Tommy Wieringa, Richard de Nooy, Lucas de Waard, Renée van Marissing, Maarten van der Graaff: de redactie las een immigratieroman in streekvermomming (advance praise), een messiasmozaïekroman, en knappe roman met onvergetelijke veegwagenbestuurders, een kleine, hyperbewuste roman, en een fraaie, tastende roman over religie.

*

Jan van Mersbergen: Tommy Wieringa, De heilige Rita

In De heilige Rita gaat Tommy Wieringa terug naar zijn Twente, compleet met het decor, de stokige karakters, de taal van de mensen daar aan de Duitse grens. Ik hou erg van proza waarin de taal van de mensen niet alleen realistisch is, maar ook beeldend en ook kort. Geen geklets. Wieringa vult zijn bladzijden – zoals altijd – met goedlopende zwierige zinnen, maar als zijn personages praten dan is het kort en duidelijk, en krijgt het accent een plaats. ‘Wat bi-j laat,’ zei zijn vader toen hij binnenkwam. Dat moet je hardop lezen, want zo op papier lijkt het Hongaars. Toch is de klank volkomen duidelijk en vormt die klank mede ook het personage.

Het mooiste voorbeeld, dat ik direct toen ik de zin las in een mailtje naar Wieringa stuurde om hem te complimenteren met dat zinnetje: ‘Zijn vader had meer kinderen gewild, zij het meer als voorzorgsmaatregel dan uit vaderliefde, “want we wonen langs een drukke weg”.’

Hier hoef ik helemaal niks aan toe te voegen, zo beeldend en schitterend, zo veel meer staat hier dan die paar eenvoudige woordjes doen vermoeden. Niks over zeggen, behalve dan dat de tot nu toe genomineerde zinnen voor de Tzumprijs, de prijs voor de mooiste zin uit de Nederlands romans van dit jaar met als prijzengeld het aantal woorden in euro’s, vanaf nu kansloos zijn.

Op vrijwel iedere bladzijde vind ik zulke zinnetjes. Wieringa gaat terug naar Twente, en dat is voor mij vooral herkenning. De jongen die pasta en rijst aan zijn menu toevoegde, die zijn vader dat laat eten, ‘zijn opstand tegen het regime van aardappelen. Al hield hij zelf ook het meeste van aardappelen, je moest je ertegen verzetten. Je werd er simpel van’. Een en al herkenning en vooral het oordeel dat je simpel wordt van het eten van aardappelen voel ik iedere avond als ik thuis niet kook en er aardappelen op tafel komen want mijn verzet tegen de piepers is erg hardnekkig, ik kook het liefste spaghetti of maak nasi. En dan toch hou ik eigenlijk het meest van aardappelen, van goed gebakken aardappelen, precies in de juiste grootte gesneden, ongeschild.

De Chinees die in De heilige Rita achter een gokkast zit, ‘die al een tijdje op geven staat’. Waarschijnlijk kennen veel mensen die uitdrukking niet, zij zullen hier overheen lezen, maar in mijn oude dorpscafé werd er zo over de fruitautomaten gepraat, als wij aan het biljarten waren.

Er valt een vliegtuigje uit de lucht, in de tijd voor die van hoofdpersoon Paul, en dat vliegtuigje doet in de verte denken aan Joe Speedboot, maar in dit boek geen artistiekeling die de lucht in wil, het is een Rus die juist naar beneden wil, op de juiste plek het liefst. Dat verhaal maakt van deze roman misschien een immigratieroman, maar voor mij is dit boek thuiskomen, in mijn eigen kleidorp dat weinig verschilt van het Twentse veen, zeker als carnaval eraan komt en de Rus zo dronken gevoerd wordt dat hij een alcoholvergiftiging oploopt. Heel anders inderdaad dan de rijke Venlose vastelaovend, waar in plaats van een enkel hoofdstukje wel een complete roman over te schrijven is.

De heilige Rita is een rijk boek dat op het eerste gezicht geboren lijkt uit fantasie. Daar geloof ik niks van. De beelden die Wieringa oproept zijn geen droombeelden, het zijn de verhalen van het land dat hij goed kent, zijn land. Of het nou een immigratieroman is, een liefdesverhaal, een vader-zoonboek, een roman van de grensstreek en de zandgronden, deze roman is vooral Wieringa’s persoonlijkste boek. Dichter bij hemzelf is deze schrijver nog nooit geweest.

De Bezige Bij geeft De heilige Rita uit, de roman verschijnt 24 oktober.

Thomas Heerma van Voss: Lucas de Waard, Kraaien Tellen, Renée van Marissing, Parttime Astronaut, Maarten van der Graaff, Wormen en Engelen

‘Ik sluit niet uit dat ik een vertekende blik op de werkelijkheid heb, maar t is net alsof er steeds meer boeken uitkomen,’ schreef Marja Pruis deze week op Twitter. Een gedachte die bij mij ook al was opgekomen, misschien ook vanuit een vertekende blik op de werkelijkheid, misschien wel omdat ik zelf niet al te lang geleden een nieuw boek heb uitgebracht — maar wat lijkt er ontzettend veel te verschijnen, de ene potentiële bestseller na de andere, en dan ook nog al die minder bekende auteurs die zich daar tussen moeten wringen. Ik probeer het bij te houden, zeker als het gaat om wat er aan Nederlandse fictie verschijnt, maar dat is niet te doen. Dat is het natuurlijk nooit, nu lijkt het alleen nog meer onbegonnen werk. Niettemin las ik de afgelopen weken veel, graag deel ik hier enkele losse bevindingen bij nieuwe Nederlandse titels:

• Ik las Lucas de Waards Kraaien Tellen, deels omdat ik met hem enkele boekhandels aandoe en deels omdat het verhaal me aansprak: de introverte, sociaal onintelligente en soms ronduit laveloze Tobias is veegwagenbestuurder en zijn zus heeft vlak voor het begin van de roman zelfmoord gepleegd. Dat laatste is een goede keuze en heeft De Waard mooi uitgewerkt: hij klopt het drama niet op en bouwt niet toe naar een emotionele climax, de climax is juist al geweest, voor aanvang van het geheel, en via herinneringen (dat zijn er veel) komen we daar steeds meer over te weten. Dat werkt, zeker door de rauwe ondertoon in de roman, en de scènische opbouw.Met de verhaallijn in het heden had ik aanvankelijk meer moeite, althans, het duurde even voor ik daar in kwam, maar uiteindelijk ging ik mee met Tobias. En ik voelde zowaar iets van sympathie voor deze in essentie weinig sympathieke hoofdpersoon. Knap gedaan — nationale boekenredacties, lezen jullie mee? Sinds ik Kraaien Tellen las kijk ik bovendien anders naar elke veegwagenbestuurder die ik langs zie rijden, en dat lijkt me toch ook een verdienste van het boek.
• Ik las Renée van Marissings Parttime Astronaut, een roman die juist vooral gaat over het heden, nou ja, over het alledaagse, over de verwijdering tussen een vrouw (de ik-verteller van het geheel) en haar echtgenoot. Tussen hen in staat een kind, te jong om echt mee te doen, oud genoeg om dingen wel te voelen en min of meer te begrijpen. Van Marissing heeft een fijne schrijfstijl, met een broeierig, natuurlijk ritme, met lange zinnen vol cadans, en wat mij aan Parttime Astronaut overtuigt is hoe ze inzoomt op de kleinste handelingen, beweringen en bewegingen binnen een relatie, binnen een samenzijn, en hoe ze de bijbehorende irritatie voelbaar maakt.Het verhaal is klein, behapbaar, en het leed is in zekere zin ook klein. (Al deel ik de conclusie niet die de Volkskrant dit weekend over deze roman trok: wat is het probleem nou eigenlijk? Alsof problemen altijd objectief groot moeten zijn, alsof verhalen niet juist interessant kunnen worden als kleinigheden in iemands gedachten grote casussen worden en alsof literatuur er niet om draait om zulke processen inzichtelijk te maken. Ik vind het juist fijn dat het hier allemaal niet te erg wordt opgeblazen en dat al te voorspelbare zijpaden als het gaat om echtelijk ongeluk niet worden ingeslagen.) Door die kleine opzet is Parttime Astronaut het soort boek dat je binnen een dag uitleest, wat natuurlijk ook een kwaliteit is, maar wat ik ook jammer vond: net toen ik een soort van verbond met de hyperbewuste, op alles reflecterende hoofdpersoon had, en toen ik dacht dat ze haar bestaan en dus verhaal ging omgooien, liep de roman ten einde.
• Ik las Maarten van der Graaffs Wormen en Engelen, een fraaie, tastende roman over religie, over het afvallen van je geloof en het verlangen naar gemeenschap. Het geheel zit vrij los in elkaar, scènes worden vermengd met e-mails, heden met verleden, het is allemaal veel losser dan ik op grond van enkele besprekingen en de achterflap gedacht had, maar dat werkt wonderlijk goed: zonder dat Van der Graaff de verbanden expliciteert voel je dat al die fragmenten en scènes met elkaar te maken hebben, soms juist ook door het contrast (feestjes met XTC, de rituele doop van de vader van ik-personage Bram).En ik ging met deze Bram mee. Wat me in deze roman vooral overtuigde was dat het nergens een afrekening wordt met een bepaald milieu, niets of niemand wordt belachelijk gemaakt: er is afstand, zeker, Bram kijkt bij tijd en wijle eerder met jaloezie dan met afkeer naar volwassenen die zich bewust onderdompelen in religieuze taferelen. Een veelzeggend en knap citaat iets over de helft: ‘Een geloof waarin mensen geen verantwoordelijkheid dragen voor de manier waarop ze handelen is toch een kinderachtig geloof? En ja, zulke geloven bestaan er genoeg, maar is dit uniek aan gelovigen? En toch hoorde ik niet meer bij die ondefinieerbare groep: christenen. Is van je geloof vallen dan zo’n mistig proces, zo traag? Hoe moet ik waarde hechten aan het afvallig zijn? Nu ik me heb afgekeerd van God, wil ik weten waarnaar ik me toekeer.’

AtlasContact gaf Wormen en Engelen uit. Een voorpublicatie staat op Athenaeum.nl.
AtlasContact gaf ook Parttime Astronaut uit. Ook daarvan staat een voorpublicatie op Athenaeum.nl.
De Geus, ten slotte, gaf Kraaien tellen uit.

Daan Stoffelsen: Richard de Nooy, Van kleine helden

Ik heb de ontstaansgeschiedenis van dit boek in vele stadia kunnen volgen. Over het plan ervoor las ik voor het eerst als adviseur voor het Letterenfonds in 2013, ik meen dat het toen om een estafetteverhalenbundel ging. (Full disclosure: ook toen kende ik Richard al, ik mocht het boek niet beoordelen.) Later, vanaf 2014, bood Richard Revisor korte verhalen, satellieten bij zijn bundel aan, onder de noemer ‘Bekende vreemden’. Een voorloper was ‘Annunaki‘, en na ‘Morfine’, ‘Rostjni Dan’, ‘Skeledžija’, was ‘Muntje’ de vijfde aflevering. Soepel, sober proza, maar vooral literair spel. Uitproberen. In de tweede persoon geschreven, of in meerkeuzevragen, of als een lijstje (‘Rojstni Dan’ blijft geweldig). En een groot verhaal uit het boek is een halfjaar geleden deels in Revisor 14, in zijn geheel op Revisor.nl verschenen: ‘Schietstoel.’ Daarna was ik nog in de gelegenheid Richard een grote literaire prijs te bezorgen, maar behalve Max Pam (de Max Pam Award) en Guus Bauer (De Grote Inktslaaf Literatuurprijs) zijn er geen eenmansjury’s in dit land, en in mijn eentje heb ik Richard niet op de longlist gekregen.

Van kleine helden is te beschrijven als een mozaïekroman, en de mozaïeksteentjes die ik in de loop der jaren verzamelde, konden me hier niet op voorbereiden. Want het is echt een mooie, rijke, geëngageerde roman geworden. Het begint ook daadwerkelijk als een verhalenbundel. Verhalen van weldoeners, vloekende, gemankeerde, aan lager wal geraakte of simpelweg gedesillusioneerde weldoeners, dat wel, maar ze helpen tenminste. Ze geven telkens hun naam aan het verhaal, ondertitel is de locatie, we leren ze in kort bestek bekennen en raken ze dan weer kwijt. Eeuwig zonde, sympathieke figuren. (Richard, als je meeleest, voor je Engelse vertaling: Fabel van Venetië, een wondermooie mysterieuze Corto Maltese, eindigt met een reünie van levende en dode personages. Zoiets mag ook wel bij Small Heroes.)

Wie we niet kwijtraken is Per en zijn hond Bodolf, die in het openingshoofdstuk een piepende steen aantreffen in het Noorse bos waar ze wonen. Per leren we kennen als een verwarde oude man, een figurant in die andere verhalen, en via zijn figuratie ontvouwt zich een reis. In Zweden:

‘De oude man kijkt Jens zwijgend aan. Een diepe frons verschijnt op zijn voorhoofd. “Ik kom wat brengen. Of ik ga wat halen. Misschien allebei.”
“Hoe bedoelt u?” vraagt Jens.
“Aha…” zegt de man en loopt naar de schap met wegenkaarten. Hij zet zijn bril op en kiest een kaart van Europa. Als hij de kaart voorzichtig openvouwt op de balie verspreidt zich de kruidige geur van dennennaalden en tijm, als zomerregen op een hete dag. Met zijn gekromde wijsvinger trekt de oude man een lijn vanuit Noorwegen door het hart van het continent naar Italië en zegt dan plechtig: “Omnes viae Romam ducunt.”
“Pardon?” lacht Jens.
“Alle wegen leiden naar Rome,” zegt de man.
“U wilt dus naar Italië.”
De oude man knikt. “Ja, dat lijkt me een goed idee.”‘

Ik vind dat mooi, hoe die geur zich verspreidt tot een seizoen, en hoe je deze Per eerst als dement inschat, maar langzaamaan meer in hem begint te zien… De route leidt door Duitsland en Tsjechië en Italië (waar De Nooy prachtige scènes neerzet in het appartement van Maldini en rondom het sterfbed van een strenge moeder-overste), en vandaar door de Balkan via Turkije en Syrië naar het beloofde land. In Syrië komt hij met een geweldige, grappenmakende Turkse jongen die me ook aan een personage van Corto Maltese doet denken (sorry collega’s, medio november kunnen jullie hier een verslag van het nieuwe album verwachten), en hij redt mensen en overleeft de bizarste situaties. Is deze man niet de messias? Hizir? De Mahdi? Al-Khidr?

(De Nooy heeft eerder een messias geportretteerd, in Zendingsdrang, en we hadden nog maar kort geleden Dertig dagen van Annelies Verbeke. Per beweert ergens dat hij nog maar 48 dagen oud is, en dat komt wel overeen met de grotere omvang van deze roman. Het is een rage, las ik in de krant:

)

Het heeft iets science-fictiefs, en we komen ook allerlei vage complottheorieën tegen, heerlijke analyses, en de beweging naar Rome en Jeruzalem heeft iets van De ontdekking van de hemel, maar deze roman is concreter, Europeser, rauwer. (Schreef Mulisch dan een Amerikaanse roman? Ja.) Er is ook (minder dan in de Revisorverhalen) experiment, personages hebben eigen stemmen. Er wordt geneukt en er vallen doden. Niet ontoevallig volgt Per de omgekeerde route van vluchtelingen, van de voormalige beloofde landen naar de nieuwe beloofde landen. Dit boek gaat over ons, nu, hoewel Per goddank Nederland niet aandoet, wie weet wat Rechts met de bijbel hem had aangedaan. Lezen.

(Is het een perfect boek? Iets eigenaardigs is dat we Per al op reis treffen als De Nooy hem nog portretteert kort na de eerste scène: ‘Hij is angstig, gedesoriënteerd. De steen zit verankerd in zijn hand. Hij probeert het ding los te rukken, schudt met zijn arm. De adrenaline jaagt zijn hartspier op hol – vluchten-vechten-vluchten – tast zijn fijne motoriek aan, vernauwt zijn denkvermogen.’ En veel later bekijken we hem alleen vanuit andermans perspectief. Dan is het niet meer nodig, dat begrijp ik wel, maar het heeft iets inconsequents. Ik begrijp ook: het is een lastige balans, wat leg je uit, wat niet, en de openingsscène was een totaal mysterie voor me, waardoor ik iets te blanco in de daaropvolgende verhalen ging, telkens afhaakte en pas verderop verslaafd raakte. Terwijl het slotverhaal misschien weer te veel duidt – in scherp contrast met wat De Nooy in Zendingsdrang deed. Toen liet hij me in totale verwarring achter.)

Nijgh & Van Ditmar gaf Van kleine helden uit.

Acht jaar geleden schreef ik een verhaal in een ochtendkrant dat niet-stemmen ook een manier van stemmen was.
Acht jaar geleden: toen steunde Donald Trump Hillary Clinton voor het presidentschap, was Geert Wilders vooral bekend als filmmaker – en werd de verkiezingsuitslag in Oostenrijk omschreven als “boze kiezers voor boze partijen”.
Ik wil maar zeggen, het kan verkeren.
Op de bekende sociale media delen bekende Nederlanders in den vreemde nu massaal links hoe je in te schrijven om te kunnen stemmen voor de verkiezingen in maart.
Heel goed.
Maar ik zorg dat ik in Nederland ben, 15 maart.

De strekking van mijn stuk in de krant was toen dat de stemmogelijkheden zo beroerd waren dat je het recht had, als burger, om te tonen dat je het allemaal niets vond. Aan die politieke bloedarmoede is weinig veranderd. Alexander Pechtold is al elf (!) jaar fractievoorzitter van D66 en het hoogtepunt van zijn carrière is de openheid over zijn huwelijksperikelen. Lodewijk Asscher, waterdrager in het kabinet van Mark Rutte, werd onlangs de nieuwe voorman van de VVD light, ik bedoel: de PvdA, en moet nu elke keer zijn kritiek op de premier terugtrekken; bij de SP van Emile Roemer rommelt het al jaren (Kamerleden die anoniem in de krant beweren dat Roemer geen fractie kan leiden, ‘laat staan Nederland’); en Jesse Klaver van GroenLinks? Die is vooral bezig met Jesse Klaver van GroenLinks.
Een collega met ballen zette voor laatstgenoemde desondanks een videoreeks op: Nederlandse burgers die verklaarden waarom ze GroenLinks gingen stemmen.
Toegegeven, wie de partijprogramma’s leest, ziet dat GroenLinks een van de weinige, straks mogelijke relevante politieke partijen is die daadwerkelijk om het milieu geeft (Trump gaat miljoenen hectare aan natuurpark in de uitverkoop doen).
Ik bedankte voor een videoboodschap omdat ik vond – en vind – dat je als journalist niet expliciet aan een partij kunt verbinden (ja, ik schrijf nog steeds voor de krant). Maar als burger bestaat die luxe niet meer. Dat wil zeggen: je moet stemmen. En je dus verbinden aan een politieke partij. Maar vermoedelijk vraagt ons politieke burgerschap de komende jaren nog veel meer.

‘Hoe is het met Iveta? Gaat ze al bijna dood?’
Het is Pavel, de buurjongen. Hij knippert met zijn ogen, te vaak en te overdreven, alsof hij steeds foto’s van zijn omgeving maakt. Er zit geen rem op, weet Jaroslav inmiddels. Dat maakt zijn onbesuisde vragen iets makkelijker te verdragen.
‘Goedenavond, Pavel. Mooie sloffen.’
‘Berenklauwen. Grizzly. Dat staat erin. Heb ik van mama gehad. Werksloffen.’
‘Handig. Was je op zolder bezig?’
‘Ik heb een schietstoel gekocht.’
Pavel wiegt heen en weer met zijn bovenlijf, afwachtend, kwispelend haast. De rits van zijn paarse ski-jack gaat omlaag, omhoog, omlaag, omhoog, zzzip, zzzip.
‘Een schietstoel?’

Lees hier de PDF (135.7 kb) van het deel dat in het nummer verscheen – en gratis het volledige verhaal. Ons geschenk aan u, een goede reden om u te abonneren of een los nummer aan te schaffen.

‘Ik heb het helemaal uitgemeten. Het kan. Ik ben er nu mee bezig. Top secret. Dat is Amerikaans. Staat op alle geheime documenten. Mama mag er niks van weten. Hij komt uit een MiG-29. Dat staat er niet op, maar ik zag het meteen. Hij kwam in delen. Ik heb steeds een stuk naar boven gebracht. Toen Iveta in het ziekenhuis lag. Ik mocht u niet storen, zei mama. Maar nu is het zover. Heeft u weleens zoiets in elkaar gezet, ingenieur Formánek?’
‘Moet je niet naar bed, Pavel?’
‘De assemblage is niet het moeilijkst. Assemblage? Spreek ik het goed uit zo? Dat is toch een woord?’
‘Ja, dat is een woord: assemblage, montage, iets in elkaar zetten.’
‘Weet u wat het moeilijkst is?’
‘Nou?’
‘Het kiezen van het juiste kosmische pad. De positionering en de baan. Alle banen leiden naar de Geestenzon, maar welke zal Iveta kiezen?’
Weer proeft Pavel iedere klinker van haar naam, als ware het een onbekend gerecht. Hij vind het een eer dat hij de buurvrouw bij haar voornaam mag noemen. Inmiddels weet hij ook alles over Iveta’s kanker: waarom deze vorm zo dodelijk is, dat ze naar Praag zijn verhuisd zodat ze de beste medische zorg krijgt, de behandelingsprocedure, het slagingspercentage, de kosten. Over de oorzaak heeft hij ook een theorie: het kwam doordat ze in Trebíc hadden gewoond, te dicht bij de kernreactor in Dukovany, waar Jaroslav als ingenieur werkte.

Dat had diepe indruk gemaakt, vertelde buurman Procházka toen hij met zijn vrouw langskwam om kennis te maken, een paar maanden daarvoor. Het stel speelde een potje tennis met hun zoon als bal. Aan een kant van het net stond een goedmoedige beer, aan de andere kant een vermoeide gans.
‘Pavel heeft grote bewondering voor ingenieurs.’
‘Hij durfde niet mee.’
‘Pavel is dol op technologie.’
‘Hij heeft moeite met nieuwe dingen.’
‘Pavel had een nauwe band met mevrouw Krejzlová, de vorige bewoonster.’
‘Hij is bang voor uw huis. Iedereen sterft daar, zegt hij.’
‘Pavel maakte thee en soep voor mevrouw Krejzlová. Ze hebben samen nog een puzzel afgemaakt de dag voordat ze stierf.’
‘Hij wil hier niet over de vloer komen.’
‘Pavel heeft als dank een kleine erfenis ontvangen van haar familie. Die beheer ik voor hem.’
‘Hij is kwetsbaar, een kind.’
‘Weet u wat Pavel als eerste kocht?’
‘Hij haalt overal tijdschriften vandaan.’
‘Een tweedehandscomputer!’ riep de buurman. ‘Pavel is best slim, hoor. Hij weet inmiddels hoe je alles naar het Tsjechisch kunt vertalen. En hij leert steeds meer woorden in het Duits en Engels.’
‘Hij praat soms een beetje vreemd.’
‘Pavel is niet gek. Hij is speciaal.’

Zo kwam Jaroslav in korte tijd veel te weten over Pavel. Dat hij drieëntwintig was, dat hij leed aan een soort autisme, dat er geen geschikte school was geweest, dat hij zes of zeven privéleraren had versleten, dat hij vaak over straat doolde, dat hij ’s nachts vele uren in zijn werkkamertje op zolder doorbracht, dat er steeds meer was dat zijn ouders niet wisten. Zoveel werd duidelijk toen Pavel voor het eerst aanklopte om advies te vragen over de Rotalitnev.
Toen Jaroslav opendeed, sprong de jongen naar achteren en wreef heel hard en snel met beide handen door zijn bloempotkapsel, alsof hij zichzelf van een luizenplaag wilde ontdoen. Toen fluisterde hij: ‘Stop! Stop! Ik durf dit. Ik durf dit. Vragen! Nu vragen!’
‘Wat wil je vragen, Pavel?’ lachte Jaroslav.
‘U bent ingenieur, zegt papa. Klopt dat?’
‘Dat klopt inderdaad,’ zei Jaroslav.
Pavel leek door zijn knieën te willen zakken. Op zijn gezicht verscheen een gelukzalige blik van bewondering, die Jaroslav zowel hartverwarmend als angstaanjagend vond, alsof hij per ongeluk voor heilige werd aangezien en niet bij machte zou zijn om deze vergissing recht te zetten.
‘U kunt mij helpen,’ zei Pavel opgelucht. ‘Ik moet een Rotalitnev bouwen.’
‘Een wat?’ vroeg Jaroslav.
‘Een omgekeerde ventilator. Een noodstroomaggregaat. Zeg ik het goed zo: noodstroomaggregaat? De molens heb ik al. Vijftien. Verschillende weliswaar, maar toch. Die heb ik omgekeerd, maar er komt geen stroom uit.’
Gefascineerd door de overtuiging waarmee Pavel zijn verhaal deed was Jaroslav hem naar zijn zolderkamer gevolgd. Bij de deur moest hij zich even omdraaien zodat Pavel een ‘geheime code kon doorseinen’. Jaroslav moest ook beloven dat hij niemand zou vertellen wat hij zou aantreffen. Dat deed hij plechtig en trad toen binnen in een verbijsterend universum waarin een onnavolgbare geest alles met alles leek te willen verbinden. De muren en het schuine dak waren beplakt met foto’s die Pavel uit tijdschriften had gescheurd en in collages had gegroepeerd. Zo was er een ‘raam’ van ongeveer één bij twee meter dat volledig beplakt was met verscheurde foto’s van vuur. Op deze papieren hellepoort had Pavel teksten geplakt, die bestonden uit letters die hij uit krantenkoppen had geknipt, waardoor er een hersen-tartend losgeldbriefje ontstond:

Het Pad Der Magnetisch Logoïsme
Poort Naar De Brandende Grond
Van de Derde en Vierde Hiërarchie
Gedreven Door Gemini en Hitteritme
DOEL! Stromende Snelwijsheid in Lichtbewustzijn!

Naarmate hij langer naar de collages keek ontwaarde Jaroslav steeds meer ‘poorten’, die bestonden uit snippers bomen en planten die in rijke schakeringen groen in elkaar overgroeiden; rivieren, watervallen, gladgetrokken zeeën en woeste golven die over elkaar heen buitelden; dieren, draken en andere mythische beesten die elkaar verdrongen; mensengezichten van allerlei kleuren, die lachend, huilend, gillend en starend in een krankzinnige groepsfoto bijeen waren geplakt. En steeds weer werden de poorten geduid met hermetische teksten waar Jaroslav geen raad mee wist.
‘U mag niet te lang kijken, ingenieur Formánek,’ zei Pavel.
‘Waarom niet?’ vroeg Jaroslav.
‘Kijk,’ zei Pavel en hij zette het zolderraam open. ‘Dit is mijn noodstroomaggregaat.’
In de goot stonden vijftien oude tafelventilatoren met hun voeten in het regenwater. Er liepen witte snoeren door het water naar een gat in de muur onder het raam. Binnen lagen de snoeren als een dik touw samengebonden op de vloer. De koperen eindjes van alle blauwe en bruine draadjes waren met kroonsteentjes aan elkaar verbonden.
‘Deze moet branden,’ zei Pavel, wijzend op een houten constructie waarop een gloeilamp met fitting was gemonteerd.
‘Waarom gebruik je niet gewoon het stopcontact?’ vroeg Jaroslav.
‘Vijftien – dat moet toch voldoende zijn,’ zei Pavel.
‘Wat wil je precies?’
‘Het luik moet zelfredzaam kunnen openen.’
‘Welk luik?’
‘De Brandende Grond. Kijk.’
Pavel rolde een tekening open op zijn werktafel. Daarop stond een simpele schets van de zolderkamer en het schuine dak, waarop de openstaande koepel van een straaljager leek te zijn gemonteerd.
‘En dat wil je op het dak monteren?’ vroeg Jaroslav.
‘Het luik moet zelfredzaam openen. Dat is het hoofdattribuut van het Eerste Pad van Sirius: Zelfredzaamheid. Dat wil zeggen: op eigen kracht, anders ontstaan er afwijkingen in de ritme-warmte-energie-constellatie.’
‘Is dat een straaljagerkoepel?’ vroeg Jaroslav.
‘Kijk,’ zei Pavel en hij liep naar een hoek van de zolder, waar een nijlpaard onder een zeil leek te slapen. Hij kneep twee stevige klemmen los, tilde het zeil op en begon te ratelen als een telex:
‘Mikojan-Goerevitsj-25… Dat is een straaljager. Mensen schrijven vaak MIG, met alles in hoofdletters, maar dat klopt niet. Het is grote M, kleine i, grote G, want de M en de i zijn de eerste letters van Mikojan, en de G is van Goerevitsj… Mach 3,2 haalt-ie in duikvlucht… Dat is om en nabij de 3.600 kilometer per uur. Dat is ontzettend snel, maar ons lichtschip is nog veel sneller… Dit is doorzichtig acryl en aluminium… Je komt er niet doorheen met een hamer. Probeer maar. De plofscharnieren zaten er niet bij, maar ik heb hier een elektromotor van een fabriekshek. Daar wip je ’m zo mee open.’
‘Heb jij dat erop geplakt?’ vroeg Jaroslav, wijzend op de knipselcollage op de binnenzijde van de straaljagerkoepel.
‘Kijk,’ zei Pavel en hij maakte de koepel open. De binnenkant was bedekt met een collage van verscheurde vuurprenten. Hij liet de koepel met een dreun vallen en liep naar de vuurpoort bij het schuine dak. ‘Hier moet hij komen. Vuur bij vuur! Kosmische camouflage!’
‘Maar de buitenkant blijf je zien,’ zei Jaroslav.
‘Wat is de kleur van het dak?’ riep Pavel.
‘Dakpan-oranje?’ probeerde Jaroslav.
‘Heb ik! Daar!’ riep Pavel en hij wees naar een pot verf. ‘U bent zo slim, ingenieur Formánek, zo slim! U mag me helpen. Deze elektromotor komt later bij dat peertje! Dat mag u doen!’
‘Weet je het zeker?’ lachte Jaroslav.
‘Ja!’ riep Pavel. ‘Ik vertrouw op uw gezag. U krijgt van mij de code en uw eigen sleutelbos. Dan kunt u komen wanneer u wilt!’

Ze spraken af dat Jaroslav zijn technische vernuft zou bijdragen en dat Pavel in ruil daarvoor beneden een oogje in het zeil zou houden, als Iveta alleen was. Daarna waren ze meteen naar het appartement gelopen zodat Pavel kennis kon maken met de buurvrouw. Terwijl ze de trap afdaalden werd Jaroslav achtervolgd door een storm vragen van Pavel, die zich probeerde voor te bereiden op de ontmoeting. ‘Ze ligt dus de hele dag op bed? Als een koningin? Maar ze is ziek? Hoe ziet ze eruit? Is ze liefelijk? Moet ze niet plassen en poepen? Eet ze gewoon eten? Wat drinkt ze het liefst? Drinkt ze thee? Ik kan thee maken, en soep. Heeft ze wel eens Coca-Cola gedronken? Dat is lekker, maar heel slecht voor je tanden. Heeft ze nog wel tanden?’
Bij de voordeur viel hij stil. ‘Ik durf dit,’ zei hij weer zachtjes tegen zichzelf. ‘Ik durf dit.’
Jaroslav fluisterde dat ze zachtjes naar binnen moesten gaan omdat Iveta misschien al sliep. Pavel knikte langzaam met grote knipperende kinderogen, alsof hij uitleg kreeg over het protocol voor een bezoek aan de kerstman. Samen slopen ze door de gang naar de slaapkamer. Iveta lag te lezen en hoorde hen aankomen. Wat volgde was een van de meest wonderbaarlijke ontmoetingen die Jaroslav ooit had meegemaakt. Later zou hij er nog vaak aan terugdenken om de weemoed te verdrijven.
‘U bent het,’ zei Pavel zachtjes. Hij bleef aan het voeteneinde staan, durfde niet dichterbij te komen.
Iveta glimlachte, legde haar boek neer, keek Jaroslav lachend aan en antwoordde toen zonder enige bevreemding over deze ongewone opening: ‘Ja, ik ben het, Iveta.’
‘U bent de liefde,’ vervolgde Pavel.
‘Ik hoop van wel,’ lachte ze.
‘U bent de koningin van ingenieur Formánek.’
‘Is dat zo?’ zei ze en keek Jaroslav lachend aan.
‘Maar u gaat dood.’
‘Ja,’ antwoordde Iveta. ‘Maar dat gaan we allemaal. En ik leef nu nog.’
‘Dan gaat u verder,’ zei Pavel.
‘Ja, waarschijnlijk wel,’ lachte Iveta.
‘Ik ga voor u zorgen,’ zei Pavel. ‘Dat mag van ingenieur Formánek.’
‘Dat lijkt me fijn.’
‘Alleen als ik de deur uit ben,’ voegde Jaroslav snel toe.
‘Ik voel u zoeken,’ zei Pavel.
‘Zoeken?’ zei Iveta.
‘Ik kan u helpen zoeken naar het juiste pad. Ik voel u zoeken.’
‘O, graag,’ zei Iveta. ‘Ik ben heel slecht in zoeken, toch, Jaroslav?’
‘Ja, dat is wel een beetje waar,’ lachte Jaroslav.
‘Ik ben heel goed in zoeken,’ riep Pavel. ‘Ik vind altijd alles. Ik weet waar alles is!’
‘Dat lijkt me heel handig,’ zei Iveta.
‘Zullen we kijken of het te horen is als je op de muur klopt met je stok?’ zei Jaroslav.
‘U ziet eruit als een heel mooi vogeltje,’ zei Pavel.
‘Wat lief dat je dat zegt,’ zei Iveta.
‘Een ziek en mager vogeltje,’ zei Pavel.
‘Kom mee,’ lachte Jaroslav. ‘We gaan even luisteren.’
‘Ik kom terug om voor u te zorgen, Iveta, vogelkoningin,’ zei Pavel, maar hij deinsde terug voor Iveta’s uitgestoken hand. ‘Nee, ik mag u niet aanraken, want dan wordt u misschien uit uw nest gestoten. Dat wil ik niet.’
‘Je hebt gelijk,’ lachte Iveta. ‘Dat zou heel vervelend zijn.’
‘Ik ga nu met ingenieur Formánek mee, maar ik weet zeker dat ik u hoor, want ik luister niet met mijn oren. Dat zei mevrouw Krejzlová altijd: jij luistert niet, maar hoort alles. Zij is hier ook doodgegaan. Maar jou ga ik redden.’

Bij de deur van het appartement had Pavel een sleutelbos als een rinkelende zilveren vuist uit zijn zak gehaald. Zonder aarzeling viste de jongen de juiste sleutel ertussenuit en maakte de deur open.
‘Daar kun je een hoop deuren mee openen,’ zei Jaroslav.
‘Precies! Maar ik ken pas drie van de sloten. De rest moet ik nog zoeken,’ antwoordde Pavel en schakelde het licht in de hal aan. ‘Dit is waar ik woon. Mama en papa slapen daar, aan het eind van die gang. Mijn kamer is daarnaast. Mijn slaapkamer, want daar slaap ik alleen. Je hebt mijn échte kamer gezien. En dit is onze woonkamer.’
‘Prachtig,’ zei Jaroslav en bleef even staan voor een vitrinekast met Boheems glaswerk.
‘Zeer kwetsbaar. Van mijn moeder. Mag ik allemaal schoonmaken. Elke dinsdag. Afstoffen met een droge doek. Geen reinigingsmiddelen. Daar kunnen ze niet tegen. Deze zijn het moeilijkst,’ zei Pavel, wijzend op een zwerm kristallen vogeltjes. ‘Daar ben ik twintig minuten mee bezig.’
‘Schitterend,’ zei Jaroslav.
‘En dit is Het Orakel Lenovo,’ zei Pavel wijzend op het scherm en toetsenbord dat op een bureau in de hoek stonden. ‘Zijn hart en hersens staan hieronder,’ zei hij en wees op de processor onder het bureau.
‘Het Orakel Lenovo?’ lachte Jaroslav.
‘Al uw vragen kan hij beantwoorden, ingenieur Formánek,’ zei Pavel. ‘Stelt u maar een vraag.’
‘In het Tsjechisch?’
‘Natuurlijk! Gogol vertaalt het naar het Engels en Gogol zoekt het in het Engels op en vertaalt het naar het Tsjechisch! Gogol is een wonder! Een mirakel.’
‘Hoe is het weer vandaag in Trebíc?’
‘Dat is toch geen vraag? Dat wil je toch niet echt weten? Dit is een vraag: welke weg moet ik kiezen?’ riep Pavel en typte de woorden in in het vertaalprogramma, daarna kopieerde hij de vertaling en plakte die in het zoekprogramma. ‘Hier! 638.000 antwoorden heeft Gogol. Daar moet de waarheid tussen zitten!’
‘Maar hoe weet je welk antwoord de waarheid is?’ vroeg Jaroslav.
Pavel keek hem verbijsterd aan: ‘Dat voel je toch, ingenieur Formánek! Dat voel je gewoon. Noorwegen bijvoorbeeld!’
‘Noorwegen?’
‘Dat is een land in het Hoge Noorden. Daar is hij wedergekomen. Dat is toch een woord: wedergekomen? Ik voelde het al, wist dat het waar was, maar las er gisteren pas over.’
‘Wie is wedergekomen?’
‘Waar zou hij heen gaan? Dat vraag ik me steeds af: waarheen? Ik hoor Iveta!’
Pas toen ze bij de muur stonden hoorde Jaroslav zijn vrouw lichtjes tegen de muur kloppen. ‘Jij hebt een heel goed gehoor, Pavel!’
‘Ik luister niet. Je moet niet luisteren, je moet voelen!’

Zo werd Jaroslav Formánek figurant in een fantastisch avontuur, dat des te magischer was omdat er rationeel geen touw aan vast te knopen viel. Een schitterende ontsnappingstunnel onder de zware last van Iveta’s ziekte vandaan, waarin hij zijn verantwoordelijkheid niet hoefde te veronachtzamen, maar toch zijn zinnen kon verzetten. Zonder aarzeling besloot hij er alles aan te doen om te zorgen dat Pavels imaginaire universum niet van echt te onderscheiden zou zijn. Dit voornemen werd later nog beklonken met een belofte aan Pavels vader, die op de zolderdeur klopte toen Jaroslav bezig was met de Rotalitnev.
Hij had Pavel naar beneden gestuurd om op Iveta te passen, zodat hij in alle rust de bedrading van de kansloze uitvinding kon fingeren. Jaroslav had de jongen ervan weten te overtuigen dat ze een auto-accu nodig hadden, die door de draaiende ventilatoren opgeladen zou worden. De accu stond in een houten constructie die de ingenieur zelf in elkaar had geschroefd. Er zat een oude elektriciteitsmeter op gemonteerd, naast het binnenwerk van een afgedankte transistorradio. Die twee zaten er voor de sier, want de accu werd opgeladen via een adapter die onder de vloer door verbonden was met het dichtstbijzijnde stopcontact.
Jaroslav was net de versplinterde zijde van de gelichte plank aan het wegwerken met bruine schoenpoets toen er zacht op de deur werd geklopt.
‘Ingenieur Formánek?’ sprak een doorrookte stem, die Jaroslav meteen herkende als die van zijn buurman. ‘Ik weet dat u daar bent, ingenieur Formánek. Mag ik u even spreken?’
‘Een moment,’ zei Jaroslav. Hij stopte de poetsdoek weg in de zak van zijn overall, zette zijn gereedschapskist op de beschadigde plank en blies de schrik in drie lange halen uit.
Toen Jaroslav de deur opende werd hij weer verrast door het postuur van de buurman, als een langgerekte bassnaar die een sonoor geluid voortbracht: ‘U bent Pavel aan het helpen, ingenieur Formánek, dat is aardig van u.’
‘Wilt u even binnen komen, buurman Procházka ?’ vroeg Jaroslav.
‘Dat mag eigenlijk niet van Pavel,’ antwoordde de buurman en overtrad meteen de regel. Hoofdschuddend bekeek hij de zolder en gromde steeds: ‘Verbijsterend.’ Hij tuurde lange tijd naar de hermetische teksten en zei toen: ‘Vindt u dit niet beangstigend, ingenieur Formánek? Heeft u enig idee wat hij van plan is?’
‘Niet precies. Daar probeer ik nu achter te komen.’
‘Dat is fijn. Het zijn wilde plannen. Vreemde plannen.’
‘Ja.’
‘Hij wil springstof kopen.’
‘Echt?’
‘Dat heb ik gehoord van een kennis.’
‘Hoe komt hij daar dan aan?’
‘Pavel is heel vindingrijk.’
‘Inderdaad. Maar hoe gaat hij dat betalen?’
‘Van zijn erfenis,’ zei de buurman.
‘Misschien moet u hem geen geld geven,’ zei Jaroslav.
‘U heeft helemaal gelijk, ingenieur Formánek. Maar ik moet wel, anders gaat hij bedelen.’
‘Bedelen?’
‘Hij ziet het zelf niet als bedelen. Hij is gewend dat hij thuis geld krijgt als hij erom vraagt. Als we dat weigeren vindt hij het normaal om het aan andere mensen te vragen. Dat doet hij zonder schroom.’
Jaroslav lachte.
‘Vindt u dat grappig, ingenieur Formánek?’
‘Nee, het is eerder ontroerend. Ik wil proberen uw zoon te behoeden voor ongelukken, meneer Procházka. Dat lukt het best als ik hem hiermee help.’
‘Dat is heel aardig van u, maar heeft u daar wel tijd voor? Uw vrouw is ernstig ziek.’
‘Dat klopt, maar ik heb wel wat loze uurtjes te besteden. Ik help Pavel en houd u op de hoogte, goed?
‘Dat is bijzonder aardig van u, ingenieur Formánek! Hartelijk dank!’
Zo was Jaroslav steeds verder verstrikt geraakt in Pavels kosmische plan. En nu staat de jongen voor de deur te verkondigen dat hij een schietstoel heeft gekocht.

‘Mag ik een bel bij u installeren?’ vraagt Pavel.
‘Een bel?’ fluistert Jaroslav.
‘Mag ik Iveta even zien?’
‘Ze ligt te slapen, Pavel.’
‘Ik zal sluipen.’
Jaroslav moet lachen hoe Pavel met zijn schitterende sloffen een sluipende grizzly nadoet. ‘Kom maar even binnen. Wat wil je eigenlijk precies doen?’
‘Uw huis ruikt vreemd,’ fluistert Pavel.
Hij sluipt door de gang naar de slaapkamer en gaat naast het bed staan. Jaroslav kijkt toe vanaf de deur. Iveta ligt onder het dekbed met haar rug naar hen toe. Pavel buigt zich voorover, maar stopt meteen als Jaroslav vermanend pss-pss-pss doet. De jongen spreid zijn armen in de lucht, alsof hij Iveta’s afmetingen opneemt, maakt rollende bewegingen met zijn beide handen, alsof hij Iveta in gedachten inzwachtelt. Hij verstart als hij Jaroslavs hand op zijn rug voelt. Pavel legt zijn vinger op zijn lippen en wijst naar het plafond, trekt vervolgens een neerwaartse lijn in de lucht en fluistert met malende lippen: ‘Bel voor Iveta.’
Bij de voordeur zegt hij: ‘Ik ga haar redden als het zover is.’
‘Dat is aardig van je, Pavel.’
‘Ik heb de astrale paden nu allemaal in kaart gebracht.’
‘Wat fijn.’
‘Ik ken nu de coördinaten, maar dat is blijkbaar hetzelfde als weten op welk spoor de trein zal passeren zonder te stoppen. Gelukkig beweegt deze trein langzaam, zeggen ze, dus je kunt gewoon aan boord stappen, maar dan moet je wel op het juiste moment klaarstaan.’
‘Wie zijn “ze”, Pavel?’ vraagt Jaroslav.
‘Vandaar de bel,’ roept Pavel trots.
‘De bel?’
‘Die ga ik naast Iveta’s bed installeren. Dan kunt u erop drukken als ze dood is.’
‘Pavel!’ Jaroslav blaft het woord en schrikt zelf van de galm in de gang. Hij ziet hoe de jongen terugdeinst voor het monster dat hij denkt te hebben ontketend.
Pavel maakt sussende bewegingen met zijn handen, alsof hij een enthousiaste hond probeert af te weren: ‘Alleen het knopje, alleen het knopje, u mag het zelf installeren!’
Jaroslav voelt hoe de ontroering zijn woede overwint: ‘Excuses voor mijn uitbarsting, Pavel, maar het zijn zware tijden…’
‘Morfine!’ roept Pavel als een eureka. ‘Iveta heeft morfine nodig. Dan heeft ze geen pijn meer.’
‘Ja,’ glimlacht Jaroslav bedroefd, ‘misschien is dat wel beter, jongen. Ik zal je helpen om de bel te installeren, maar dan moet jij eerlijk antwoord geven op mijn vraag.’
‘Natuurlijk, ingenieur Formánek,’ fluistert Pavel, ‘wij zijn als kosmonauten die in dezelfde raket zitten!’
‘Precies,’ zegt Jaroslav. ‘Dit is mijn vraag: ben jij springstof aan het kopen? En weet je hoe gevaarlijk dat is?’
‘Dat zijn twee vragen, en ik ken beide antwoorden. Ja en ja,’ fluistert Pavel. ‘Semtex blaast met gemak je hele hand eraf!’
‘Absoluut!’ zegt Jaroslav. ‘Daarom moet je het niet kopen. Waar wil je het eigenlijk voor gebruiken?’
Pavel komt zo dichtbij dat Jaroslav de pekelworst in zijn adem kan ruiken. ‘Voor de schietstoel en de koepel.’
‘Daar is semtex helemaal niet voor geschikt, Pavel. Dan blaas je een gat in de vloer en gaat alles in de fik. Dat wil je toch niet?’
‘Nee!’ zegt Pavel met grote ogen. ‘Dat mag niet gebeuren. Maar wat dan? Hoe moet ik me lanceren?’
‘Dat ga ik voor je regelen. Maak je geen zorgen.’

Niet lang daarna verslechtert Iveta’s gezondheid abrupt, precies zoals de artsen hebben voorspeld. Binnen een paar dagen kan ze niet meer zelfstandig staan en kort daarna wordt haar ruggenmerg door de kanker versteend, waardoor ze alleen nog plat op bed kan liggen, turend naar het plafond, licht draaiend met haar hoofd, alsof ze de beul zoekt die haar martelt. Steeds vaker denkt Jaroslav aan Pavels eureka: ‘Morfine!’
‘Uw vrouw heeft nu constante zorg nodig,’ zegt de sympathieke dokter, die Jaroslav meeneemt naar de keuken om Iveta te vrijwaren van haar prognose. ‘We kunnen nu alleen nog haar lijden verlichten. Dat kunt u niet alleen, dag in, dag uit, wie weet hoelang nog. Straks krijgt ze niks meer naar binnen en laat ze alles lopen. Kunt u haar dan nog voeden en verschonen?’
Als de ambulancebroeders Iveta op een rammelende brancard over de gang duwen barst de deur bij de buren open. ‘Waar gaat Iveta heen, ingenieur Formánek?’ roept Pavel. ‘Waar nemen ze haar naartoe? Zo kan ik haar niet redden!’
Jaroslav belooft Pavel dat ze binnenkort samen naar het ziekenhuis zullen gaan om Iveta op te zoeken. Maar dit stelt Pavel niet gerust. Pas als Jaroslav vertelt dat hij alles op alles zal zetten om ervoor te zorgen dat Iveta thuis mag sterven, valt de jongen bijna flauw van opluchting. Hij leunt met zijn rug tegen de muur, slaat zijn handen voor zijn gezicht en hijgt luid tussen zijn vingers door. ‘We spreken elkaar snel,’ roept Jaroslav en haast zich achter de brancard aan.

Als Jaroslav later thuiskomt vliegt de deur bij de buren meteen weer open. ‘Ik heb hier uren zitten wachten,’ zegt Pavel en wijst op een stoel die in het halletje staat. ‘Ik denk dat het kan! Maar we moeten dan wel de lanceerhoek aanpassen en ik moet natuurlijk de exacte coördinaten hebben van het bed waar Iveta in gaat sterven.’
‘Waarom, Pavel?’
‘Het lichaam is een wiekel,’
‘Bedoel je een vehikel?’
‘Ja! Een Volkswagen! U rijdt toch in een Volkswagen?’
‘Ja.’
‘Maar u bent die Volkswagen niet!’
‘Nee.’
‘U zou ook in een andere auto kunnen rijden.’
‘Inderdaad.’
‘Zo is het ook met de ziel. Die kan ook in een andere auto rijden, een ander lichaam. Maar dan moet je wel op tijd zijn. Anders ontlaadt de energie zich en wordt het toegevoegd aan het collectieve, het kosmische universele. Snapt u?’
‘Ik denk het.’
‘Daarom moet ik het kosmische pad zo goed mogelijk kruisen. Daarom moet ik de coördinaten van het bed kennen. Daarom!’
‘Ze wil thuis sterven, Pavel, dat had ik toch gezegd?’
‘Mag ik morgen mee naar het ziekenhuis?’
‘Natuurlijk. Ik vertrek om 10 uur.’
‘Dan sta ik klaar!’

In de auto praat Pavel aan één stuk door, alsof hij steeds zijn eigen coördinaten wil vaststellen. De tram is zijn leidraad. Onderweg benoemt hij alle haltes. Tussendoor leest hij de namen van de winkels, banken en andere zaken die ze passeren. Soms vertelt hij ook wie er werken en wat ze daar doen, alsof hij de sociale geografie van de buurt in kaart heeft gebracht.
Naarmate ze op minder bekend terrein komen valt hij stil, friemelt met zijn kleding, woelt door zijn haar, draait het raam open of dicht, gaat steeds verzitten alsof er een muis in zijn broek is gekropen.
Om hem af te leiden vraagt Jaroslav: ‘Hoe ga je Iveta’s ziel precies vangen, Pavel?’
‘Met een banaan, ingenieur Formánek,’ antwoordt hij prompt.
Jaroslav kucht zijn lachbui weg.
‘Een groene,’ voegt Pavel toe.
‘Waarom een groene?’
Pavel kijkt Jaroslav vol ongeloof aan. ‘Anders kun je niet zien wanneer hij rijp is.’
‘Maar hij is toch groen?’
‘Zodra de ziel in de banaan zit is hij rijp. Dan kunt u hem opeten om de ziel tot u te nemen.’
‘Ik?’ zegt Jaroslav.
‘Natuurlijk! Er is meer dan genoeg ruimte in u voor twee zielen, ingenieur Formánek. Dan heeft u Iveta voor altijd bij u. En als u bang bent voor een tweede ziel, dan eet ik de banaan op. Dat durf ik.’
Jaroslav voelt zijn ogen prikken en mompelt: ‘Je bent een lieve jongen, Pavel.’
‘Ik heb kennis!’ roept Pavel trots.
‘Inderdaad,’ lacht Jaroslav.

In het ziekenhuis voelt Pavel zich duidelijk niet op zijn gemak. Hij schrikt van ieder onbekend geluid en fluistert steeds vragen die Jaroslav moeilijk kan beantwoorden. Uiteindelijk grijpt hij Jaroslavs hand en loopt dicht tegen hem aan naar de kamer waar Iveta ligt. Als hij haar ziet, zucht hij diep en slaat zijn hand voor zijn mond: ‘U bent bijna doorzichtig, Iveta.’
Ze lacht vermoeid en fluistert. ‘Maar jij ziet me toch, Pavel.’
‘U bent als een kwalletje!’
Jaroslav hikt van de lach en Iveta’s giechel mondt uit in een hoestbui. Een zuster roept de bezoekers tot de orde.
‘Geen grappen meer,’ grinnikt Jaroslav.
‘Hoe voelt u zich, Iveta?’ vraagt Pavel. ‘Gaat u nu al bijna dood?’
‘Dat zou wel fijn zijn.’
‘Ze is heel moe,’ zegt Jaroslav. ‘En ze heeft veel pijn.’
‘Maar straks niet meer,’ zegt Pavel. ‘Dan gaat uw lichaam slapen. Dan kan uw vehikel naar de sloperij. Maar dan hebben wij uw ziel nog.’
‘Echt waar?’ lacht Iveta.
‘In een banaan,’ zegt Jaroslav.
‘Wat zeg je nu, Jaroslav?’ zegt Iveta.
‘Pavel gaat jouw ziel vangen in een banaan. En dan ga ik die opeten.’
‘Wat wonderlijk,’ zegt Iveta. ‘Dan zit ik in jou.’
‘Precies!’ roept Pavel. ‘Dat is het precies, Iveta!’
‘Dat lijkt me heerlijk.’
‘Pavel is bang dat je hier zult sterven,’ zegt Jaroslav.
‘Nou, alsjeblieft niet,’ zegt Iveta. ‘Ik kom gewoon naar huis hoor.’
Pavel knikt tevreden. ‘Ik zal iedere ochtend een groene banaan kopen.’

Diezelfde avond wordt er rond elven zachtjes op Jaroslavs deur geklopt. Hij staat zijn tanden te poetsen en denkt eerst dat hij een raam hoort dat schudt in de wind. Maar als hij zijn tandenborstel tussen wang en kies klemt komt het kloppen duidelijk door. Hij vermoed dat het Pavel is, maar er is geen coderitme. De klopper weet dat Jaroslav thuis is, want hij klopt een vierde en daarna een vijfde keer, steeds urgenter.
Buurman Procházka zucht opgelucht als Jaroslav de deur opent en begint meteen bezorgd te grommen: ‘Pavel heeft zijn vliegenierspak aan, ingenieur Formánek. Hij slaapt in zijn vliegenierspak, snapt u? Hij heeft het aan in bed. Ik weet dat uw vrouw ernstig ziek is en ik wil u niet lastigvallen, maar ik zou heel graag willen weten hoe het met de voorbereidingen gaat.’
‘Ze verlopen voorspoedig, buurman,’ antwoord Jaroslav voorzichtig.
‘Dat is goed om te horen. Ik…’ de buurman zoekt de juiste woorden.
Jaroslav besluit hem te helpen. ‘Wilt u zien waar we mee bezig zijn, buurman? Ik zou uw hulp goed kunnen gebruiken. Misschien kunnen we dat nu even bespreken?’
De magere beer klapt opgelucht in zijn handen en gromt zijn dank uit. ‘Dat zou ik erg prettig vinden, ingenieur Formánek!’
‘Prima,’ zegt Jaroslav en pakt de sleutelbos die Pavel met zo veel zorg voor hem had samengesteld.
Samen lopen ze zwijgend de trap op naar de zolder. Aangekomen bij de deur steekt Jaroslav zonder aarzeling de juiste sleutel in het slot.
‘De code! Niet draaien!’ roept de buurman, wijzend op Pavels handgeschreven waarschuwingsbord: Gevaar Hoogspanning!
Jaroslav glimlacht. ‘Toetst u maar een code in.’
‘Maar die ken ik niet,’ zegt de buurman.
‘Ik ook niet,’ lacht Jaroslav en toetst een willekeurige combinatie in. Na het vierde cijfer komt er een hoge pieptoon uit de deurvergrendeling. ‘Een vervelend geluid, maar niet dodelijk,’ zegt Jaroslav terwijl hij de sleutel in het slot draait.
‘Mijn hemel,’ zegt de buurman als hij de schietstoel ziet. ‘Wat zijn jullie allemaal van plan?’
Terwijl Jaroslav uitlegt hoe alles is ingericht om Pavels fantasie te vervolmaken prevelt de buurman beurtelings ‘verbijsterend’, ‘wat een wonderlijk idee’ en ‘hoe kan ik u ooit bedanken’.
‘Bent u bereid mij hiermee te helpen, buurman?’ vraagt Jaroslav als hij zijn plan volledig heeft uitgelegd.
‘Jazeker,’ zegt de buurman. ‘Maar bent u wel in staat op de belknop te drukken als het moment daar is? Verdriet kan verlammend zijn, weet ik uit ervaring.’
‘Ik waardeer uw bezorgdheid, buurman, maar tegen die tijd heb ik allang afscheid genomen van de echte Iveta. Dan rest alleen nog een lichaam dat uit zijn lijden verlost wil worden.’

Niets blijkt minder waar. Door een sluier van tranen zoekt Jaroslav naar de oppervlakkige aderen in Iveta’s skelettenarmpjes, plakt één voor één de morfinepleisters op conform de instructies van de arts. Daarna kruipt hij naast zijn stervende vrouw in bed zodat ze haar laatste adem in zijn armen kan uitblazen. Pas als Iveta’s darmen zich ontdoen van hun laatste groet beseft Jaroslav dat hij al meer dan een uur heeft liggen huilen. Boven zit Pavel in zijn vliegenierspak op zijn teken te wachten.
Jaroslav drukt op de belknop en hoort vrijwel direct de doffe dreun van de rookbom die hij onder de schietstoel heeft bevestigd. Als alles volgens plan verloopt stroomt het bedwelmende lachgas nu sissend in het masker van Pavels pilotenhelm.
Op de gang staat buurman Procházka al te wachten met een rijpe banaan. Als hij Jaroslavs roodomrande ogen ziet omhelst hij hem en fluistert troostende woorden met zijn berenstem. Daarna lopen ze samen de trap op naar de zolder.

(Uit de roman Van kleine helden, die in mei 2017 verschijnt bij Nijgh & Van Ditmar.)