Over zelfbeminnen

Morgen interviewt Thomas Heerma van Voss Daan Borrel bij Athenaeum Boekhandel over haar nieuwe boek, Jaar van het nieuwe verhaal. In #24, ‘Huid’, richtte ze zich tot Stella Bergsma in een brief ‘Over zelfbeminnen’ – het antwoord lees je hier – en vandaag plaatsen we die brief door naar de site. Tot morgen!

*

Lieve Stella,

Laat ik maar met de deur in huis vallen. De staat van de masturberende vrouw in de literatuur is armzalig. Binnen Nederland, en ook daarbuiten. Ik vind het zo jammer, Stella, dat er zo weinig door vrouwen in de literatuur wordt gemasturbeerd. En dat wanneer het wel gebeurt, die vrouwen vaak alsnog traditioneel te werk gaan.
Als vrouwen in de verbeelding al niet echt voor zichzelf masturberen, zich zelfs daar niet seksueel veilig voelen, dan zegt dit – geloof ik – ook iets over de werkelijkheid. Is het een slechte zaak dat vrouwen niet veel en weinig diverse vrijpartijen met zichzelf beleven? Ja. Ik ben ervan overtuigd dat masturberen een uitzonderlijk geschikte manier is om te onderzoeken waar je opgewonden van raakt buíten de male gaze om – je weet wel, die blik op vrouwen waarin ze continu seksueel aantrekkelijk dienen te zijn: mysterieus doch bereikbaar; passief maar niet lijdzaam; makkelijk maar niet té makkelijk. Geil maar niet té geil. Door te masturberen leer je wat goed en lekker voelt voor je lijf, in plaats van dat je opgewonden wordt omdat een man geil van jou wordt.
Als een vrouw eenmaal het erotische heeft ontdekt in haar lijf, schreef de feminist Audre Lorde, dan kent ze pas echt haar kracht. ‘Erotiek’ is dan niet het pornografische, dat daar zo vaak mee verward wordt, maar het sensuele, dat wat lichamelijk ‘goed’ voelt – wat catharsis, melancholie en intense emoties als boosheid en verdriet in mijn ogen niet buitensluit. Als je het erotische ontdekt, sta je sterker in je schoenen. Het intieme leven kan daarom een manier zijn om sociale structuren te veranderen. Seksualiteit is, net als de verbeelding, een krachtige manier om (gender)ongelijkheid te verminderen. Dus ja, ik denk dat we iets mislopen als vrouwen weinig aan zelfbeminning doen.

Terug naar de literatuur. Ik ben niet alleen teleurgesteld, ik ben ook boos. Vrijwel alles heb ik van de literatuur geleerd. Sinds ik kan lezen, verdwijn ik in boeken om via verhalen en de verbeelding te leren, te veranderen. Ik leer nog steeds kijken van Rachel Cusk, hoe een vrouw te zijn van Maggie Nelson, een man van Cynan Jones. Misschien houd ik wel meer van woorden over kijken, vrouw en man zijn dan van het kijken, vrouw, man en menszijn zélf. Maar voor het eerst lijk ik iets niet te kunnen leren van de literatuur: hoe de kracht van mijn seksualiteit te onderzoeken, hoe seksueel vrij te zijn. Hoe lijf te worden, hoe in een andere betekenis van mijn vrouwelijk lijf te leven dan waar de buitenwereld mij in duwt.
Misschien zeg jij wel: meid, ga op een tantracursus, de literatuur is geen zelfhulp, de literatuur ís – zoals Simone de Beauvoir schreef – problematisch: in een roman vind je geen heldinnen tegen wie je enkel opkijkt. Er moet een conflict zijn om opgelost te worden.
Stella, ik ben soms misschien ook wel zo boos op de literatuur omdat ik het zelf niet genoeg doe: masturberen op álle mogelijke manieren. Dus niet alleen op de traditionele manier, zoals in het korte verhaal ‘Katja’ van Heleen Debruyne, waarin het vrouwelijk hoofdpersonage – een schrijfster – zichzelf even vlug vingert zodat ze ontspannen kan beginnen aan het schrijven van een erotisch verhaal. In de scène trekt ze eerst haar kimono uit, gaat op de frisse parketvloer liggen, vat dan haar hele vulva in een kommetje van haar handen.

Ze nam wat haartjes tussen haar vingers, trok er zachtjes aan, besloot dat ze geen zin had in omwegen; ze was kleverig nat en wilde gewoon komen. Met haar rechterhand begon ze driftig aan de buitenkant van haar clitoris te sleuren, de linkerhand maakte kleine cirkelbewegingen op haar onderbuik, precies daar waar het moest. Ze wilde lijf worden. Algauw voelde ze hoe lijf haar lichaam in bezit nam, vanuit haar kut. Het verkrampen van al haar ledematen, en dan vooral van haar rechterhand, liet niet lang op zich wachten.

De handeling is doelmatig en gericht: ze weet precies waar ze moet zijn, en waar ze heen gaat. Er is geen ruimte voor onderzoek. Ze wordt lijf, maar het lijf krijgt niet echt een andere betekenis. Misschien blijft het masturberen daarom wel zo sekserig, zo los van de rest van het leven, zo niet transformatief. Niks mis mee natuurlijk, even snel masturberen, ‘maar de waarheid’, schrijft Marijke Schermer in Liefde, als dat het is, ‘is dat al die compartimenten niet gescheiden zijn: seks, liefde, intimiteit, inzicht, heimwee. De moeilijkheid is dat ze niet gescheiden zijn.’
Zijn vrouwen bang voor hun eigen seksualiteit, Stella? Voor het erotische, dat wat werkelijk goed voelt? Ik bedoel: onze lijven zijn toch voor meer bedoeld dan even snel masturberen? Ik denk dat het voor een man een (onbewust) aantrekkelijk gegeven is, een vrouw die snel masturbeert, omdat hij dan sneller door kan naar zijn bevrediging. Soms vrees ik dat het vrouwelijk genot zo lang genegeerd is, dat er zo lang alleen via mannelijke ogen naar het lichaam is gekeken, dat we niet weten hoe we op een alternatieve manier dan via de ander seksueel met ons lijf kunnen omgaan. Dat we niet weten hoe ons lichaam te beminnen.

Ik richt deze brief aan alle schrijvers en lezers, maar vooral aan jou, omdat jouw personage Eva van Liere in Pussy album wél het hele boek door aan zichzelf zit. Ze maakte me soms verdrietig – hoe ze wéér achter de webcam kruipt om voor vieze mannen en bevestiging te masturberen, hoe dat langzaam de enige manier voor haar wordt om nog wat te voelen, hoeveel ruwer ze moet zijn, tot bloedens toe, om het gevecht met de buitenwereld en zichzelf even te stoppen. Ze deed me daarom denken aan de traditionele mannelijke antiheld – ook hij masturbeert vaak omdat hij volledig teruggetrokken is uit de samenleving –, maar dan gevoeliger. Eva is misschien geen voorbeeld van hoe je (ik) zou willen masturberen, maar ze is wel een voorbeeld van hoe je (ik) soms masturbeert, en ze draagt bij aan het gesprek over hoe je seksueel vrij kan zijn als vrouw. Eva overschrijdt de grenzen van de male gaze door zo vaak en hardhandig te masturberen, waarbij ze de lezer recht in de ogen aankijkt, en blijft kijken. Hoe verdrietig soms ook (‘Mijn vingers vinden mijn kut en beginnen. Ik denk aan Raven, maar dat maakt me niet geil, eerder verdrietig. Er is iets heftigers nodig dan suikerpijn. Een hamer op mijn kut, een bijl die mijn clit splijt. Er moet iets door die dikke, dode korst heen komen. Mijn ogen tranen, mijn hand gaat op en neer, nu al moe’), dat deed me goed. Dit is óók hoe het is om een vrouwenlijf te hebben.
Haar masturberen is zelfs transformatief, nu ik erover nadenk. In het begin doet ze het vanuit plezier, vanuit opwinding, als ze – een docente – tijdens de pauze zichzelf zittend op de wc-bril bevredigt terwijl ze het lesmateriaal doorneemt. Tegen het einde lijkt haar masturberen pure zelfdestructie. Het is misschien niet de hoopvolle ontwikkeling van onzekere vrouw naar heldin, maar een transformatie is het wel.

Misschien is mijn woede op de literatuur dan ook niet helemaal gegrond. De laatste tijd neemt een groeiend aantal Nederlandse en Vlaamse auteurs – Heleen Debruyne en jij, Radna Fabias, Alma Mathijsen, Simon(e) van Saarloos, Maartje Wortel, Jante Wortel, Nina Polak, Marieke Lucas Rijneveld en Niña Weijers – het complexe, veelzijdige verhaal over vrouwelijke seksualiteit terug, nee: ze eisen het op.

Of neem bijvoorbeeld die scène van Bregje Hofstede in Drift: de hoofdrolspeelster, een tienermeisje, heeft zich samen met haar poes Felis voor een paar dagen teruggetrokken in een camper. Ze is boos op de wereld. Op een avond begint Felis haar kruis te besnuffelen. ‘Alsof die plek iets uitstraalt,’ schrijft Hofstede, ‘geluid maakt op een onhoorbare frequentie.’
Het meisje stopt nooit iets bij zichzelf naar binnen, ook geen vingers. ‘Liever houd ik wat afstand tussen het meisje in de fantasie en mijn eigen lichaam.’ Maar opgesloten in haar busje, verlangt het meisje hevig naar iemand die haar onaantastbaarheid doorbreekt. (Don’t we all?)
Hoewel ze vreest voor de tanden en de ruwe tong van Felis, voelt ze ‘tegelijkertijd mijn buik en bekken aanspannen op weg naar iets, een inwendig, trefzeker grijpen’. Ze spant daarom haar lichaam aan, maakt zich klaar, maar als Felis haar likt met ‘haar rasptongetje’, klapt ze dubbel en schiet de poes weg. Het meisje bevredigt haar lust door met haar volle gewicht op haar vuisten onder haar bekken te leunen, haar adem ingehouden, haar spieren aangespannen.

Het is een mooie scène: hoe het meisje teruggetrokken van de wereld pas voelt hoe sterk ze eigenlijk naar verbinding en samensmelting verlangt. Ik vind het ook tekenend hoe ze die afstand tussen fantasie en werkelijkheid verwoordt. Want dat is precies wat er vaak scheelt: liever blijven we als vrouw een belofte, een fantasie, in plaats van een lijf dat naast aantrekkelijk ook ónaantrekkelijk is.
Er zit vrijheidsdrang in het meisje, in haar terugtrekking uit de samenleving en ook in hoe ze het orgasme, en dat ‘iets’, in eerste instantie naar haar toe laat komen. Maar de afstand, de kloof, blijft: ze kan haar eigen onaantastbaarheid niet doorbreken. Ze blijft het meisje dat ze al was, ze raakt niet vervoerd naar andere sferen; het is geen levenservaring die haar verandert. Maar ik ben zo benieuwd wat dat ‘iets’ is waarnaar ze grijpt. Wat wil er naar buiten? Wat kan vrouwelijke seksualiteit allemaal zijn als het niet snel, klein, ingehouden, aangespannen hoeft te blijven?