Maandag 13 juni 2022 is het honderd jaar geleden dat de Nederlandse veelschrijver Willem Brakman (1922-2008) werd geboren. Reden voor een avond in SPUI25, en voor een hername van Brakmans werk in De Revisor. Zijn eerste bijdrage aan het tijdschrift stamt uit juni 1976, het derde nummer van die jaargang: ‘De grote schok was Rilke’.

*

Ondersteboven van een boek, wanneer was ik dat? Die vraag doet me schrikken, want ogenblikkelijk stelt men zich toch zoiets voor als een betraand oog, een van ontroering bibberende wang, een onthutst de stukken weer bij elkaar zoeken, en ook is er de wat angstige bijgedachte dat men bij het ontbreken van dergelijke reacties een lezersleven tekort is geschoten.
Ik moet voor grote emoties bij de literatuur uitwijken naar mijn jeugd, naar een boek als De Scheepsjongens van Bontekoe bijvoorbeeld, een verhaal, zo herinner ik me, waar ik maar niet uit los kon komen en dat ik aan het eind met een verschrikkelijk heimwee snel weer een vinger dik terugsloeg, het als een warme deken om me heen wikkelend, dubbel genietend weer terug te zijn in die wereld vol zon en vriendschap, maar ook – niet onbelangrijk detail – al enigszins aangevreten door zoiets als het ervaren van een onontkoombaar einde.
Met eerbied zij hier herdacht Fulco de Minstreel, weer een geheel andere maar ook zeer leerzame zieleknijper, die niet minder diep kraste in mijn kinderziel. Het was een archetypen en mythen samenknutselend boek dat een beeld schiep, of onthulde, dat me niet meer zou verlaten: de vrouw, wonderschoon, hooggezeten, blank als de maneschijn zelf, maar onbereikbaar, boos belaagd, maar altijd weer gered door anderen en ook steeds anderen toegewend. Dat waren inderdaad de boeken van wanhoop en verrukking, eerste en diepe ervaringen waarover ik veel later eens zou schrijven dat ik een leven lang altijd dààr naar binnen heb gewild waar dat beslist niet mogelijk was: bij de rijke dame in het automobiel in een film, bij de koningin in de gouden koets, in de kerststal en in een boek. Ik weet natuurlijk niet meer precies bij welk boek ik de laatste traan heb gestort, maar zoveel is wel zeker dat ik na Dik Trom, Pietje Bell (denk aan de dood van de bovenmeester), De Zilveren Schaatsen en dat soort boeken, de onversneden emotie niet meer heb gekend.
Ik ben er van overtuigd dat de kinderpsychologie dit alles moeiteloos zal kunnen verklaren en vleugellam doen neerstrijken, maar ik wil hier toch even een persoonlijk feit aanstippen, het feit namelijk, dat ik niet alleen een voor mijn gevoel meer dan normaal vermogen had verhalen te ondergaan (ik kon er werkelijk ziek van zijn), maar dat ik ondanks die emoties nooit iets vroeg over die verhalen. Dit is slecht, immers de gevoelswereld is een wereld vol raadsels en vooral vol tegenstrijdigheden, maar wanneer ik mijn vragende en kwekkende klasgenoten weer voor de geest haal, was ik een uitgesproken zwijger en, wanneer ik de overgeleverde opmerkingen van onderwijzers mag geloven, ook overtrokken met een opvoederafwerende laag. Voor wat men een gezonde ontwikkeling pleegt te noemen, is zoiets gelukkig zeer slecht. Wanneer men de nuttige ambachten in het oog vat, gedijt een jeugdige geest zeker het best als de opvoeder met niet aarzelende hand de bezem kan halen door een groot en rijk potentiëel, de ramen flink tegen elkaar kan openzetten en de stofwolken en sedimenten er uitjagen.
Het klinkt misschien wat provocerend, maar wat ik bedoel is het volgende. Stel dat twee meisjes door een bos wandelen en daar een exhibitionerende man ontmoeten. De schok is ongetwijfeld groot maar al giechelend geven ze deze ervaring wat later steeds weer aan elkaar door en slijten hem op deze wijze af. Het meisje dat dit alleen moet doormaken en er, zoals vaak gebeurt, niet over durft of wil spreken, heeft het moeilijk en bij haar komt een heel proces op gang. Afgezien van het resultaat kun je in ieder geval zeggen dat in dit laatste geval iets is gebeurd in een hoofd, in het eerste geval niet of nauwelijks. Geest wordt niet gevoed met eiwit, vetten en koolhydraten, maar met ervaring. Warme vriendschappen, hechte, echt fijne gezinnen en diepe innige contacten met bijvoorbeeld onderwijzers, voeren van de literatuur af.
Nu, in mijn hoofd heerste de temperatuur van het reptielenhuis van Artis en dat hoofd werkte wel. In de tropische sfeer vermenigvuldigde zich het materiaal met grote snelheid en het voerde mij, ongehinderd door definitieve antwoorden en ingrepen, in allerlei kleurrijke maar ver van de heldere sportvelden gelegen richtingen. Ik was als jongetje een zwijger, ‘langsamen und abgewandten Geistes’, om een term van Thoman Mann te gebruiken, omdat ik instinctief streefde naar eigenheid en dit de meest voor de hand liggende methode was om snuffelneuzen buiten de deur te houden.
Ik zal een weliswaar weinig dramatisch maar illustratief voorbeeld geven. Ik herinner mij me eens afgetobd te hebben over de betekenis van een afbeelding in een bibliotheekboek. Daar was het hoogtepunt getekend van het verhaal ‘Eind goed, Al goed’. Een jongen stormde daar op zijn vader af, die hem met open armen opwachtte, maar eronder stond de raadselachtige tekst: ‘Vader riep neen schreeuwde hij’. Het was een prachtig beeld: de man stond groot in het blad, met de rug naar mij toe en zijn gebaar was van een bijna alles omvattende ontferming.
De statuur van de man, het niet kunnen zien hoe hij er uit zag, het onnavolgbare gebaar paste bij de onbegrijpelijke tekst, die ik niet wilde inruilen voor wat voor pasmunt ook. Opengehouden en niet ingevuld werd die juist een bezit, een troostende mogelijkheid die overal kon huizen. Vertaald naar de werkelijkheid zou hij verschrompelen tot een ‘o ja’ en een pedagogenstem. Ik heb dan ook nooit naar de betekenis van die tekst gevraagd en hem gelukkig pas doorzien toen het niet meer hoefde.
Handje-plak met een dergelijke afscherming tegen anderen, een bescherming van het eigene en wezenlijke, gaan angst en vereenzaming. Trouw aan datgene wat men bij elkaar heeft gedacht, gedroomd, gezien, moet men betalen met verdriet, mensenhaat en zelfverachting, en de strijd ertegen.
Saamgevat wordt dit een angst voor de realiteit die zich dan meestal hult in het cliché van de doodsangst: de dood die zich zo makkelijk aandient als straffer en pootjehaker. Zo’n stoornis in de jeugd voert niet altijd naar het gesticht, maar soms tot de literatuur. Ik ben er nog en vertel u dat de duivelen der jeugd de engelen kunnen zijn der poëzie. Ziedaar mijn wat ruw geschetste en barokke achtergrond, niet uit ijdelheid geopenbaard maar aangestipt om duidelijk te maken dat ik niet alleen een goede kans maakte met de echte literatuur in aanraking te komen, maar ook al was voorbeschikt voor een bepaald soort literatuur. Wel beklom ik moeizaam en met veel bewondering al heel vroeg de toppen van de ironische Aldous Huxley, maar de schok, de grote schok, was zonder twijfel Rilke, ook wel Rainer Maria Rilke genoemd. Maar hij heette René. Zich Rainer te noemen had hij geleerd van Lou Salomé, een wat wonderlijke vrouw in wier greep ook Nietzsche een tijdje gekronkeld heeft. Men zei van haar: ‘Ze kan met geen man omgaan of hij bevalt van een meesterwerk.’
Rilke dus. Niet direct het hele goede, want eerst was er nog zijn onvermijdelijke cornet, die ik overigens maar matig kon waarderen. Ik kreeg de cornet van een vriend en deze leverde er eerbiedig en vol goede bedoelingen ook een portret van de poëet bij. Dit was gunstig, want het voerde tot een soort kritisch ping-pong. Het onplezierige, weke mandarijnengezicht opende mij respectloos de ogen voor het snikkende van zijn proza (het werk is in één maannacht geschreven in 1899) en deed het hinderlijke beeld opdoemen van een knaap die, al flink in de ban van zijn hormonen, zowel wilde rijpen als zuiver blijven. In zijn in alle toonaarden bezongen Fahne (‘Er trägt die Fahne wie eine weisse bewusstlose Frau’ etc.) herkende ik met enige schaamte mijn wensdroom een bepaalde lerares zowel uit de vlammen te redden als met haar in diezelfde vlammen ten onder te gaan.
Men ziet hoe onverzoenlijk men kan zijn, als men eigen trekken in een ander ontdekt. Toen ik dat mocht zien van het portret, zag ik het portret zelf ook weer scherper: een slap druipgezicht met te grote neus, weggeslagen kin, chinezensnor of, zoals ik het destijds met enige tevredenheid noteerde: een woudonanist.
Maar niet alle vooroordelen zijn fataal. Wat later nam ik Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge, weliswaar niet al te geestdriftig, ter hand. Het boek trof mij niettemin als een mokerslag. Rilke schreef het in Parijs, waar hij secretaris was van de beeldhouwer Rodin, die hem leerde zien en hem bevrijdde van het lyrische onbepaalde.
Opeens een genadeloos kijker kwam de werkelijkheid bij hem binnen en schreef hij een onvergetelijk boek over de vele vormen die de angst en de dood in een grote stad kunnen aannemen, in een bijna modern proza. Bijna modern, want ondanks alles handhaaft Rilke een poëtische ritmiek die in het werkelijk moderne proza ontbreekt (denk aan Handke en zijn gebruik van de stokkende en stotende omgangstaal). Malte is een gruwelijk boek over de werkelijkheid – hier toevallig Parijs – als storend element, als duistere achtergrond. Duister niet zozeer in de betekenis van onoverzichtelijk, maar van dreigend.
Het hoofdthema is eigenlijk het levensgevoel van de kunstenaar, gebouwd op een polariteit die men voor hetzelfde geld een verscheurdheid zou kunnen noemen. Een polariteit van rust – beweging, zwaarte – licht, waken – droom, werkelijkheid – spiegelbeeld, kosmos – chaos, dood – leven, heden – verleden, organisch – anorganisch en de alchemistische transmutatie van het ene in het andere tot een twee-eenheid waarvan de samenstellende delen als twee vijandige elementen worden gehandhaafd, ‘wütend in einander gebissen und zu einem Einzigen verkrallt’. Rilke, een meester in het doseren van het leed der ervaring, tast naar het voor hem net nog dragelijke (na het boek heeft hij inderdaad zelfmoord overwogen), maar wat hij ook overhoop haalt, hij blijft in het centrum. Hij blijft het natuurlijke uitgangspunt der mysterieuze gebeurtenissen of stemmingen; hij is daar waar alles van uitgaat en waartoe alles terugkeert. Zijn instrumenten zijn de thema’s liefde, dood en smartelijke herinnering, seine Kunst, seine kostbare Geige.

Zo kon hij onder meer op straat in het kreperen van mensen aan drank, ziekte of armoe, een heel eigen, zo niet eigenzinnige regressie ontdekken, namelijk het ontbreken van ‘der Wunsch einen eigenen Tod zu haben, einen gut ausgearbeiteten Tod’. Zelfs bij de rijken is dat zo, klaagt hij, bij de rijken die zich zo’n eigen dood toch kunnen veroorloven.
Voordat ik hiervan een voorbeeld geef, wil ik nog iets zeggen over het zoëven genoemde duistere en dreigende karakter van de werkelijkheid. De werkelijkheid bij Rilke is typisch een geschreven werkelijkheid, één die ook niet is los te denken van het schrijfproces. Het is een werkelijkheidsbeeld dat ontstaat door eenzelfde mechanisme als schuilgaat achter de droom. Uit veel van zijn brieven blijkt het grote belang dat Rilke hechtte aan de act van het schrijven zelf, het ritueel. Hij was, om het zomaar eens uit te drukken, een schrijver uit zelfbehoud en zo bediende hij zich van een proza op het scherp der snede, op de rand van de gevaarlijke doorbraak. Het was Rilke tegen Rilke. Door de vervormingen, omkeringen, vermommingen en bezweringen plotseling te vermengen met scherpe waarnemingen uit de buitenwereld, ontstonden het barokke, de collage, die zo kenmerkend zijn voor deze schrijver. Ongetwijfeld is het dit heel eigen karakter van de droom, het hermetische, het ‘langsame und abgewandte’, dat mij zo fascineerde, dat ik herkende en dat zijn door anderen zo vaak als moeilijk en donker afgedane taal zo transparant maakte.
Terug naar de eigen dood. Veel mensen, constateert Rilke, produceren wanneer hun tijd gekomen is een vreemd geluid. Een dun, jammerlijk gepiep stijgt uit hen omhoog en op de vraag ‘Wat is dat?’ luidt het antwoord: ‘Dat is de stem van de eigen kleine dood.’ Iets hiervan moeten wij kunnen navoelen, wij, die leven of liever sterven in een tijd die de dood, humaan maar zeer onteigenend, tot aan de laatste snik in pathopon verpakt. Maar dan is er Rilke’s voorvader, Detlev von Ulsgaard. Toen hem de reis werd aangezegd kleedde hij zich in zijn blauwe uniform met sjerp, steek en epauletten. Gevolgd door zijn hele hofhouding jachthonden incluis, besteeg hij daverend de trappen, daalde ze dreunend weer af en bonkte door alle zalen en vertrekken. Deuren moesten worden uitgebroken, leuningen verwijderd en uit zijn borst steeg een geluid omhoog als een boomstam, zodat wijd en zijd in de omtrek de boeren uit hun klompen schoten van angst.
Dagen lang heerste de grote dood geweldig en verpletterend in huis en omgeving, tot Detlev von Ulsgaard neerstortte op het parket van het slaapvertrek, donkerblauw gekleed, opeens veel kleiner dan men had gedacht, wat rimpelig en met de kleur van oude bijenwas.
Een machtig beeld van een grote vertellende, evocatieve kracht, een beeld waarin het grillige droomkarakter duidelijk is te herkennen. In mijn bewondering moet ik nog zo’n beeld kwijt, namelijk Rilke’s beschrijving van de dood van Karel de Stoute bij Nancy. Na de slag heeft men de koning gemist, men heeft gezocht, het is nacht geworden, het vriest en er valt wat sneeuw. De volgende ochtend vroeg trekt een wat wonderlijk troepje er weer op uit: twee edellieden, de lijfarts en de nar. Eindelijk vinden ze de hertog, half op het land, half op het ijs van een vijver. Wie in die tijd sneuvelde, werd geplunderd tot de laatste vezel, zodat de hertog daar naakt, stijf, koud en bedekt met wat rijp en sneeuw ligt. Vol deernis knielen de mannen bij hem neer, vol piëteit tillen ze hem op, en zie… de wang van de hertog blijft ach ter op het ijs als een vreemde witte schil. Een subliem détail, dat het toch al indrukwekkende beeld volmaakt afrondt. De betekenissen klinken hier samen zoals de tonen in een accoord: in het sneeuwlandschap ligt verstening en de kilte van de dood; door het carnavaleske van de stoet schemert het protest ertegen; uit het zoeken en dwalen spreekt deernis en ontferming; uit de naakte koning hulpeloosheid en onmacht, en in het achterblijven van de wang ligt een jammerlijke onttakeling, even doorflitst van een grimmige spot.
Men ziet hoe een dergelijk, naar vele richtingen vertellend beeld het lineaire karakter van taal en verhaal kan doorbreken. Rilke, die niet alleen een zeer beeldend schrijver maar ook een beschikker over superbe beelden was, verdiende alleen al hierom een betere aansluiting met onze tijd. Maar het is stil om deze verstilde figuur. De vertaling van Nabokov’s Ada, zo’n tien jaar na verschijnen, deed in Duitsland honderd maal meer stof opwaaien dan de honderdste geboortedag van Rilke, in 1975. Het is druk in de letteren, te druk. Zeker voor een man ‘langsamen und abgewandten Geistes’. Voor mij was Rilke een geschenk van de oorlog, van honger, kou, duisternis en vooral van veel tijd. Prima Malte– elementen en ook hier bloeide de poëzie niet bepaald op een gezonde en sprankelfrisse bodem. Toch leefde ik met die poëzie op een intense, maar ook wel natuurlijke manier, want ik beschikte erdoor over bezwerende formules op momenten van grote zwakte. Brak ik op weg naar een vriend mijn nek door de duisternis ergens in een tuin, dan lag ik op mijn gezicht in ‘die Gärten des dunkelblaus’. Zeulde ik met mijn vader in de eindeloze hongerwinter de loodzware emmers as en sintels tegen de huthoge berg afval op voor ons huis, dan mompelde ik krachtgevend over ‘die Berge des Urleids’. Natuurlijk was dit een poging een uitgesproken rotwereld in zuivere versregels te transponeren en de vraag blijft knellen hoezeer een uitgesproken rotwereld voorwaarde is voor zuivere versregels.
Dat was in de oorlog. Na de oorlog werd dat anders. Zo werd Rilke een junge-Mädchendichter, een altes Weib. Thomas Mann, een andere ook door mij hoog in het vaandel gevoerde figuur, werd bij monde van Günter Grass ‘überkommener Existenz, verälteter Blödsinn’. Zelfs John Cowper Powys, een episch gigant der Engelse letteren en een sierraad in mijn boekenkast, mocht ik kortelings in ‘n kritiek aantreffen als ‘an old windbag’. Een pijnlijke golfslag van de tijd en dubbel pijnlijk bij Rilke, want hem bewoog nu juist in hoge mate wat men zou kunnen noemen ‘der Wille zur Dauer’, een streven naar levensverduurzaming. Dit thema treedt op in tal van zijn gedichten en toont zich nadrukkelijk in veel situaties en personages van zijn Malte, ondermeer in Malte’s grootvader, die geen verschil maakt in de omgang met overleden familieleden, historische figuren en levende tijdgenoten.
Spookhistoriën rimpelen door de hele Malte heen en zijn afleidbaar vanuit dezelfde grondidee. De wonderschone scène waarin graaf Brahe en Malte’s vader elkaar toedrinken onder het voorbij zweven van het spook van Christine Brahe krijgt tegen deze achtergrond een bijzonder visuele plastiek. Na de oorlog kon men Rilke’s renommé duidelijk zien afkalven; Rilke, wiens naam nog even tevoren synoniem was geweest met ‘Dichter’. Een kater die mijns inziens vooral te wijten was aan ‘s dichters met zoveel energie beleden afzijdigheid (‘gesteigertes und vertieftes allein sein’). Hóe afzijdig blijkt wel als men zich realiseert dat Rilke is geplaatst in de epoche van de jonge Eliot, Pound, de psychoanalyse, het neopositivisme, Webern, Alban Berg, de surrealisten, de Ierse renaissance. Een tijd vol afbraak en opbouw waarin Rilke echter, de leiseste von allen, de doctor serafico, verscholen ging achter rozenblad, in parken en Pace-hotels.
Het oog werd wat gevoeliger voor andere aspecten, voor de snob, de hyperestheet met zijn slobkousen, de eeuwige kostganger van hertoginnen en de elegante bedelbrievenschrijver.
Het heeft nog merkwaardig lang geduurd voor men oog kreeg voor zijn politieke desinteresse. Blijkbaar uit een behoefte aan duidelijke distantie vond men al wroetend eerst nog wel wat negatiefs zoals een brief aan (hoe kan het anders) een hertogin – de hertogin Scotti – waarin hij zich zeer lovend uitlaat over ‘Energie und Latinität’ van Mussolini, met veel moeite verder ook wat antisemitische uitingen ten opzichte van zijn collega Franz Werfel. Het bleef zwaar werk Rilke tot een voorfascistische auteur om te smeden, want, zelfs al zou hij politieke meningen hebben gehad, in zijn poëzie is er niets van overgekomen. Vermoedelijk was zijn bewondering voor de viriele en musculeuze Mussolini alleen van esthetische aard, want ik kan me de grote verzonkene maar moeilijk voorstellen tussen de Italiaanse futuristen met hun uitgesproken voorkeur voor auto’s, vliegtuigen en pantsers. Eerder in agrarische utopieën ergens op een afgelegen boerderij, zoals in het stille Worpswede, waar hij met de voor mijn gevoel altijd zo bottige en benige beeldhouwster Clara Westhof, ‘s ochtends blootsvoets en hand in hand door het bedauwde gras de opgaande zon tegemoet liep, of – meer in overeenstemming met de stijl van die tijd – golfde.
Zijn afkeer van bepaalde beschavingsvormen zoals de industriële maatschappij, steden, machines, is duidelijk in zijn werk aantoonbaar, evenals zijn groot heimwee naar het voor-industriële tijdperk, naar aura en intimiteit van het handwerk zonder machines. Zijn antipathie tegen het woekeren van een technologische beschaving die hij in zijn gedichten reeds voorzag, deelt hij in ieder geval met grote groepen van de huidige jonge generatie en het zou dan ook niet onlogisch zijn wanneer zijn elegieën een plaatsje zouden krijgen tussen Mao en Hesse.
Maar ook in die kringen gaat men koeltjes met de zanger om. Wat heeft hij ook te bieden? Geen klewangwettende krijgszangen voor de barricaden, geen klassebewustzijn oproepende balladen noch aanwijzingen voor een reis naar het Nirwana, maar in- en afkeer in een tot het uiterste door zichzelf gefascineerd zijn. Drie maal heeft Rilke een poging gedaan aan die zelffascinatie te ontsnappen: zijn Russische reis met Lou Salomé, zijn tijd in Parijs en, laat in zijn leven, zijn kennismaking met de kring van de Nouvelle Revue Française via de dichter Paul Valéry. Maar iedere keer opnieuw bleek de verleiding van de stilte weer sterker (Weite haben, gesteigertes vertieftes allein sein).
Schrijven is niet, althans niet in de eerste plaats, een zich richten tot de lezer, het is ook geen tweegesprek, maar schrijven is het omgaan met het onuitsprekelijke. Hoe zuiverder de taal wordt gehanteerd des te helderder toont zich datgene wat zich niet laat uitspreken en zo kan men zeggen dat een werkelijk groot dichter spreekt om te kunnen zwijgen. Het is die stilte waaromheen het schrijven van Rilke zo duidelijk roteert en waaraan hij zijn leven ondergeschikt heeft gemaakt. ‘Schweigen, damit die Seele leise heimkehre in das Flutende und Viele.’
Ik moet hier denken aan Der Zauberberg. Dat is het verhaal over de jonge Hans Castorp die in Zwitserland een aantal jaren doorbrengt in een sanatorium. Het leven daar is een couveuseleven, het is er veilig, warm, men wordt verzorgd en er is tijd in overvloed. Ook kuren er in het sanatorium twee zonderlinge figuren die elkaars antipoden zijn, namelijk Herr Settembrini, een humanist, die werkelijk bol staat van positieve gedachten en Herr Naphta, een oververfijnde en zeer scherpzinnige Jezuït met licht diabolische trekken. Beide figuren bekommeren zich zeer om de geest van Castorp, waardoor het boek soms sterk doet denken aan een Bildungsroman, en ze voeren ter lering een nergens afsluiting vindend twistgesprek. In grote, machtige golvingen bestrijkt dit gesprek het hele boek. Beschouwing, bezinning en bespiegeling ohne Ende in een bijna doodstille wereld. Tot er eindelijk iets gebeurt. Door de zijdeur komt Herr Peeperkorn op, een machtige vitale daveraar met naar Thomas Mann niet moe wordt mee te delen – grote, sproetige en langnagelige handen.
Het is een indrukwekkende man. Om hem heen wordt de wereld weer concreet en de dingen komen tot leven. In een oogwenk heeft hij de Russische patiënte Clawdia (al jaren in stilte aanbeden door Hans Castorp) tot zijn maîtresse gemaakt. Hij ontvangt zijn, in record-tempo geworven vrienden ‘s ochtends aan zijn bed in een feestelijk en vorstelijk ontwaken en opstaan, een soort Grand Lever zoals van Lodewijk de Veertiende. Hij drinkt veel, hij eet veel, hij mint veel en is groot en machtig van gestalte. Buiten omhult hem een wijde, zwarte cape. Op zijn golvende witte manen rust een flambard, en intimi wisten al spoedig dat het hier ging om een zeer gelijkend portret van de schrijver Gerhart Hauptmann. Waar deze man is moet wat gebeuren. Zo organiseert hij overdadige picknicks, hij voert als nieuwkomer zijn gezelschap van panorama tot panorama en is een vreugde voor velen. Maar hij heeft zijn buien van melancholie. Misschien bracht dit hem uit het dal in het hooggebergte. In ieder geval deelt hij op een dag aan zijn geliefd gezelschap mee dat hij hen iets belangrijks heeft te zeggen. Op aandrang van Herr Peeperkorn zal dit geschieden op een wandeltocht en daar trekt de groep de bergen in, op zoek naar een geschikte plek.
Er zijn in Der Zauberberg een aantal fragmenten die steeds weer worden geciteerd, bijvoorbeeld het verdwalen van Hans Castorp in een sneeuwstorm, (overigens ook een storm van zeer diepzinnig en hooggestemd proza). Er is de bekende strandwandeling met de beschouwingen over de tijd, of de verrukkelijke bladzijde waarde geneesheer-directeur, Hofrat Behrens, zijn zegje zegt over sigaren. Maar ik vind Peeperkorn de beste. Hij kiest namelijk voor zijn oratie een plek uit bij een waterval. Daar staat hij, de grote man, machtig gebarend wijst hij naar de hemel, naar de grond, hij omarmt iets in de lucht en in een moment van grote ontroering legt hij even snikkend een grote, sproetige en langnagelige hand over de ogen. Niemand verstaat een woord door het lawaai van het water, maar als hij uitgesproken is gaan allen bedrukt en stil naar huis. Iets belangrijks moet Herr Peeperkorn toch hebben ervaren, gezien zijn mimiek en gebarentaal. Daarbij, in het verhaal neemt hij nog diezelfde nacht gif in en hij gaat dus weer door de zijdeur af. Wat hij gezegd heeft zullen we nooit weten, maar toch wilde hij, blijkens zijn aankondiging, zijn vrienden iets belangrijks zeggen. Dat hij dit deed, overstemd door een waterval, dat hij om zo te zeggen sprekend zweeg, stempelt Herr Peeperkorn tot een dichter. Hij moet ervaren hebben dat het belangrijkste onuitspreekbaar is. Zeker, men kan van dit leven vrijwillig scheiden, afscheid nemen van de bergen, de picknickvrienden, de zorg en de warmte van het sanatorium, uit een angst voor een grijnzende leegte achter de eigen dalende vitaliteit, maar afdoende argumenten hiervoor zijn er nooit, want de opvatting dat dit leven de moeite waard is om geleefd te worden, is evenmin bewijsbaar als het tegendeel.
Het zijn vooronderstellingen van waaruit men leeft of sterft en die zijn onafleid baar. Dit is een wonderlijk zwart gat in ons denken en gewoonlijk staat men even op de tocht die uit dat gat komt, in de aula van een crematorium of aan een groeve – dat zijn zo de geijkte plaatsen. Peeperkorn, een typische dalman, verdwaalde in het hooggebergte van de geest en dat werd hem fataal, daar hij geen afdoende verweer bezat. Ware dichters echter nemen de wapens op. Als waardige bergbewoners beschikken ze over het wonderlijk vermogen om bijvoorbeeld een paar huiverende edellieden in het ochtendgrauw, een lijfarts die het lijf kwijt is, een nar die voorop hobbelt – en dat allemaal op zoek naar een dode koning – te laten zien niet als een moedeloos makend partijtje ongeregeld, maar als een onvergetelijk, ver buiten zichzelf verwijzend en daardoor even raadselachtig als troostend beeld.

Voor het dertiende nummer onder nieuwe redactie, 2016-3, gewijd aan het oeuvre van A.F.Th. van der Heijden, schreef Lisa Weeda ‘Indexen voor verwijtbaarheid’, geïnspireerd op Van der Heijdens MH17-roman Mooi doodliggen, en vanzelfsprekend verwant met haar voor de Boekhandelsprijs en Libris Literatuurprijs 2022 genomineerde romandebuut Aleksandra. Vandaag hernemen we het verhaal, we denken terug aan 2014, we denken aan Oekraïne.

*

2791 kilometer

P = VRM². Peuris-sterkte, verwijtbaarheid, relevantie, mediageniekheid. Een team van mannen en vrouwen berekent een situatie via de Wet van Pleuris. Ze zoeken aan de hand van getallen en een blik op sociale media en algemene berichtgeving uit of het erop of eronder is. Een man, Dirk, schuift zijn computer opzij, stopt zijn duim en wijsvinger tussen de dubbele Windsor knoop van zijn stropdas, geeft een ruk aan de stof en zegt: ‘Een crisis is meestal niet fysiek. Fysiek duurt niet zo lang. Een ramp vindt plaats er als er iets fysiek fout gaat.’ Dirk ververst een pagina op zijn computer door op de F5-knop te drukken. Met de vingers die hij net gebruikte om de stropdas losser te trekken, begint hij nu haastig aan dezelfde stof te futselen, net zo lang tot de hele knoop is losgemaakt. Hij loopt naar het whiteboard op wielen dat een half uur eerder de ruimte in is gerold door Kim, de stagiaire, en schrijft met een zwarte marker boven aan het bord in blokletters ‘Indexen voor verwijtbaarheid’.

2679 kilometer

Een journalist, Johan, gewapend met alleen een camera en analoge rollen film, reist in een cargovliegtuig naar een plek waar een vliegtuig is neergestort. Of deze journalist bestaat of niet, hij wil de scherpste blik hebben van iedereen. Zijn afstand tot de gebeurtenis is het cadeau dat hij krijgt, het cadeau waarmee hij overal doorheen kan kijken. Als hij aankomt op de plek waar het onheil zich op eerder onheil heeft gestapeld, hoeft hij alleen nog het beste licht door een lens te laten glippen. Op een plek waar leeftijdsgenoten met andersoortige namen andere leeftijdsgenoten neerschieten en vaak helemaal niet weten waarom, beweegt hij zich als een vis in het water. Als iemand met onschuldige ogen.

309 kilometer

Het driejarige meisje Vika daalt trede voor trede het trapje van haar woonhuis af. Met een telefoon in haar hand loopt ze de binnenplaats op. Ze houdt het toestel in de lucht en zwaait ermee naar haar vader Vova, die met zijn hoofd onder de motorkap van zijn terreinwagen hangt. De ringtone stopt een moment. Het is stil op de binnenplaats. Dan rinkelt de telefoon weer. Vova neemt op en drukt zijn hand zacht op de donkerblonde haren van Vika, kriebelt haar achter in haar nek.
‘Ja,’ zegt hij, ‘ik kan jullie wel langs de checkpoints loodsen. Als jullie een accreditatie hebben, kunnen jullie er één keer door. Daarna kom je op een lijst te staan en wordt het moeilijker. Als jullie veel geld meenemen gaat het praten makkelijker. Nee. Nee meteen laten zien hoeveel je hebt en een klein beetje achter de hand houden voor als ze gaan dreigen. Dollars, geen grivna’s. Dan kan je nog beter met roebels aankomen. De nieuwe valuta. Alles in cash. Ik ook. Ik hoor het wel.’
Vika trekt aan Vova’s broekspijp. Hij hangt op en stopt de telefoon in zijn zak. Het meisje laat zich optillen en zwiert een rondje door de lucht. Haar vader drukt zijn neus in haar haren.

111 kilometer

Binnenkort sterft de 78-jarige Nadja aan de gevolgen van een granaatscherf in haar buik. Ze past op de boerderij van haar jeugdvriendin Nina. De mortiergranaat die op de boerderij af suist, hoort ze te laat. Als ze het geluid eerder had gehoord, had ze gedacht dat deze langs de boerderij zou vliegen. Welke gek richt er nu op iemands woonhuis. De granaat schiet door het dak van de tweede verdieping, neemt de muur en een deel van de veranda mee en komt tot ontploffing in de moestuin. Tussen de tomaten en het huisje waar ooit de grootmoeder van Nadja’s vriendin woonde toen die te oud was om nog voor zichzelf te zorgen, ontstaat een krater van vijf diameter en twee meter diep. De mortiergranaat is in stukken uiteen gebarsten in de rulle grond. Door het gat in de muur is er een stuk van het projectiel door haar jurk heen geschoten. Nadja legt haar handen tegen de hete scherf en voelt hoe het textiel rondom het ijzer ook warmer en warmer wordt. De buurman, Aleksandr, rent de kamer binnen met een jachtgeweer in zijn handen.
‘Waar zijn de klootzakken, waar zijn ze,’ roept hij.
Hij richt eerst op Nadja, dan de kamer rond, naar het gat in de muur en tot slot op haar buik. Dan rent hij weer naar buiten. Over de landweg schreeuwt Aleksandr naar zijn zoon, die zich al een minuut verbijsterd aan het tuinhek vasthoudt: ‘Haal een auto, haal een auto!’

2497 meter

Yulia belt aan bij het huis van haar broer Oleg. Ze veegt met de palm van haar rechterhand het zweet onder haar oksels vandaan. Om haar linkerpols bungelt een camera aan een koordje. Oleg doet open. Hij draagt geen shirt. Yulia laat de camera voor zijn gezicht heen en weer zwaaien en geeft een knikje met haar hoofd.
‘Ze zeggen dat de lichamen ook in de velden liggen. Ze zijn zo, plof, tussen de zonnebloemen beland. Ik geloof er niets van.’
Oleg loopt vanuit de deuropening terug naar binnen. Terwijl hij een gebatikt shirt over zijn hoofd trekt, loopt hij naar de achtertuin en pakt zijn bruine fiets. Kort voelt hij in de achter- en voorband of er nog genoeg spanning op het rubber staat. Hij duwt de fiets door de keuken en de gang en sluit de voordeur achter zich.
‘Gaan we niet met de auto,’ vraagt Yulia. ‘Als ik dit had geweten, was ik wel gaan lopen.’
‘Met een auto komen we daar nooit door.’
Hij trekt aan de ketting om te voelen of die niet te los zit.
‘Wanneer is de laatste keer dat je op dit ding reed?’
‘Paar maanden. Spring nu maar achterop.’
Yulia gaat zijlings op de bagagedrager zitten en Oleg zet af. De zus slaat een arm om haar broers heup, drukt de camera in haar schoot. De weg tussen de zonnebloemvelden is stoffig, het asfalt is jaren geleden gebarsten. Verderop doemt het reliëf van een op zijn kant liggende tank op.

1120 meter

Sinds drie maanden haalt Widja geen kool, maar mijnen van zijn veld. Hij is de hele dag van huis en kamt het stuk land, dat hij van zijn vader Nikolaj heeft geërfd, centimeter voor centimeter uit. Dwars door het perceel ligt een loopgraf. Tussen de aarde en de overgebleven stukken gewas buigt hij door zijn knieën. In zijn knokige grote handen houdt hij een lange stok, die hij meters voor zich uit over de bodem beweegt.

793 meter

Natasja houdt haar smartphone gericht op een steeds groter wordende donkergrijze pluim, die achter een rij boerderijen opstijgt. Ze ademt met korte halen in de microfoon van haar toestel, alsof ze net honderden meters gerend heeft. In de donkere pluim zijn oplichtende vlekjes te zien. Als sterren aan een nachtelijke hemel die soms helder, dan weer minder helder zijn. Ze lichten fel op en doven iets uit. Vallen daarna in rechte strepen richting de aarde. Honden blaffen onophoudelijk, als een geluidsloop die onder de videobeelden lijkt te zijn gemonteerd.

524 meter

James, een verslaggever voor een landelijke nieuwszender, betaalt Modja dertig dollar om op haar landje te mogen staan. Modja strijkt haar bloemenjurk glad en neemt het geld mokkend aan. Ze kijkt naar de briefjes in haar gerimpelde hand.
‘Gisteren kreeg ik tien dollar meer.’
James klimt langs haar heen het tuinhek over en doet alsof hij haar niet verstaat. Hij maakt een draaiende beweging met zijn wijsvinger en de cameraman begint te filmen.
‘Wat ligt hier allemaal in uw tuin?’
Modja staat met over elkaar geslagen armen naast James. Ze haalt haar schouders op en kijkt om zich heen. ‘Er lag veel meer, maar dat was geen gezicht. Alsof er een gigantische bak aluminiumfolie naar beneden was komen regenen. Ik heb stukken bij elkaar op een stapel gelegd, daar naast ons tuinhuisje. Al mijn planten naar de gallemiezen. Ik kan de aardappelen wel vergeten deze winter.’

122 meter

Dmitri verplaatst een betonnen roadblock samen met een andere jongen. Ze drukken hun smalle schouders tegen een kant van de grote grijskleurige steen. De lucht van heet asfalt stijgt op hun neuzen in.

4 meter

Pasfoto’s achter een gaasje in een vak van een portemonnee. Niet helemaal zichtbaar, zodat je ze er altijd uit moet halen en er iets bij kunt vertellen. ‘Dit zijn mijn kinderen. Die is tien en die is veertien. Soms kunnen ze goed met elkaar overweg, soms slaan ze elkaar de hersens in. Dit is mijn vrouw. Ik verwissel de foto altijd als ze een nieuw portret laat maken voor haar paspoort.’ Een opblaaskussen waar je je nek in kunt leggen als je zittend wilt slapen. Een ring voor twintig jaar samen. Aan de binnenzijde staat gegraveerd: Op nog twintig. Op meer. Op langer. Wie voor het douchen de ring afdoet, leest in spiegelschrift wat voor liefde hij of zij bezit. Een telefoon met een beschermlaag over het glazen scherm geplakt. Alleen in de beschermlaag zit een barst, niet in het glas daaronder. Een paspoort met een verouderde foto. Over negen maanden moet er een nieuw exemplaar worden aangevraagd bij de gemeente. Het zal tachtig euro kosten en door het oude paspoort wordt een gat van bijna een centimeter in de breedte gestanst.

0

Danyil of Andrey of Kolja legde zijn hand op een knop en vuurde vier projectielen af. Iemand vliegt duizend voet te laag over een oorlogsgebied. Iemand plant geen alternatieve vliegroute. Het is een naam op een officieel formulier, waar jaren op gewacht kan worden. Grigoriy wordt na vier weken uit zijn bed gelicht, midden in de nacht, terwijl hij zijn dochter Tatiana vasthoudt omdat ze verschrikkelijke dromen heeft. Het is een piloot die nog op de knop van zijn schietstoel drukte, als een kapitein die te vroeg het schip verlaat, tegen alle regels in. Aleksandr, die Nadja met een door ijzer opengereten buik op een eetstoel vindt, wil een verhaal kunnen vertellen. Het maakt de misselijkheid, het huilen, de grafzerk minder nutteloos. Vova wil naar zichzelf kunnen kijken of ergens naar kunnen wijzen en later tegen zijn dochter Vika kunnen zeggen: ‘Hij begon, kijk maar. Hij deed dit en dit en toen gebeurde dat.’ En dat is dan alles wat er overblijft, hoe schuld in de boeken komt te staan. Schuld is een huls gevuld met een voor elk individu verschillende inhoud. Het is fictie. Fictie heeft een oneindig aantal motoren en verschiet constant van gedaante als het zich vermengt met de werkelijkheid. Eén foto, door Johan genomen vanuit één standpunt op één plek, is waar de fictie zich voor het eerst de werkelijkheid binnen stompt. Een andere versie van argeloos geweld. Er vliegt een ander vliegtuig over. Iedereen blijft in de lucht.

De Revisor is er voor nieuwe literatuur sinds 1974. Een van de schrijvers die opvalt in de afgelopen jaargangen is Wytske Versteeg, winnaar van de Frans Kellendonkprijs 2020 en de BNG Literatuurprijs 2013. Voor De Revisor schreef ze vier verhalen, die we deze week online plaatsen, met de belofte van een nieuw verhaal in ons najaarsnummer (word abonnee!). ‘De levenden’ verscheen in Revisor 11, in 2016. Een verhaal over de dood op doorreis. Bij ‘De levenden’ schreef ze ook het satellietverhaal ‘Voorbijgangers’, een non-fictievariant.

*

We hebben de gordijnen gesloten in een poging om de warmte buiten te houden en zij zit in de vensterbank met opgetrokken knieën, vergeelde vitrage als een bruidsjurk om haar heen. De punt van haar sigaret gloeit in het schemerdonker. De sprinkler kan elk moment afgaan en daar verlang ik naar: een regenbui in deze al te hete kamer, water om de meubels te doorweken, het hoogpolig tapijt. Vanmiddag scheen de zon zo fel dat alle straten uitgewassen leken. Toen ik naar buiten ging dacht ik even dat het gesneeuwd had, zo wit was het licht of misschien was er iets mis met mijn ogen. In de supermarkt stond een oude vrouw geluidloos te huilen. Haar haren hingen in vette lokken over haar schouders, ze stond naast het verpakte vlees, worst en spek in kille rijen uitgestald. Ik dacht eraan om haar een hand te geven, om iets tegen haar te zeggen. In plaats daarvan kocht ik wodka en crackers voor iemand die ik gister nog niet kende. Buiten zat een duif ineengedoken in de goot, haar rechtervleugel was een bloederige massa. Ze bleef proberen op te vliegen, maar het lukte niet.
Ik zag haar het eerst door het raam van de bus, ze droeg een wit overhemd en zo’n gleufhoed als detectives in oude films soms hebben. Ze zei iets wat de buschauffeur aan het lachen maakte, hij boog naar haar voordat hij haar tas in het ruim schoof. Tegen mij was de man stug en ontoeschietelijk geweest, maar ik was een toerist.
Ze koos de stoel naast mij uit en ik knikte naar haar. Ze zag het niet, ze staarde voor zich uit en wuifde zichzelf koelte toe met haar hoed. De wallen onder haar ogen waren rode halvemaantjes. De zomer was uitzonderlijk heet, hele stukken van het natuurpark vlakbij stonden al weken in brand. Zo nu en dan vlogen er helikopters over die verwaarloosbare hoeveelheden water op de vlammen lieten vallen. Of de hitte binnenkort zou ophouden, vroeg ik. Ze haalde haar schouders op en noemde een datum waarop ik alweer aan de andere kant van de wereld zou zijn, thuis. Ik zei dat ik ernaar uitkeek.
We reden langs dorpen die niets meer waren dan wat losse huizen met golfplaten daken, een bar voor de toeristen en uitgestrekt, dor land – het enige mooie eraan waren de Spaanse namen. Er zat een Chinees tegenover ons die om de twee minuten aan de buschauffeur vroeg waar hij was. Buiten het raam trokken gelige heuvels voorbij. Ik probeerde vast te houden wat ik tijdens de weken daarvoor had gezien, de granieten onverschilligheid van het gebergte en in het bos de beren en de herten en de vogels die niet bang van mensen waren, het bijna blauwe woud. In de stilte had ik iets gevonden wat ik alleen uit kinderboeken kende, maar ik wist ook hoe snel het zou verdwijnen.
Waar ik naartoe op weg was, vroeg ze. Nergens, wilde ik antwoorden, ik ga nergens naartoe, maar in plaats daarvan noemde ik de naam van een stad dichtbij. Ik had er op de heenweg overnacht in een motel dat Slumber heette. Het beloofde zwembad bleek een betonnen bak gevuld met zand, toen ik er ’s avonds aankwam stond de Indiase eigenaar me te woord vanachter tralies. Ik probeerde een grap te maken, maar hij keek alleen maar naar me, zijn bruine ogen ondoorgrondelijk. ’s Nachts lag ik wakker en luisterde naar de vrachttreinen die elk kwartier langs daverden. Mijn leven was wat zich in deze kamer bevond; nooit zou ik nog andere schoenen dragen dan de bergschoenen in mijn tas. De eenvoud van die gedachte had me gerustgesteld, de wetenschap dat er geen terugkeer meer zou zijn. Nu zat ik in een bus op weg naar de stad die ik toen had verlaten, op weg terug naar alles waarvan ik voor altijd afscheid had willen nemen.
‘Kan ik mee,’ vroeg ze.
Ik wist niet wat ze wilde en de gedachte aan gezelschap was beangstigend: wat ik zou moeten zeggen of doen, wat ze van mij zou verwachten. Maar ik had ook geen duidelijk plan en het leek het eenvoudigst om mijn schouders op te halen. Bij het eindstation van de bus stapten we uit, samen met de Chinees, die ons vroeg naar een trein die hier niet stopte. Voor de tweede keer liep ik langs de verwaarloosde huizen, de straten met het politiebureau aan de ene kant en bail agents aan de andere, de winkels vol met body parts. Het lukte mij nooit om bij dat woord aan auto’s te denken, maar toen ik dat tegen haar zei haalde ze alleen haar schouders op. Bij het motel stond ze erop om buiten te blijven terwijl ik een kamer boekte, ze drentelde wat rond het zwembad. Iemand had parasols in het zand gezet, en een hoog hek daaromheen.
‘Dit is het,’ zei ik toen ik de deur opende. Ik vroeg me af wat ik deed, waarom ik een onbekende mijn motelkamer aanbood. Dit is hoe mensen vermoord worden, dacht ik, één keer niet nadenken is genoeg. Ze gooide haar weekendtas op het bed en keek de kamer rond.
‘Die hoed staat je goed,’ zei ik.
Nu we in de kamer waren kreeg elke zin een ondertoon die ik niet bedoelde. Ik zette de televisie aan en zij trok mijn rugzak naar zich toe, haalde mijn spullen eruit: de vieze kleren en de brander, de slaapzak die geschikt was voor koude nachten in het hooggebergte, de waterzuiveraar. Ik vroeg me af of ze hier wilde blijven slapen en ook of ze een wapen had, een mes of een pistool. Ze vond mijn paspoort en bladerde erdoorheen, zocht naar stempels en deed een poging om mijn naam uit te spreken. Boven ons hoofd draaide de ventilator zinloos zijn rondjes. Dat paspoort is hier alles wat ik ben, dacht ik. Als ik dat kwijtraak kom ik niet snel thuis, misschien wel nooit.
‘Ik heb dorst,’ zei ze, en ik bood aan om iets te halen.
Wanneer ik terugkom met wodka en met crackers zit ze in de vensterbank, mijn paspoort nog steeds in haar handen. Ik had een politieagent kunnen zoeken, maar wat had ik moeten zeggen? Thuis had het eenvoudig geleken, het woud in te gaan en nooit meer terug te komen, er zou niet het gedoe zijn met een lichaam en iemand die dat vond. Mensen gingen dood in deze wildernis. Ze verdwaalden, vielen van rotsen of kwamen om van de dorst. Hier zou mijn verdwijning een ongeluk zijn, een van de zoveel per jaar. Maar toen ik eenmaal hier kwam was ik te bang om het te doen, mijzelf op te geven, en ook was het genoeg alleen te hoeven lopen en te slapen en te eten, om wekenlang niemand te hoeven zijn. Nu al voel ik hoe de paniek terugkeert over verwachtingen en verplichtingen, alles waaraan ik niet voldoe. Er moet een moment zijn geweest waarop iets in mijn leven zich omdraaide en vreemden veiliger gezelschap werden dan de vrienden die ik had, maar dat moment had ik gemist en toen ik het doorhad was het te laat, alles al te ver weg. Er was een beek waarvan het water zo koud was dat ik mijn lichaam niet meer voelde.
Haar handen trillen als ze een nieuwe sigaret aansteekt. De vlam van haar aansteker raakt bijna de gordijnen, maar ze lijkt het niet te merken. Ze beschermt haar sigaret met beide handen alsof het hierbinnen stormt.
Ze zegt: ‘Mijn vader is hier vlakbij vermoord.’
Ze zegt het zonder me aan te kijken, haar stem klinkt onverschillig. Toen ik hier voor het eerst kwam was ik ‘s avonds op goed geluk door de straten gelopen op zoek naar een motel, goed van vertrouwen en met mijn grote rugzak een duidelijk doelwit. Dat is het eerste waaraan ik denk terwijl zij verder praat over de stad, de banen die er niet meer zijn, de meth die alles kapot had gemaakt, ook haar, bijna: het risico dat ik in mijn naïviteit gelopen had. Merkwaardige impuls voor iemand die hier kwam om dood te gaan, maar dat is wat ze zeggen: dat wie van plan is om zelfmoord te plegen zorgvuldig wacht voor het verkeerslicht, voordat hij oversteekt eerst drie keer kijkt of alles veilig is. Het is eenvoudig om er zo, afstandelijk, over te denken. Er zijn de statistieken en de filosofische debatten, er zijn woorden die alles pijnloos maken. Op de dag dat ik weer in de bewoonde wereld kwam hoorde ik dat Robin Williams zelfmoord had gepleegd. Ik stond op de veranda van een winkel die alleen ijsjes verkocht en naast mij stonden twee vrouwen te praten over zijn dood, en dat ze ooit een show van hem hadden bezocht en toen geen woord van wat hij zei hadden verstaan.
Ze bestudeert haar nagels en zegt dat de bus er dagelijks langskomt, dat ze langs de plek waar hij vermoord is moet om bij haar werk te komen. ‘Alleen al het idee dat je hier weg kunt gaan,’ zegt ze. ‘Niet in deze kutstad te wonen, hier niet meer te hoeven zijn.’
Ze praat niet tegen mij, maar ze heeft mij nodig om iets te kunnen zeggen. Omdat ik hier niet ben, niet echt, omdat ik morgen weer vertrek kan ik degene zijn die luistert naar haar toonloze geneurie, het liedje dat hij vroeger voor haar zong. Dus wanneer de fles uit haar hand op de grond valt sla ik mijn arm om haar heen. Ik help haar van de vensterbank en met de paar wankele stappen naar het bed en ondanks de hitte stop ik haar in, de spullen uit mijn rugzak om haar heen uitgespreid als offergaven, mijn paspoort in haar hand. Als ze in slaap valt en zachtjes begint te snurken, staar ik naar de tv en wacht terwijl het donker wordt. Op hbo rijdt een man door eindeloos, moerassig land.
Toen ik vanuit het bos naar beneden kwam had ik de lichtjes gezien, de lampen en kampvuren waar mensen zich omheen hadden verzameld. Tussen de bomen was het al donker, maar de zon ging bloedrood onder boven de rivier. Het begon zachtjes te regenen en toen ik eindelijk, verdwaasd en moe bij de camping aankwam riep iemand vanaf zo’n vuur naar mij, welcome back among the living en ik had niet geweten wat ik terug kon zeggen.

De Revisor is er voor nieuwe literatuur sinds 1974. Een van de schrijvers die opvalt in de afgelopen jaargangen is Wytske Versteeg, winnaar van de Frans Kellendonkprijs 2020 en de BNG Literatuurprijs 2013. Voor De Revisor schreef ze vier verhalen, die we deze week online plaatsen, met de belofte van een nieuw verhaal in ons najaarsnummer. ‘Stank’ verscheen in Revisor 7, in 2013, een verhaal over rot en relatie.

*

De stank komt op een zondagochtend. Eerst denkt hij dat die vreemde lucht van buiten komt, misschien wel van het industriegebied dat weliswaar niet vlak naast hun huis ligt, maar er toch zo dicht bij in de buurt dat ze zich zorgen maakte telkens als er weer een ramp gebeurt. Het is een indringende geur die hij nooit eerder heeft geroken, en niet zou kunnen omschrijven als hij ernaar werd gevraagd, onmiddellijk aanwezig als hij wakker wordt bij een fabriek ver weg.
Zij slaapt dan nog, het is vroeg in de ochtend. Als ze uiteindelijk haar ogen opent kust hij haar op de lippen, vraagt daarna of ze het ook ruikt.
‘Wat?’
‘Iets rottends,’ preciseert hij, ‘een vuile geur.’
Ze snuift, maar duidelijk alleen om hem een plezier te doen.
‘Ik ruik niets.’
Hij is niet verbaasd. Ze gaapt en sluit haar ogen weer. Terwijl ze slaapt kijkt hij naar haar, het zonlicht op de tere haartjes op haar wangen. Later snurkt ze, heel zachtjes. Dan staat hij op en maakt ontbijt, perst sinaasappels uit en bakt croissantjes. Terwijl de oven aanstaat staart hij naar buiten. Er zit een kat in de tuin, een cyperse met kille, gele ogen, zo dadelijk zal hij gaan schijten. Ze zeggen dat katten schone dieren zijn, maar de stinkpoep van deze beesten heeft het formaat van een hondendrol – ze worden al te goed verzorgd, ze krijgen te veel eten.
‘Ksst!’
Hij timmert op het raam om de kat weg te jagen, maar die reageert niet, kijkt hem alleen vuil aan vanaf zijn plek onder de rozenstruiken. Dus opent hij de deur en stuift naar buiten, maar het dier maakt rustig zijn drol af, kijkt hem onder het poepen verwaand aan. ‘Wegwezen,’ roept hij, ‘ga godverdomme de tuin uit!’
Boven hem gaat het raam van de slaapkamer open. Ze hebben de rozenstruik samen geplant, jaren geleden al. Bij gebrek aan kinderen is de tuin steeds belangrijker geworden, iets dat ze samen verzorgden, zagen groeien, de bloemen des te mooier door de fabrieksschoorstenen die erboven uittorenden, apocalyptische rook uitbraakten.
Gapend komt ze naar beneden, haar ochtendjas losjes dichtgeknoopt, daaronder haar magere benen, haar voeten in de konijnensloffen die hij ooit als grap voor haar gekocht heeft. ‘Waar maakte je je daarnet nou zo druk om?’ vraagt ze.
‘Een kat.’
‘Laat die beesten toch, het is slecht voor je hart.’
‘Ik ben geen oude man.’
Ze snuift, maar antwoordt niet.

Tijdens de koffie vraagt ze of hij het nu nog steeds ruikt en hij haalt zijn schouders op.
‘Het zal wel weg zijn nu.’
Ze knikt en slaat de bladzij van haar tijdschrift om.
Ze zijn nog niet zo oud dat ze niet meer hoeven te werken, maar ze zijn allebei begonnen aan het laatste jaar, zoals hun leeftijdsgenoten het wat spottend noemen, het antwoord op de vraag die hun allebei steeds vaker wordt gesteld: ‘Hoe lang moet je nog?’ Er is geen noodzaak meer om te presteren, alleen maar om het vol te houden en soms maken ze grapjes over de tijd daarna, de cruises die ze zullen maken. Daar praten ze nooit heel lang over door, het is een tijd waar ze naar uitkijken omdat dat nu eenmaal zo hoort, maar die ze ook, tegelijkertijd, licht vrezen.

Ze waren nog tieners toen ze elkaar op dansles ontmoetten. Zij was sierlijker dan hij, een klein en tenger meisje, maar als een van de weinige jongens was hij desondanks in het voordeel, hoewel hij lang en slungelig was en nooit de passen kon onthouden. Bij gebrek aan heren, zoals de dansschool het stel puisterige pubers eufemistisch aanduidde, moesten de meisjes die als laatsten overbleven met elkaar dansen, een vernederend lot waarvan hij haar gered had.
Nu nog kan hij zich die avonden herinneren, het nauwelijks verborgen ongemak. In die tijd waren ze allemaal als vreemdelingen in een land dat niemand kende, zodat niemand iets te zeggen wist, of niet op het juiste moment. Ze leek toen ouder dan hij was, en daarom ontzagwekkend, en het had lang geduurd voordat hij merkte dat de rollen op de een of andere manier waren omgedraaid: dat zij naar hem opkeek en hij voor haar zorgde. Ze is niet hulpbehoevend, maar kwetsbaarder dan hij en machtelozer, misschien omdat ze altijd op meer heeft gehoopt. Ook daarover praten ze nooit, maar af en toe kan hij het voelen, vooral ‘s avonds, een doffe teleurstelling die ze maar nauwelijks achter te snelle, gespannen glimlachjes weet te verbergen. Het is een daad van liefde dat ze hem niets verwijt, maar juist dat irriteert hem; liever had hij zich verdedigd. Op slechte dagen stelt hij zich voor hoe ze samen zullen verouderen, hoe er elke dag steeds iets minder zal zijn, totdat er niets meer is.

‘Moet je ruiken,’ zegt ze, en wijst op de rozenstruik.
Hij buigt zich voorover naar de bloemen, snuift nadrukkelijk. Onmiddellijk vult de stank zijn neusgaten – de lucht van iets dat bezig is te ontbinden, maar bijtender en duidelijk kunstmatig, vreemd.
‘Heerlijk hè?’ vraagt ze, en zoekt zijn hand.
Hij knikt. Heel even staan ze zo naast elkaar, de doornige struik tussen hen in.

Later vraagt hij haar of er soms nieuws gekomen is van de fabriek, of de plaatselijke actiegroep nog post gestuurd heeft.
‘Ik heb niets gehoord. Al heel lang niet meer.’ Ze vouwt één been onder zich. ‘Hoezo?’
Ze waren heel actief in het protest, toen pas was aangekondigd dat de fabriek er komen zou. Ze dachten dat ze in staat zouden zijn het te voorkomen, ze waren zelfs naar de rechter gestapt, ervan overtuigd dat iedereen zou inzien hoe onredelijk, hoe onrechtvaardig het besluit was. Maar onrechtvaardigheid bleek in de rechtszaal niet van werkelijk belang. De fabriek kwam, en iedereen die ze er daarna over spraken leek verbaasd dat ze ook maar hadden geprobeerd om het te stoppen. Zonder hen direct naïef te noemen wisten zelfs goede vrienden die boodschap uit te stralen, zodat ze er na enige tijd niets meer over zeiden en zich ook terugtrokken uit de actiegroep, die inmiddels klein en sektarisch was, verscheurd door onderlinge ruzies. Nog steeds spreken ze nooit anders over de fabriek dan als ‘dat vreselijke ding’.
‘Niets,’ zegt hij, ‘het is niet belangrijk.’
Geërgerd wimpelt hij haar af wanneer ze vraagt wat er toch met hem aan de hand is, maar de geur is sterker nu en hij moet zich bedwingen niet te kokhalzen.

Hij slaapt slecht die nacht en kijkt met jaloezie naar haar, die nergens iets van merkt, en als hij de volgende dag opstaat is hij chagrijnig. Maar op zijn werk is de geur er niet, zodat hij langer blijft dan normaal en haar belt dat hij nog iets moet afmaken. Hij doet alsof hij de verbazing in haar stem niet hoort. Wanneer hij later, het is dan al donker, de voordeur opent, haast ze zich door de gang naar hem toe alsof hij thuiskomt van een lange, gevaarlijke reis. Met nog maar één voet op de deurmat ruikt hij de stank alweer, deinst terug als ze bij hem komt. Zij ziet het en draait nu zelf weg. ‘Het eten staat in de keuken.’
Hij bedankt haar overdreven, terwijl ze al de trap op gaat en niet meer naar hem omkijkt.

Zo gaat het een aantal dagen. Elke nacht droomt hij onrustig, krijgt hoofdpijn van de stank. Wanneer hij op zijn kantoor zit kan hij zich de geur amper herinneren, zich niet eens voorstellen wat hem thuis toch zo verlamt. Hij denkt nu dat het misschien iets neurologisch is, de katten, of misschien toch de fabriek. Dat laatste zou het eenvoudiger maken, het zou hun een gezamenlijke vijand geven om samen tegen op te trekken, hoewel hij niet meer gelooft in het succes van een dergelijke onderneming. Even overweegt hij een bezoek aan de huisarts maar die zal zeggen dat het stress is, of zelfs al de ouderdom. De man is te jong om te begrijpen hoe ingewikkeld die ouderdom in feite is en hoe meedogenloos ontmantelend, zelfs nu al, op een leeftijd die niet meer als oud wordt gezien.
Op internet vindt hij duizenden pagina’s van meer of minder labiele vreemden. De meeste van hen hebben het contact met familie en vrienden al lang geleden verloren zodat het internet de enige klaagmuur is die hun nog rest. Hij bekijkt de virtuele uitwisselingen tussen al die slachtoffers van aardstralen en statische elektriciteit gefascineerd maar afstandelijk, want hij is een rationeel man – reden waarom hij het toen geen goed idee vond om nog een kind op deze overvolle, overbelaste aarde te zetten en zij was het met hem eens. Ze hoefden zelden echt te overleggen in die tijd; ze hadden idealen. Ze wilden schone lucht en helder water; roofvogels met eierschalen die niet door chemicaliën zouden zijn aangetast, verzwakt.

Hij leest over stilstaande lucht die, net als water, gaat rotten. Er moet in die verklaring iets ontbreken, maar de woorden blijven hangen in zijn hoofd. Hij vraagt zich af of het iets is in haar lijf, de verandering in haar hormonen, iets vrouwelijks waarvan hij het fijne niet wil weten. Hij stelt zich de lege holtes in haar lichaam voor, de opgedroogde poelen.
Hij koopt parfum voor haar, zoals toen.
Ze neemt het flesje van hem aan, sprenkelt de geur op haar polsen, giechelt. Opnieuw wendt hij zijn hoofd af.
In de tuin graaft hij de bodem af in een vergeefse poging de poep uit de grond te halen, alle resten te verwijderen, maar telkens als hij terugkomt is de stank er nog.

Het was maar één enkele keer, een avond, toen zij in bed lag met griep en hij wel naar Heleen was gegaan, die steevast gastvrouw speelde voor de protestgroep en dat iets te uitbundig deed, met zelfgebakken taartjes bij de thee en daarna wijn en port en toastjes, die ze hen bijna verontschuldigend serveerde. Het deed afbreuk aan het serieuze van de zaak, het maakte alles trivialer en natuurlijk dronk hij zelf geen alcohol, zodat het zijn rol was om de anderen bij het onderwerp te houden, te voorkomen dat het overleg zou ontaarden in gewoon een gezellige avond. Maar hij was machteloos, alleen, en dat maakte hem kribbig, niet in de laatste plaats omdat het hem herinnerde aan al die keren dat hij als jongen de regels van het spel had uitgelegd aan andere kinderen die nooit echt naar hem luisterden, achteloos alles verstoorden.
Die avond bleef hij als laatste achter, omdat hij geen zin had terug te gaan naar huis, waar zij in bed zou liggen met de kruik, de dekens opgetrokken tot haar neus, haar voeten in dikke gebreide sokken. Heleen was jong getrouwd en vroeg gescheiden en duidelijk op jacht; soms vroeg hij zich af of de komst van de fabriek haar werkelijk iets uitmaakte, hoewel ze hevig beweerde van wel.
‘Jij bent altijd zo serieus.’ Ze kwam naast hem zitten op de leuning van de bank. ‘Kom je wel aan jezelf toe?’
Ze droeg een blauwe jurk, die strak om haar borsten en billen spande. De hele avond had hij zijn adem ingehouden telkens als ze zich bukte om iemand in te schenken. Het was het soort kledingstuk waar hij graag commentaar op gaf en thuis met haar om lachte, maar nu, alleen met Heleen hier vlak naast hem, had die belachelijke jurk een effect op hem dat hij eerst nog met woorden wilde tegengaan en hij begon iets te zeggen, over de zaak en het milieu, maar zij legde een vinger op zijn lippen en daarna protesteerde hij niet meer.
Pas later, achteraf, toen het voorbij was en ze hijgend naast elkaar lagen in haar bed, al even boudoirachtig belachelijk, keerde de schaamte terug en stond hij op, trok zijn onderbroek aan met zijn rug naar haar toe en reageerde niet op haar vraag of hij nog iets wilde drinken. In de woonkamer keek haar kat hem aan met koude ogen. Hij gaf het dier een schop zodat het schreeuwde en van boven riep Heleen naar hem, bezorgd nu. Hij liep de kamer uit en deed haar voordeur dicht, trok hem daarna nogmaals beter dicht alsof wat er ook tussen hen had plaatsgevonden, wat er ook met hem was gebeurd, achter die deur zou blijven, in dat huis.
De bijeenkomsten daarna waren niet meer bij Heleen.
Ze had zich bij de secretaris afgemeld en niemand wist waarom.
Maar niet zo lang daarna zag hij haar in de supermarkt en eerst dacht hij dat ze gewoon te dik geworden was. Hij had iets willen zeggen, een conclusie willen trekken, maar deed een stap opzij zodat zij hem niet zou zien, verschool zich achter het schap met broodbeleg totdat ze weg was. Pas daarna merkte hij dat hij trilde, dat er iets in zijn borstkas was gebroken en hij staarde naar de vlokken, veegde zijn gezicht af en snoof.

Ze kijkt naar hem, hoe hij langzaam steeds kleiner, kwetsbaarder wordt. Ze kijkt naar hem terwijl hij gaten graaft en zoekt naar iets, ze weet niet wat. Nu pas merkt ze, tot haar verbazing, dat het verdwenen is, al die verbittering, de wrok waarmee ze sinds die tijd geleefd heeft. Op een ochtend moet het uit haar lichaam zijn gesijpeld, opgeheven – misschien was het een soort ziekte, die tijd opeiste in haar lichaam. Ze kijkt naar hem, naar zijn gebogen lijf en naar de gaten die hij graaft en ze heeft medelijden. Het is zijn hoop die haar vertedert, alsof hij met het groeien van de tuin de dood tegen kan houden.

De Revisor is er voor nieuwe literatuur sinds 1974. Een van de schrijvers die opvalt in de afgelopen jaargangen is Wytske Versteeg, winnaar van de Frans Kellendonkprijs 2020 en de BNG Literatuurprijs 2013. Voor De Revisor schreef ze vier verhalen, die we deze week online plaatsen, met de belofte van een nieuw verhaal in ons najaarsnummer (word abonnee!). ‘Beesten’ verscheen in Revisor 11, in 2015. Destijds introduceerden we het zo: de beesten ja, die ‘zich verderop in de heuvels verscholen’, en dit is het verhaal van een ontmoeting met zo’n beest. ‘“Hallo vos,” zei ik heel zachtjes tegen hem.’

Ontmoeting, schrijf ik, confrontatie, bedoel ik. Het is fysiek, en pijnlijk, en achteloos verteld. Dat is de kracht van dit verhaal, dat Versteeg de strijd tussen mens en dier laat beschrijven aan een schrijver, wiens blikken en vingers terloops afdwalen. Hoe vertel je iets ondenkbaar gruwelijks, iets wat meer is dan zomaar een verhaal? Hoe vertel je het verder? Het kan op zeker drie manieren, en Versteeg slaagt.

*

Zodra Alix niet oplet excuseer ik mezelf. Goed gezelschap zijn is simpel zolang ik op het podium sta; het is pas tijdens de borrel daarna dat ik geen raad weet met mijzelf. Het duurt nooit lang voor ik mezelf begin te haten om de onzin die ik uitsla over schrijven, de clichés die als waarheid ontvangen worden. Sinds mijn eigen rijbewijs is ingetrokken moet ik de tijd zien door te brengen totdat Alix me naar huis brengt, maar zij heeft plezier in deze avonden, de zeldzame gelegenheden waarbij ze in het middelpunt van alle aandacht staat, echtgenote van de schrijver. Ik oefen in het niet aanwezig zijn, staar naar de tuin van de villa, sneeuw op de coniferen en de bomen daarachter, donkerder vormen in de donkere nacht. Het raam weerspiegelt het feestje binnen, schaduwen van onszelf bewegen buiten in de sneeuw.
‘Wil je wat drinken?’
Ik draai me om en zie een vrouw van een jaar of vijftig. Eerder vanavond zag ik haar binnenkomen samen met haar echtgenoot, een man met het verslagen uiterlijk van de gepensioneerde academicus. Mensen bezoeken deze avonden niet omdat ze geïnteresseerd zijn in mijn boeken, maar omdat er hier in de buurt niets anders te doen is. De vrouw keert terug met een fles en twee glazen, vult die bijna tot de rand en overhandigt me er een. Ik vraag me af wanneer ze zal beginnen over haar eigen ambities om schrijver te worden, wanneer ze zal opbiechten dat ze nog nooit een boek van mij gelezen heeft.
Ze zegt niets. Dus uiteindelijk ben ik degene die de eerste platitude uitbraakt over hoe mooi dit toch is, de heuvels, de besneeuwde bossen. Ze snuift.
‘Wil je een verhaal horen?’
Ook die vraag heb ik al te vaak gehoord, maar ik heb geen zin om mijn plek bij het raam te verlaten. Ik maak een vaag, nietszeggend gebaar, dat zij opvat als een bevestiging.
‘We wonen hier niet ver vandaan’, zegt ze. ‘We zijn naar het platteland verhuisd om de rust en de stilte, rond de tijd dat Joshua ging studeren. Het huis dat we kochten ligt afgelegen, de dichtstbijzijnde buren kilometers verderop. Vaak raken mensen teleurgesteld als ze uit de stad hier naartoe komen, missen de theaters, musea veel meer dan ze vooraf konden bedenken. Maar wij waren gelukkig. We wandelden iedere dag uren in de heuvels. We waren vastbesloten hier te blijven, oud te worden. Het wemelt van de herten hier, soms zie je vossen. Je vindt de afdrukken van wilde zwijnen en vaak als we hier wandelden vroeg ik me af welke beesten zich verderop in de heuvels verscholen. Ik stelde me die dieren altijd voor als vriendelijk, zoals de pratende wezens uit mijn oude kinderboeken.’

Ze zwijgt even, staart uit het raam.

‘Het was winter, er lag sneeuw zoals nu, een prachtige dag om te wandelen. Joshua was hier en de laatste paar kilometer liepen Erik en hij een eind voor mij uit. Sneeuw in een bos waar niemand komt is prachtig, de wereld zo anders, het enige geluid dat van mijn eigen voetstappen. Ik was niet verbaasd toen ik een vos zag, een stukje verderop. Zijn vacht stak helder oranje af tegen de sneeuw, het was een prachtig dier. Eerst dacht ik dat hij me niet gezien had. Ik stond heel stil, staarde naar hem en na een tijdje keek hij op.
“Hallo vos,” zei ik heel zachtjes tegen hem.
Alles was zo stil. Ik was dankbaar voor het moment, de schoonheid ervan.
Er bestaan plekken waar vossen brutaal zijn, zelfs huizen binnendringen, maar de vossen hier zijn schuw. Dit dier niet; het leek alsof er een elektrische schok door hem heen ging toen hij me zag. Toen kwam hij in beweging, rende niet van mij weg maar naar me toe.
Eerst begreep ik niet eens wat er gebeurde. Ik stond stil en wachtte, keek naar het dier dat op mij afstormde, zijn bek wagenwijd open. De vos maakte een keelgeluid tussen grommen en blaffen in, zijn oren lagen plat op de zijkant van zijn kop. Even was ik te verbaasd om te bewegen, toen begon ik te rennen. Terwijl ik rende bedacht ik hoe belachelijk het was om zo bang te zijn voor een vos, maar ik rende zo hard als ik kon. Het dier kwam snel dichterbij; nog voor ik me kon omdraaien viel hij aan. Ik trapte naar hem, maar hij was niet bang.
De vos had moeite om door de dikke stof van mijn skibroek te komen, maar het lukte hem wel. Zijn tanden zonken diep in mijn kuit. Ik struikelde, viel bijna over de vos heen. Terwijl ik viel lukte het me om het dier tegen de grond te duwen. Hij blafte, siste naar me, zijn nekharen recht overeind. Ik drukte hem met al mijn gewicht tegen de grond, maar ik wist niet hoe lang ik dat kon volhouden.
Ik schreeuwde.
Het geluid van mijn stem verdween in de sneeuw. Erik en Joshua waren waarschijnlijk al thuis en zouden me hoe dan ook niet horen. Het huis dat hier het dichtstbij was werd alleen in de weekends bewoond. De vos grauwde. Hij was veel sterker dan je van zo’n klein dier zou verwachten, worstelde als een bezetene om los te komen. “Erik!”
Er viel wat sneeuw van een tak, verder niets.
Ik was ervan overtuigd dat het dier me naar de keel zou vliegen zodra ik hem liet gaan. Hij zag er ziek en tegelijkertijd woedend uit, er was iets mis met zijn ogen. De hele tijd maakte hij dat keelgeluid, happend naar mijn wanten, zijn oren nog steeds plat tegen zijn kop. Ik probeerde hem te sussen, zachtjes tegen hem te praten. Het was zinloos. Het hele wezen van het dier, al zijn samengebalde energie was erop uit mij te verwonden. Uiteindelijk lukte het me om mijn telefoon te pakken en naar huis te bellen, de vos nog steeds tegen de grond gedrukt. Ik kreeg Josha aan de lijn, maar de verbinding was slecht en hij dacht dat ik een grapje maakte.
“Je moet opschieten, mam,” zei hij.
Ik wist precies waar hij stond, leunend tegen het fornuis, roerend in de pan chocolademelk die op het vuur stond. “Anders komt er een vel op.”
Erik mompelde iets onverstaanbaars op de achtergrond.
Ik stelde me de keuken voor: warm, goed verlicht, vriendelijk. Er waren alle dingen die we samen hadden uitgezocht, geblokte tegels op de vloer, het oude houten tafelblad. De wond aan mijn kuit bonsde als een bezetene. “Joshua, vraag papa. Neem iets zwaars mee om te slaan, een breekijzer, een hamer.”
Hij gnuifde. “Mama wil een breekijzer.”
Opnieuw Eriks stem, dringender nu. “Wat is er aan de hand?”
Ik herhaalde het verhaal. Hij zei dat ze zouden komen, dat ik rustig moest blijven. Inmiddels begon het te schemeren. Ik wachtte, terwijl ik de nek van het dier zo goed ik kon tegen de grond bleef drukken.’
Ze klemt haar beide handen om het glas terwijl ze praat, en ik bestudeer haar gezicht. Ik kan me haar niet voorstellen in gevecht met een wild dier en alsof ze voelt wat ik denk tilt ze haar jurk een stukje op, toont een groot litteken op haar kuit. Lacht spottend.
‘Ik weet niet hoe lang ik daar wachtte. De hele tijd voelde ik de wil van het dier, zijn pure haat. Ik wist niet eens dat dieren dat kunnen, haten, ik dacht dat dat iets voor mensen was. Uiteindelijk zag ik ze komen, Erik met Joshua naast hem, een ijzeren staaf in zijn hand. Ze wandelden heel rustig, versnelden pas toen ze me zagen.
“Gaat het,” vroeg Erik dom.
We wisten alle drie dat het dier dood moest, maar niemand wist hoe. Omdat we hier niet vandaan komen. Omdat we, anders dan onze buren, geen geweer hebben, altijd al tegen de oorlog waren. Maar als wij deze vos niet doodden zou hij zeker opnieuw aanvallen.
Erik staarde naar het breekijzer in zijn hand.
We kochten altijd biologisch vlees, met op de verpakking plaatjes van lachende koeien. Vliegen in de zomer brachten we een voor een naar buiten; het kostte zelfs moeite om een mug dood te slaan, als ik er ook maar even over nadacht. Joshua stapte naar voren, deinsde meteen weer achteruit toen de vos naar hem hapte.
“Ga maar weg,” zei ik. “Ik ben toch al gebeten.”
Hij stond daar als een klein kind, zijn handen hulpeloos langs zijn lijf.
Erik tilde het breekijzer op, alsof hij alleen wilde voelen hoe zwaar het ding was.
“Eén goede klap,” zei ik. “Eén klap op zijn kop.”
De vos worstelde harder nu, alsof hij begreep waar we het over hadden. Misschien begreep hij dat. “Sla dan,” zei ik tegen Erik. “Hard.”
Nog aarzelde hij, maar toen veranderde er iets in zijn gezicht en hij bracht het ijzer omhoog, toen snel naar beneden. Hij sloeg op het lijf van de vos, niet op zijn kop, waarschijnlijk omdat hij bang was mij te raken. Het dier schreeuwde, een bijna menselijk geluid. Het scheelde niet veel of hij had zich losgevochten.
Erik sloeg nog een keer. Weer krijste de vos. Hij worstelde om los te komen en ik leunde nog zwaarder op hem. Erik moest zestien keer slaan voordat het dier eindelijk opgaf. De laatste klappen kwamen op mijn hand terecht; in het ziekenhuis zeiden ze later dat de middenhandsbeentjes gebroken waren. Op dat moment wist Erik zelf niet eens meer wat hij deed, hij sloeg als een bezetene.
“Het is genoeg,” zei ik, voelde voorzichtig aan mijn kuit. “Je hebt hem doodgemaakt.”
Joshua hielp me overeind. De vos lag in de sneeuw, een bloederig hoopje vacht. “We moeten hem meenemen,” zei ik. “Hij moet worden getest.”
Erik stond nog altijd met het breekijzer in zijn hand, hij hijgde. We hadden niets om het dier in mee te nemen en dus trok Joshua zijn jas uit, rolde de vos daarin en gaf hem zo aan Erik. Ik hinkte naar huis, leunde zwaar op Joshua, Erik een stukje achter ons, in zijn armen dat zielige, bebloede lijf.’
Ze zwijgt.
Ik schenk ons opnieuw in. Achter ons hoor ik haar man met luide stem hetzelfde verhaal vertellen. ‘Dat beest grauwen als een bezetene en ik slaan, sláán!’
Ik ga met een vinger langs de ruggengraat van de vrouw, alleen om te zien hoe ze zal reageren. Ze reageert niet. Het is alsof we hier niet zijn, of niet zo dat het ertoe doet.
‘Zie je,’ zegt ze. ‘Ik hoef me niet meer af te vragen of er beesten zijn, verborgen. Ze zijn er, dat weet ik nu. Het is geen troostende gedachte.’
In de sneeuw buiten beweegt iets, maar als ik opkijk zie ik niets, alleen onze reflectie. Van de andere kant van de kamer wenkt Alix me om te vertrekken.
‘Wie was die vrouw,’ vraagt ze me terwijl we naar de auto lopen. Ik kijk achterom en zie haar naast haar echtgenoot, het gezicht afgewend.
‘Zomaar iemand,’ zeg ik. ‘Ik weet het niet.’
‘Jullie konden het zo goed met elkaar vinden.’
Ik haal mijn schouders op. De auto beweegt soepel door de heuvels, bomen aan beide kanten van de weg. Ik leun tegen het raampje en bekijk Alix’ profiel. Ze ziet er verdrietig uit; ik zou haar moeten aanraken.
In plaats daarvan schraap ik mijn keel.
‘Die vrouw vertelde een verhaal,’ begin ik, maak dan mijn zin niet af.