeerd tussen allerlei kinderboekenschrijvers en genootschappen.

Terug naar 1982: het verhaal van Het verloren paspoort is eenvoudig, maar het boekje is door de vormgeving wel de moeite waard. Het half-Italiaanse meisje Rossella krijgt haar eigen paspoort en besluit ermee naar haar vader te reizen, een beroemde filmacteur in Rome. Al in de eerste pagina’s krijgt het reizigersvirus haar te pakken:

‘Ze liep de hele weg naar het station, at onderweg patat en een kroket, maar de tijd ging zo langzaam voorbij dat ze dacht dat alle klokken in de stad waren stil blijven staan. Ze keek naar de etalages, naar de mensen en de trams. Zij had geen huis meer, leek het, zij woonde nergens. Vreemd dat al die mensen op straat in Amsterdam bleven! Zo voelt het dus als je alleen op reis gaat, begreep ze.’

Het is toegankelijk proza, toegesneden op jonge lezers, maar het sentiment is herkenbaar. De wereld komt lós als je vertrekplannen hebt, je laat het vertrouwde achter. Letterlijk. Als haar paspoort ingenomen wordt in de trein, volgen twee tekstloze pagina’s met Duitse en Zwitserse stempels.

(Ik kan dat nu met eigen ogen zien, dankzij de Kracht van Twitter, en met name de snelle reactie en het grote vertrouwen van Raymond Frenken, die me Het verloren paspoort uitleende, ingepakt in een landkaart. Want het boekje is dus daadwerkelijk nergens meer te vinden – tenzij tegen woekerprijzen.)

Het paspoort raakt kwijt, en een Italiaanse jongen, Umberto, vindt het en vervalst het, zodat hij mee kan reizen naar Amerika. Hij ontmoet zelfs Rosella (‘Hij knipoogde zijn langzaamste knipoog,’ dat wil ik ook kunnen) en ‘voordat ze een uur in de lucht waren, vertelden ze elkaar sterke verhalen en deden samen spelletjes’. Grote Avonturen volgen, aanstekelijk maar wat kort (het boekje bevat maar 64 pagina’s) uiteengezet door Pelgrom. Denk Kuifje, denk Hollywood, zonder rafelrandjes maar erg leuk. In een verhaal, in je hoofd, kán het.

2021: Forumland

Politiek kan me al langer niet tot razernij brengen, en mijn weloverwogen stemgedrag heeft geen enkel strategisch effect, maar ik volg met enige fascinatie de wendingen in het politieke leven van een van onze jongste fractievoorzitters. Ooit verkocht ik boeken in de winkel waar hij, twee jaar jonger dan ik, kind aan huis was, nu staat hij volop in de publieke aandacht met ongerijmde oproepen tot verzet tegen het politieke systeem waar hij zelf zijn podium aan verdient. Ook hij speelt continu met wet, feit en fictie, en zijn meest speculatieve stap om zich buiten de werkelijkheid te plaatsen is wat hij over ‘Forumland’ oppert. Een toevluchtsoord, met eigen grondgebied, app en munt.

Moeilijk serieus te nemen, alhoewel je daarmee zijn volgelingen onderschat. Een statenlid berekende al dat het ledental het inwonertal van een land als San Marino oversteeg, en schreef: ‘Wijs maar een stuk land aan voor ca. 100.000 mensen en dan maken wij daar de mooiste en beste staat ter wereld van. Mooie gebouwen, geen moderne kunst, goed onderwijs en geen coronagekte.’

We zijn nog niet zover, traditioneel begint een micronatie met het grondgebied, alvorens het rechtstelsel om te gooien: autonomie heeft een plek nodig. Vooralsnog komt het niet buiten de hoofden van enkele Sanmarinezen Foruminariërs. Er is nog geen paspoort uitgegeven.

2021: Het Koninkrijk der Kosmopolieten (bis)

In 2021 verscheen dus Wie achter deze deur verdwaalt, een variatie op Tonke Dragts paspoortaffaire. Een schoolklas van de Max Velthuijsschool, waarin de kinderen allemaal namen van Dragt-personages dragen (en een uit haar lievelingsboek, De geheime tuin), leert Lavinia Morgenster kennen, een schrijfster als Tonke Dragt, die een deur in haar huis heeft die leidt naar het Koninkrijk der Kosmopolieten.

Met behulp van Meester Tom en de schrijfster bemachtigen de leerlingen paspoorten, tekenen ze visa, en komen ze door de deur. Na alle werkelijkheid, waarin Dragt en Kromhout hoofdrollen speelden, en haar roerigere eerdere schoolroman De zevensprong is dit een wat braaf, veilig boek. Ja, deze kinderen hebben nog meer dan Rosella problemen thuis: gescheiden ouders (waarvan hoofdpersoon Laurenzo ook een vader in Italië heeft), onveilige thuissituaties en allerlei diagnoses. Er zitten mooie vondsten in (spoilers!), zoals de rol van kat Iwan de Verschrikkelijke (rechtstreeks uit De Zevensprong) als ambassadeur van het Koninkrijk, en het slot, dat letterlijk tot reflectie oproept. Maar nee, verder dan een boodschap van verbroedering, van lezen en fantaseren strekt dit boek niet.

Dat is overigens heel veel waard. Waar het fabuleren van de politieke leider een kleinere en engere wereld creëert, stimuleren Pelgrom en Kromhout & Dragt het zoeken van ruimte en openheid. Want ook binnen deze muren en grenzen is er veel mogelijk, zoals gevaarlijke onzin uitspreken en stimulerende jeugdliteratuur schrijven. Daar heb je geen eigen staat voor nodig, alleen een paspoort in gedachten.

Wie achter deze deur verdwaalt is door Leopold uitgegeven.