In september verschijnt De Revisor 33, een nummer rond het oeuvre van Manon Uphoff, een van onze interessantste schrijfsters. Daarom plaatsen we deze zomer haar Revisor-archief op de website. Lees je in! Uphoff opent het tweede nummer van 2005, dat overigens behalve bijdragen van alle redacteurs ook stukken van Gerrit Krol, Herman Franke, A.F.Th., Arie Storm, Bertram Mourits en Theo Kars bevat, met ‘Over een scheve neus, twee engelachtige jongetjes, Lilliputters en Gullivers, het kille oog, echte & valse tanden’, over een droom, haar ‘nieuwsgierigheid naar de relatie tussen “binnenkant” en “buitenkant” en de rol van de waarneming’, Alice, Woldhek, A.F.Th., Pirandello, Nabokov.

*

De ochtend na een vrolijk, alle kanten op buitelend debat over de relatie tussen kunst en wetenschap, word ik wakker uit een onthutsend realistische droom.
Het moet zijn als het bekijken van vakantiedia’s van een ander, maar ik ga u toch aan de marteling van een beschrijving onderwerpen, zonder die droom verder te duiden.
De droom draaide om mijn aankomst en aanwezigheid in een mij onbekende kleine stad in het buitenland. Ik kwam als een soort Mary Poppins terecht bij een familie die woonde in een schemerige bovenwoning. Om er binnen te komen moest ik een lange, steile trap op (die trap komt uit mijn ouderlijk huis, die neem ik overal mee naartoe). Van dat huis staat me verder niet veel bij, meteen door dus naar de twee jongetjes die er woonden. Die waren even oud, ik schat ze op een jaar of negen. Blond, tenger gebouwd, met lange ledematen, en ze hadden gezichten die zowel aantrekkelijk waren, vanwege de blanke huid en dat blonde haar, de lichtblauwe ogen, als een beetje eigenaardig en uit het lood geslagen. Want hun neus was lang en niet helemaal recht (het botje onder de huid moest wat knobbelig zijn), hun monden stonden scheef en het blauw van hun ogen was net te flets. Het waren engelachtige jongetjes, maar ze zagen eruit alsof ze na een wilde wasbeurt in de wasmachine gekreukt te drogen waren gehangen.
Ze waren steeds samen en ik was daar in dat huis om ze gezelschap te houden en op ze te letten. Al gauw hoorde ik meer bij ze dan dat zij nog hoorden bij hun eigen vader en moeder. Mama herinner ik me niet goed, ik heb daar geen beeld van. Papa was een onaangenaam uitziende man met een steenrode huid, heel lang van gestalte, met een mager lobbig, gegroefd gezicht en met dezelfde ogen als de jongetjes, maar in zijn gezicht waren ze ineens helemaal niet meer engelachtig. Sommige onderdelen van gezichten maken, getransporteerd naar een ander gelaat, daar een heel andere indruk. Gaan een relatie aan met de overige elementen die er hun schaduw over werpen en het totaalbeeld is heel anders, soms lijken ze er wel wat in verdwaald.
Ik heb daar oog voor omdat ik met mijn vele, vele bloedverwanten voortdurend in aanraking kom met neuzen, monden, ogen, stemmen of een mimiek die wel gestolen lijken van de oorspronkelijke eigenaar. Al is dan meteen de vraag: wie is dat? Er moet iemand zijn met het ‘oergezicht’, maar is dat de vader, is dat de moeder, of is dat een gezicht dat zich ergens achter ons bevindt?
Maar goed, ik dwaal af. Het is duidelijk dat de jongetjes een scherp beeld hebben achtergelaten, dat ik mij meer herinner van hun uiterlijk dan van hun gedrag.
En dit uiterlijk heb ik goed onthouden. Ook waren er twee honden in het huis. Mijn ‘taak’ in die droom bestond er uit die honden te ‘bevrijden’. Dat zou een positief effect hebben op het leven van de jongetjes (ik hoor Freud gapen, en geloof me, ik gaap luidkeels met hem mee) en, nou ja, het kwam er allemaal op neer dat als ik die twee honden het huis uit wist te krijgen, die twee jochies voortaan minder timide zouden zijn. We waren bijna zover. De jochies hielpen mij, in hun pyjamaatjes stonden ze bij de trap, ik had de twee honden bij me en stond op het punt die trap af te gaan naar buiten, toen de vader verscheen en er een stokje voor stak. De jochies in hun pyjamaatjes weer naar boven, de honden er achteraan, en ik alleen naar buiten.
Zoekend naar een oplossing kwam ik terecht in een zeer goed geoutilleerde groente-fruit-delicatessenzaak. Daar was een man met een heel rond achterwerk in een glimmende grijze (zijden?) broek die plaatsnam op een barkruk. Ik ging ook op zo’n kruk zitten en stelde hem de vraag of hij soms een gezin kende met twee blonde jongetjes en twee honden.
‘O, de familie München,’ zei hij. Ja, die kende hij wel. Ik vertelde hem dat ik die honden wilde bevrijden en bladebla en de rest is vaag of alweer verdwenen.
Waarom heb ik het nou zo uitgebreid over die droom? Los van de nieuwsgierigheid naar de ‘betekenis’ is er nieuwsgierigheid naar de relatie tussen ‘binnenkant’ en ‘buitenkant’ en de rol van de waarneming.
Ik ‘zag’ mezelf niet in die droom, maar wist toch steeds wie ik was, en dat ik ‘ik’ was. Ik nam mijn eigen bewustzijn mee in de afdaling in die droom en zag de wereld om mij heen, nam haar waar en sloeg gegevens op alsof ik er volkomen in thuis hoorde, zelfs terwijl ik me vreemd voelde. Ik maakte kennis met mij onbekende mensen en sloeg een afbeelding van ze op in mijn hersens. Allerlei dingen die ik in wakende toestand ook doe.
Maar er is iets dat doet denken aan het Droste-effect. Mijn bewustzijn schotelt mijn slapend ik een versie van mezelf voor die lijkt op de versie die ik ken. Toch is er het besef dat deze versie eerder een deelversie dan een overkoepelende versie is. Laat ik proberen mij helderder uit te drukken. Psychologen, neurologen en andere ogen zullen zeggen dat mijn hersens in mijn slaap bleven doen wat ze wel vaker doen, ze duwden beelden en details naar voren, die ik – al slapende – ‘zag’ en interpreteerde. De mini-droom-Manon daalt af, komt een wereld binnen, ‘ziet’ dingen met droomogen, en slaat die beelden op. Alleen, in welk bewustzijn? In welk deel? Dat van de Gulliver-Manon, die in bed ligt te woelen. Of dat van de Lilliput-Manon, die over de akkers en velden en door de straten van haar droombestaan zwerft?
Is dat de verwarring die we voelen als we wakker worden en de droom, net nog zo helder, ons ontglipt? Omdat ook ons droom-ik, drager van ons droomgeheugen ons ontglipt? Een ik dat we zijn en niet zijn. Dat we overlappen en dat als een diefje aan ons ontsnapt? Wie vond die jongetjes nou eigenlijk ‘engelachtig’. Waar zit hun beeld opgeslagen? Als ik morgen een jongetje zie dat lijkt op het droomjongetje, herken ik hem dan? Denk ik dan, wat kom jij mij bekend, vertrouwd voor?
Wat een treiterig nachtspel van mijn hersens.
Hoe zie ik er uit, in mijn droom? Bestaan er spiegels in dromen? Nee.
Als ze er wel zijn, dan hangen er doeken voor. Trek je die weg, dan kijk je een fractie van een seconde in je eigen geschrokken wakkere gelaat.
Doodgaan in een droom? Hijgend en naar adem happend val je tot leven in bed.
Ik vind het fascinerend dat mijn hersens in mijn slaap druk bezig zijn geweest met het samenstellen van een ‘uiterlijk’ voor die twee jongetjes en die honden. Er is druk voor mij gewerkt. Die trap is uit de kast gehaald, naar beneden getild. Die honden naast elkaar gezet.
‘Welke kleur?’
‘Zwartbruin.’
‘Welke soort?’
‘Je kent ze wel. Ik kan nu even niet op de naam komen.’
Een grillige, plagerige, ironische goochelaar trekt steeds kistjes open, tovert hoeden uit konijnen, zet de deuren en luiken in mijn geest tegen elkaar open dat het tocht en waait dat het een aard heeft.
Ik ben een tijd bang geweest voor insecten, vooral vanwege de gedachte dat zij mij niet eens als ‘het andere’ zien. Ik ben niet eens ‘vreemd’, ik lig als mens zo ver buiten hun waarnemingsspectrum dat ik word wat ik wezenlijk voor ze ben: broedplaats, voedsel, obstakel.
In Alice in Wonderland zit een prachtige passage over een transformatie die wel door de waarnemer, maar door de getransformeerde niet van cruciaal belang wordt geacht. Het speelt zich af in het hoofdstuk met de Rups. Alice heeft, na het eten van een stukje van de paddestoel een opvallende verandering ondergaan. Haar hals is zo lang geworden dat haar hoofd dwars door het gebladerte van een boom heen omhoog steekt, dicht in de buurt van een duivennest. Meteen komt er een duif dichterbij die begint te schelden.
‘Slang!’ schreeuwde de Duif.
‘Ik ben geen slang!’ zei Alice verontwaardigd. ‘Blijf van me af!’
‘Slang, zeg ik nog eens!’ herhaalde de Duif, maar nu op wat gedempter toon. In een snik voegt ze er aan toe dat er geen kruit tegen gewassen is. ‘Ik – ik ben een meisje,’ zei Alice weifelachtig. De duif grijpt hard, venijnig en overtuigend in. ‘Ja, dat zal wel,’ zegt ze op een toon van de diepste verachting. En legt meteen de vleugel op de zere plek: ‘Ik heb in mijn leven heel wat meisjes gezien, maar nog nooit een met zo’n hals als jij! Nee, nee! Jij bent een slang; ontken het maar niet. Zo meteen ga je me nog vertellen dat je nog nooit een ei hebt geproefd!’
Dit is voor de duif het tweede, bepalende kenmerk. Verschijning/uiterlijk (de lange beweeglijke hals) en gedrag (het zich ophouden in de buurt van gebladerte en duivennesten en het eten van eieren) komen bij elkaar, gaan een verbinding aan en vormen het overtuigende (bijna wetenschappelijke) bewijs dat het hier inderdaad om een Slang gaat.
‘Ik heb natuurlijk wel eens ei geproefd,’ zei Alice, die een zeer waarheidslievend kind was, ‘maar meisjes eten net zo vaak eieren als slangen, hoor.’
‘Dat geloof ik niet,’ zei de Duif, ‘maar als dat zo is, nou, dan zijn meisjes een soort van slangen, en daarmee uit.’
Het is een van de amusantste voorbeelden van de strijd om het recht van de uiteindelijke interpretatie. Zijn wij zelf de heer en meester over ons eigen ik, en over onze, daarmee verbonden ‘buitenkant’, of zijn dat de anderen?
Het is opvallend dat de meeste schrijvers die ik de afgelopen maanden een beetje gekscherend heb gevraagd eens iets te vertellen over hun uiterlijke verschijning, hun fysiek, hun stem, hun mimiek, wijze van kleden en presenteren, volhielden dat ze hier ‘nog nooit over hadden nagedacht’, de vraag verbaasd terzijde schoven. Iets mompelden over ‘schoonheid’ en ‘lelijkheid’ en ‘vooral van belang bij vrouwen, jong en mooi verkoopt beter’, maar niet toegaven of zelfs maar wensten na te denken over de vraag of ze in hun schrijversloopbaan wel eens over hun voorkomen hadden nagedacht, of er in hadden ingegrepen, het hadden bestudeerd, gecultiveerd, veranderd, aangepast.
Een tweede vraag, of er een verband zou kunnen bestaan tussen het werk van de auteur en zijn verschijning, werd nog sneller en met regelrechte irritatie van de hand gewezen.

De vraag beantwoorden of serieus nemen zou betekenen: de als onaangenaam ervaren mogelijkheid tot objectivering van de eigen gestalte. Tot gemakkelijke conclusies over het daarmee verbonden innerlijk, of de verhouding van die twee. En als dit mogelijk is, dan kan dat ook, nog gruwelijker, voor het lichaam en de geest van het boek.
Bij de schrijver lijkt hier niet alleen een natuurlijke, maar zelfs vergrote weerstand tegen te bestaan. En dit is logisch, want het is de kern van het schrijversschap dat de schrijver zich ‘bevrijdt’ van zijn lichaam, zich losmaakt van zijn vorm (of dit in ieder geval kan) en de meester wordt van de metamorfose.
Er zijn auteurs die opbloeien in het felle zonlicht en de tekst tegen zich aandrukken, haar het liefst uit eigen mond horen opstijgen en neerdalen. Sommigen doen dit zo goed dat het boek na een tijdje een vehikel wordt. Ballast. Iets dat maar tussen de schrijver en het publiek instaat. Dat maar een schaduw werpt op de stralende gestalte. Dit hoeven geen slechte schrijvers te zijn.
Er zijn auteurs die nerveus worden, zichzelf horen praten, zien hoe ze ‘bekeken’ worden. Zich zorgen maken over de verschillen tussen de personages en de karakters in het boek en de waarneembare, aanwezige gestalte. De albino’s, die de schaduw zoeken. Dit hoeven geen geweldige schrijvers te zijn.
Sommigen verdragen de spiegel niet omdat ze menen dat het een lachspiegel is. Anderen kunnen er niet genoeg van krijgen. God, wat zijn ze mooi, wat stralen ze. Wat jammer dat het boek veel minder licht geeft, dat het boek de minder stralende kant van hun stralende ik laat zien. Weer anderen hebben gewoon een ouderwetse hekel aan wat ze zien. Het klopt niet met wat ze zouden willen zijn en ook werkelijk worden in het werk. Maar daar zijn die holle ogen van de buitenwereld en die zoeken naar een overlap.
Het uiterlijk is altijd tweeledig. Het maakt ons duidelijk wat we, zeker als schrijver, misschien het liefst willen vergeten. Dat we gezien worden en dat we dingen laten zien die we niet altijd onder controle hebben, dat we net zo geobjectiveerd of tot subject gemaakt kunnen worden als wij anderen objectiveren kunnen, of verheffen tot subject. Luigi Pirandello schrijft in Iemand, niemand en honderdduizend over de identiteitsproblemen, de ontreddering en de desintegratie van Vitangelo Moscarda, wiens zelfgevoel volkomen ontwricht raakt als zijn vrouw hem wijst op een onvolkomenheid in zijn uiterlijk: zijn neus staat wat scheef. Er ontstaat een kloof, een krater tussen zijn beleving van zichzelf en van het feit dat hij door talloze wijzen door anderen kan worden waargenomen en geïnterpreteerd. Het wordt zijn obsessie, en met een ijzeren logica trekt hij daaruit de consequenties die leiden tot existentiële en sociale eenzaamheid.
De mens die niet gezien wil worden, is bang voor de verschillen tussen de blik van buiten en die van binnenuit. Voelt hoe hij in die krater te pletter valt.

Zou het kunnen dat vooral mannen, vaker vertrouwd met de rol van waarnemer, er meer moeite mee hebben ook een ‘uiterlijk’ te hebben, dat aanknopingspunten biedt ter objectivering? AFTh’s reactie op een van de door Siegfried Woldhek van hem getekende karikaturen is een oproep elke karikatuur te zien als een zelfportret van de spottende maker, wat even karikaturaal waar is, en een literaire poging opnieuw de macht te grijpen:

‘Laat u niet in de maling nemen: alle zogenaamd literaire cartoons van Siegfried Woldhek zijn onvervalste zelfportretten. De heer Woldhek kijkt tien, twintig keer per dag in de spiegel, en tekent even zo vaak een grotesk portret van wat hij ziet. Hij zet er naar willekeur de naam van deze of gene pennenknager onder, en verkoopt het resultaat. Alleen zo kan deze malicieuze krasser leven met de vele akelige smoelen die zijn mottige spiegel hem voorhoudt. Verzuip in Oost-Indische inkt, gij zwarte satan, op ontbinden na verrot door eigen talent…!’

Door dit op deze wijze te doen, wordt ook op deze omschrijving echter weer toepasbaar wat de schrijver zelf beweert. Zo komen zelfhaat, zelfspot en zelfvergroting mooi literair bij elkaar in wat dan weer een karikatuur van Woldhek – dus karikatuur van AFTh van AFTh is. Een die eindigt met een verschrikkelijke opdracht.
Om een karikatuur van onszelf, of dit nu een uitvergroting van onze eigenschappen en eigenaardigheden betreft, of een vervorming van ons uiterlijk (een goede karikatuur doet beide, verbindt wat we gescheiden wilden houden, of slaat uiteen wat we dachten met elkaar te hebben verbonden) waarin bepaalde, al sterk aanwezige elementen nog eens worden versterkt en uitvergroot, te kunnen herkennen en lezen, moeten we in staat zijn om buiten onszelf te treden en met de ogen van een ‘ander’, een niet-ik naar onszelf te kijken.
Toen ik veertig werd en er een groot feest was georganiseerd, werd in een rollenspel een ontmoeting tussen mij en mijn omgeving geënsceneerd. Een goede vriendin, even lang en met donker haar, deed mij na.
Het was hilarisch (voor de omstanders) en verbijsterend (voor mij) hoe simpel ik was na te doen. Godallemachtig. Ik was al bijna niet meer nodig.

Dat is wat een krachtige karikatuur dan ook doet. Als ze scherp is, dan is het alsof wij er zo compleet, met al onze eigenaardigheden en grillen in zijn vervat, dat ze ons al bijna vervangt. Je voelt je eigen unieke ongrijpbare zelf sterven onder de handen van de karikaturist. Stof ben je, en tot stof zal je vergaan. Een paar zwarte lijnen, hier en daar een woordje, zinnetje (‘zo gaan we niet met elkaar om in dit land’) is al voldoende om je op te roepen. Meer is er niet nodig.
Al schrijvend daaraan ontsnappen, in Nabokov’s Pnin gebeurt dit op weergaloze wijze. Pnin, de vreemdeling in het grote Amerika, die door het verhaal heen consequent wordt bekeken, bespot en geridiculiseerd door anderen, waaronder (deels) de auteur, bezit een bijzondere, magistrale eigenschap die hem boven alle blikken uit doet stijgen. Die hem verheft en hem een diepe, onaantastbare waardigheid verleent.
Op een dag worden zijn tanden getrokken en na een korte rust en herstelpauze vervangen door een gebit. Eerst de extractie, het verlies:

‘It surprised him to realize how fond he had been of his teeth. His tongue, a fat sleek seal, used to flop and slide so happily among the familiar rocks, checking the contours a battered but still secure kingdom, plunging from cave to cove, climbing this jag, nuzzling that notch, finding a shred of sweet seaweed in the same old cleft; but now not a landmark remained, and all there existed was a great dark wound, a terra incognita of gums with dread and disgust forbade one to investigate. And when the plates were thrust in, it was like a poor fussil skull being fitted within the grinning jaws of a perfect stranger.’

Dan de reactie op het nieuwe, vreemde gebit:

‘Ten days passed – and suddenly he began to enjoy the new gadget. It was a revelation, it was a sunsrise… one evening he waylaid Laurence Clements… and with incoherent exclamations of triumph started to demonstrate the beauty of the thing, the ease with which it could be taken out and in again, and urged surprised but not unfriendly Laurence to have all his teeth out first thing tomorrow.’

Hiermee opent hij de deur naar een wereld waarin het artificiële en het werkelijke, de binnen en buitenkant, vreemdheid en eigenlijkheid met elkaar verbonden raken en elkaar worden. Niet vanwege de ‘eigenschappen’ of onvervreemdbare kenmerken van dit eigenlijke of oneigenlijke, echte of onechte, deze binnen of buitenkant, maar vanwege de drager en verliezer ervan.
‘You will be a reformed man like I,’ zegt Pnin.
Onbevreesd voor de blik van anderen (zelfs al is die blik er een die in de meeste gevallen terecht vrees zou kunnen opwekken) behoudt Pnin de waardigheid van de mens die niet koket op zoek is naar het vreemde. Die soms verdwaalt in zijn eigen bestaan en dat van anderen. Die zichzelf verloren heeft of door mensen wordt bespot (en er is nogal wat dat spot oproept, er zijn nogal wat momenten waarop Pnin – ook fysiek – ‘belachelijk’ is).
Die met pijn afstand doet van wat bij hem hoorde.
Het levert deze twee ontroerende, troostende en speelse passages op over de relatie tussen het eigene en het vreemde, tussen dat wat we denken dat we zijn, en dat wat we kunnen worden, een antwoord op de pijn van Vitangelo Moscarda die de pijn van ons allemaal is.
Door zich te kunnen hechten aan datgene wat anders en vreemd is, niet ‘van nature’ bij hem hoort en het eigen kunnen maken van het vreemde zonder de vreemdheid ervan te ontkennen of te bestrijden, overstijgt Pnin de metamorfose. Hij probeert niet te ontsnappen of de macht van de blik te grijpen.
Pnin transformeert niet in iets of iemand anders.
Hij is wezenlijk, altijd Pnin.
Niet het gevolg maar het proces van transformeren.
Aan het eind van het verhaal, rijdt hij, ongehinderd door de blik van degene die hem nastaart, Nabokovs en onze ogen uit.

In september verschijnt De Revisor 33, een nummer rond het oeuvre van Manon Uphoff, een van onze interessantste schrijfsters. Daarom plaatsen we deze zomer haar Revisor-archief op de website. Lees je in! ‘De grote vraag is nu natuurlijk hoe het verder moet met de Nederlandse literatuur,’ opent de redactie dat nummer. ‘De aanleiding wordt gevormd door de Kellendonklezing die Bas Heijne vorig jaar heeft afgestoken en waarin hij refereert aan De Revisor als pleitbezorger van een type literatuur dat op niets anders dan zichzelf betrekking heeft. Hij verguist zulke literatuur en pleit voor een hernieuwde waardering voor maatschappelijke betrokkenheid en voor een nieuw soort realisme.’ Dus in dit nummer onder anderen Manon Uphoff, met ‘De poëtica van een schrijver’. Een goed, persoonlijk verhaal met behartenswaardige lessen, zoals: ‘De grootste fout: je hebt jezelf te serieus genomen. De grootste fout: je hebt jezelf nooit serieus genomen.’

*

Het waren de laatste dagen van december.
De brief van de schrijver aan de uitgever was verstuurd, en had grofweg het volgende behelsd:
Ze waren al jaren bevriend, vanaf het debuut van de schrijver, en hun verhouding had zich steeds bewogen tussen wederzijdse bewondering en afhankelijkheid, van schuchtere liefde naar lichte, niet onprettige verveling. De jonge wervelwind van een uitgever (boven de licht naar voren stekende tanden stond zijn mond altijd een beetje open, en als hij erg enthousiast was – dat was hij vaak – kon je het dunne treefje huid zien trillen dat zijn tandvlees met zijn bovenlip verbond) was voor de schrijver broer, vader, vriend, agent en pooier geweest, rollen die hij steeds met onuitgesproken instemming, toewijding en frisse energie had vervuld, overtuigd van het belang voor het werk van de schrijver, die moest worden geaaid, gekneed en gemasseerd. Nu mocht je de conclusie trekken dat hij in dit schrijversleven een van de belangrijkste personen was geworden. Een leven dat verder vooral bestond uit chaos en een grote hoeveelheid mensen die rondstoven en -dwarrelden alsof je je midden in een sneeuwstorm bevond, waar de wind huilt tot je oren rood gloeien aan de randjes, waar alles even ijzig en wit is, en voetstappen steeds worden uitgewist. Vader, moeder, broers, zussen, vrienden, bekenden, volslagen vreemden smeekten om aandacht en een plek. Het liefst in een alinea, een hoofdstuk of – het allermooiste – in een eigen verhaal, zodat ze er vanaf dat moment altijd konden ademen en spelen. Soms waren het net drenkelingen die om hulp riepen alsof ze massaal in een wak waren gevallen en als bleke klamme watergeestjes met hun handjes klauwden.
De schrijver, die ik nu het initiaal I geef, was al negen jaar officieel een schrijver. In die tijd had zij vier boeken gepubliceerd. Er was wat vertaald, er was lof geweest (‘alle uitersten komen soepel samen’) en kritiek (‘brinta-achtige metaforenbrij’). Met een beetje sluwheid en handigheid viel er prettig van te leven. De elementen ambitie, ijdelheid, wanhoop en nieuwsgierigheid waren ruim aanwezig, net als de dikke mist die alleen ‘s nachts komt, waarin spijt en twijfel samensmelten en allerlei personages stuurs op het dekbed kwamen zitten, de hun toebedeelde passages in de hand, een bevend vingertje op de plek waar ze ‘niet gelukkig’ mee waren, of bij een zinnetje dat ‘dringende vragen’ bij ze opriep, soms zelfs in tranen en met lege handen, tot in het merg beledigd dat I nog geen regel aan ze had gewijd terwijl ze geld hadden geleend, altijd in dit schrijverschap hadden geloofd, prima ideeën en onderwerpen hadden aangedragen en hele stukken van hun leven als kant-en-klaarmaaltijden in de magnetron van haar schrijverskeuken hadden neergezet, het enige wat haar te doen stond, was het knopje indrukken, en wachten tot de boel warm was!
Elk jaar ontsnapte I aan deze troep achtervolgers. Dan trok zij zich met vrienden terug, weg van de horde, bevrijd van telefoon, fax, mail en andere apparaten die als scalpels op haar in sneden. Altijd ver weg en altijd met dezelfde vrienden.

In de woonkeuken aan een formica tafel met in het blad afgedrukte houtnerf, onder een hanglamp van acht gezandstraalde glazen delen die door goudgekleurde stukken chroom met elkaar waren verbonden, zaten ze bij elkaar. Vrienden in een vriendschap die niet veel investering meer vroeg en die lang genoeg bestond om het precieze begin ervan moeilijk te kunnen achterhalen.

Vriend A is lang en mager. Zijn hoofd lijkt op dat van een schaakspeler, met verwarde grijze krullen en een kale oplichtende plek daartussen. Onder dikke schaduwrijke wenkbrauwbogen schemerden droevige ogen, maar zijn mond had de omhoog gekrulde hoeken van een joker die spot met de ernst daarboven. Een als op een speelkaart in twee helften verdeeld mens dat zichzelf en zijn streven vanuit een deel met mededogen, spot en geamuseerdheid bestudeerde en dan kantelde waardoor de andere kant boven kwam te liggen. Dan zette hij zich met obsessieve concentratie vast op een taak die nu eens verheven en vol sociale bewogenheid was (het schrijven van protestbrieven naar de overheid of het voorkomen van uitzetting van uitgeprocedeerde asielzoekers bijvoorbeeld. Hoe vaak lag er in de hoek van zijn huiskamer niet een slaapzak waaruit een slaperige Iraniër, Afghaan of Somaliër ‘s morgens het hoofd opstak en met knipperende ogen een mok instantkoffie van hem aannam?). Dan weer op het komieke af futiel: het vouwen van papieren vliegtuigjes tot hij (één keer duurde dat weken) het volmaakte vliegtuigje had. Scherp gepunt en ijl glijdt het voort in de lucht en in een boog keert het naar hem terug.
Nu waren zijn lange dunne vingers bezig een dolfijntje te kneden uit kaarsvet.
Wie nog meer te vinden aan tafel?
B, genaturaliseerd Nederlander, Joegoslaaf van geboorte. Lang, slank, goedgebouwd. In zijn jeugd zo angstaanjagend mager dat iedereen hem ‘slang’ noemde. Als hij at (hij kon grote hoeveelheden aan) sloegen ze hem na afloop van de maaltijd nauwlettend gade om te zien of je, net als bij een slang, de tijdelijke uitstulpingen kon waarnemen, waar aardappels, kool, worstjes en de schuimende drank zijn rechte contouren zouden verstoren, maar dat gebeurde nooit. Zijn verweesdheid zat hem zo in het bloed, was zo totaal opgenomen in zijn psychologische bloedbaan, dat je je bij hem soms schaamde voor het hebben van een duidelijke achtergrond of vaste verblijfplaats. Mensen die daarover beschikten gedroegen zich in zijn buurt vaak schuchter en onzeker, of op het stuitende af arrogant.
De schrijver was al lange tijd met hem samen, nog voordat er ook maar een boek was uitgekomen, en was precies verliefd geworden op zijn verweesdheid, die de perfecte voedingsbodem was geweest voor de groei van zijn eigenaardige persoonlijkheid. Overal waar hij kwam, leek het alsof hij nog iets langer en magerder werd, en of hij al veel, veel langer aanwezig was dan de anderen. Werd er een feestje gehouden, en stond hij ergens in de hoek, dan leek het alsof hij niet alleen de eigenlijke gastheer was, maar ook degene die de zaal waarin het feest werd gevierd, had ingericht en van een buffet voorzien, de chauffeur die mensen had afgezet, degene die je bij de garderobe in je jas hielp of een drankje dat je wilde hebben al voor je had ingeschonken, kortom: hij leek nog het meest op de ondoorgrondelijke barkeeper, glanzend van een geel onaards licht dat van binnenuit kwam, in Kubricks film The Shining, die de dorstige en verwarde Jack Nicholson een drankje aanbiedt.
Soms stulpte er toch onverwacht iets naar buiten dat het silhouet van Slang verstoorde. Zo ging een bijna op moord uitgelopen ruzie tussen hem en de schrijver over zeepsop dat na de afwas achterbleef op serviesgoed als het niet met koud water werd nagespoeld (‘Vergeet ik toch steeds,’ zei de schrijver). ‘Dat. Kan. Je. Vergief-tigen,’ zei hij, de woorden en lettergrepen, alsof het samenvloeien daarvan iets onhygiënisch was, met spitse controlerende tong van elkaar afduwend. Hierna veegde hij het vaatwerk van het aanrecht, stampte op de scherven als een klein kind en begon daarna met bevende handen in belachelijke kanariegele rubberen handschoenen twee overgebleven kristallen glaasjes te wassen en nadrukkelijk af te spoelen, op precies dezelfde manier als ze het zijn moeder maanden later zag doen, toen ze haar voor het eerst sinds de oorlog bezochten. Ze hadden dezelfde armen, zag de schrijver, toen B op een hete zomerochtend met ontbloot bovenlijf de kogelgaten in het plafond dichtsmeerde, terwijl zijn moeder in een mouwloos schort op de bank zat. Lang en pezig tot aan de buigzame sierlijke handen.
Vierkante schouders, melkwitte huid die bestrooid was met sproeten.

Aan tafel ook C. De Kroatische echtgenote van A. Zo kordaat en direct in haar handelen dat ze het meest wegheeft van een kleine tank waarmee C door het dagelijks bestaan wordt geduwd. Maar soms trok ze zich terug, schreef ze gedichten en liet ze hem over aan zijn nieuwste obsessie. Hun jongetje (ogen als hazelnoten) sliep.
Alleen de dochter van I zat afwachtend bij de volwassenen aan tafel.
Voor de derde dag viel de regen neer, de laatste restjes sneeuw wegspoelend, alsof ze met feilloze precisie een huisje onder een vastberaden wolk hadden uitgezocht waaruit het water onophoudelijk tralievormig neerzeeg. Net als de week was de avond bijna halverwege. Ze hadden zuurkool met bloedworst gegeten en rakija gedronken uit plastic waterflessen zonder etiket. In grote zwarte viltstiftletters had iemand er rakija op geschreven. Dat was verstandig en goed gezien. Een dag ervoor had A argeloos een van de flessen aan de mond gezet, in de overtuiging dat die was gevuld met bronwater. Meer dan een halfuur hadden ze hem op de rug moeten slaan en slokjes ijskoude thee moeten laten drinken om de brand te blussen die was gevolgd op de fakkeltocht door mondholte en slokdarm.

Er was de belofte geweest van vrieskou. Van koolzwarte takjes, elk afzonderlijk verpakt in een laagje doorschijnend ijs. Van verstoppertje spelen in het donker. Van boomtakken die buigen onder het gewicht van sneeuw.

Beneden in het dal knalden al rotjes en zevenklappers. Het geluid kaatste tegen de berghelling, waarna het, concentrische luchtkringen veroorzakend, tegen een muur van regen plotseling tot stilstand kwam. De tafel was eerst afgeruimd en toen als vanzelf weer vol geraakt met glazen, schaaltjes met sambalnootjes, bakjes met mierzoete koekjes, paarse zoute worstjes, asbakken, pennen en een blocnote. Ze deden spelletjes. Om de dreiging van zware gesprekken te verminderen stond de tv aan en in de handen van een van hen lag de zapper die met duizelingwekkende snelheid langs de kanalen vloog, om dan ineens te blijven hangen bij het derde net waar je na elven Sloveense porno kon zien. Een stroom van kouwelijke meisjes met schrale kutjes boog zich over lome mannen die met enige verbazing vanuit hun horizontale houding staarden naar het opklimmen van hun lid. De meisjes konden verrassend veel hebben en het kenmerkende gegrom en gehijg ontbrak.
Naast een aanvankelijke en bewust gezochte lamlendigheid was de sfeer er intussen ook een waarin vanuit verveling plotseling dingen ontstaan. Grapjes, milde spot en lachwekkende probeersels waarmee de kloof tot de nacht kon worden overbrugd. Ze hadden zich beziggehouden met dichten (om de beurt een regel, na een vorige die werd omgevouwen. Alleen het laatste woord werd prijsgegeven omdat daar op moest worden gerijmd). Dit had het volgende, veel hilariteit opwekkende gedicht opgeleverd:

Als ik over de schnee-bevlekte heuvels dwaal (dat was van I, die de regen niet meer verdroeg)
Dan ben ik vast op zoek naar de Heilige Graal (dat was B die ‘s middags met het kind riddertje had gespeeld)

En hoor ik al mijn kiezen kraken (nog steeds B, knagend op een stukje harde salami)

En als ik zilveren kaarsen ga maken (dat was de dochter van I. Met het oog op de sfeer had ze in een supermarkt vijf zilverkleurige kaarsjes gekocht. Het zilver was bedrog. Een dun laagje, gemakkelijk afpelbaar, de half ontklede kaarsjes oefenden een grote aantrekkingskracht uit op A’s naar een bezigheid zoekende vingers)

Dan zal de sneeuw onder mijn voeten sterven (I)

Dan wil ik mijn naam in de hemel kerven (weer I)

Als ik dus gedwaald heb door die zoete drol (dat was C die er door haar man van was beschuldigd dat ze zich in haar gedichten bezighield met platvloerse thema’s)

Heel groot, heel geurig en heel vol (haar man)

Als het zo is ben ik blij. Dan maak ik asbakjes van klei (het kind van I, verveeld, omdat het doorgeven van het papiertje lang duurde en iedereen steeds probeerde te spieken)

Dan voel ik hoe koude lucht mijn longen vult (I, kennelijk vastbesloten het wintergevoel zo niet vast te houden, dan toch op te roepen)

Dan word ik meesteres van de Drollencult (de vrouw van A, triomfantelijk besluitend)

Gierend van de lach werd dit gedicht nu verschillende keren voorgedragen, met wisselende accenten. Engels (Than mak ick asbahkjes van klai) Duits (Droelenkoelt), Frans (Oete trol), Italiaans (E eel krote, e eel keurieg en eel e vol e!). Hierna volgden meer rijmpjes, steeds schunniger wordende limericks, toen werd het begrip ‘huisvriend’ plotseling onder de loep genomen en ontleed, wat was een huisvriend, bestonden ze nog, echte huisvrienden, welke ‘huisvrienden’ kenden zij? Daarna werd het leven van een ernstig aan lager wal geraakte gemeenschappelijke kennis doorgenomen, in die mengeling van ernst, bezorgdheid en gretigheid waarmee zo’n sappig gespreksonderwerp op tafel gelegd kon worden, om er gezamenlijk op te kluiven. Iedereen kwam met een oplossing voor het probleem. Straffe maatregelen en harde hand volgden op mild begrip en ‘hem helpen een doel te vinden’. Toen waren ze ook dit onderwerp beu en werd er lang gespeeld met een gifgroene bal van gelei waarin een afzichtelijk donkerbruin plastic visje zat opgesloten. Die bal aan zijn lange elastische koord – een ‘slijmbal’ – hadden ze in het stadje gekocht om aan het kind cadeau te geven. Ze speelden ermee tot de bodem van de eerste fles rakija was bereikt, waarna er een tweede werd ontsloten.
Daarna zakten ze weg in de stoelen en wierpen weer een blik op de tv. Uit hun houding sprak nu die combinatie van prettige vermoeidheid na gedane arbeid en een al even plezierige dronkenschap die wankelde op het treetje van onbehaaglijkheid. Een vrouw met een gezicht als een gebarsten vrucht (door ongeluk, hazenlip, mishandeling of door een combinatie van die drie was het zo verminkt en daarna zo slordig opgelapt dat er enkel nog rudimentaire aanwijzingen voor een gelaat op af te lezen vielen) liep gretig vooruit op de aanwijzingen van regisseur en crew van de populaire white trash show, waarin ze met haar dikke dochter werd opgevoerd als een kermisattractie, passend in het aloude middeleeuwse rijtje: de vrouw met de baard, de dwerg, de Siamese tweeling, maar hier met het accent op de emotionele vergroeiingen, die even haastig naar het licht werden gedraaid als hun fysieke equivalenten in vroeger tijden. Het onwezenlijk afgeplatte gezicht (alsof iemand het op het laatste moment terug had willen duwen in de pan) met opdringerige trots naar voren duwend, begon ze haar kleren af te pellen. Ze lachte met een aanmatigende, halfdode glimlach en begon een armzalige karikatuur van een striptease weg te geven. Het publiek lachte aanmatigend en halfdood terug. Ruwe contouren van een vete: een man die van haar was, maar de dochter had gekozen. ‘I know who I am!’ riep ze. ‘This… (ze sloeg op haar vlees) body is still fucking good.’ Haar rode nylon slipje kreukelde en glansde, de billetjes daarbinnen trilden boven slanke maar weke dijen. Ze moest vaak hebben gevochten, want alles aan haar was een beetje scheef en alle symmetrie kwijt.
‘Genoeg. Genoeg. Weg ermee!’ riep A. ‘Terug naar de porno.’ In de keuken begon de geur van as en drank een eigen wolkje te vormen.

Ze was zenuwachtig geweest na de brief aan haar uitgever, zo wild en vurig opgesteld. Hier in dit appartement waren verschillende nachtmerries het gevolg, met nare verminkingen en glibberige valpartijen, allemaal erg symbolisch en vervelend, maar een ervan was de afgelopen nacht halverwege uitgemond in een heel prettige droom waarin een jonge Italiaanse ober haar een flesje Belladonna bracht, dat ze zorgvuldig in haar ogen druppelde, waarna ze in een zakspiegeltje de verandering in haar pupillen volgde, die langzaam groter en zwarter werden en heel glanzend, en waarmee ze toen in staat was buiten het raamwerk van haar eigen droom te kijken, haar slapende lichaam opmerkte en B dicht naast haar, zijn hand op haar hoofd. Toen glipte ze in en uit haar eigen slaap, als een kind in de nacht, op blote voeten, met in haar hoofd flarden en zinnen uit de brief en een te schrijven tekst over de poëtica van de schrijver. Na een tijdje verdampten die flarden, de roep om grotere investeringen, afzetmarkt, op maat gesneden publiciteitsplannen, en doemde weer het beeld van oude mensen op. De winter. De zomer. Mensen die het laatste restje leven dronken, voorzichtig nippend, met bevende slokjes, bang om het laatste beetje in hun dorst in één klap naar binnen te gieten. De zieke moeder, de vader (weliswaar een weinig veeleisende dode) en B’s moeder, die de afgelopen zomer was gestorven. In de ver verwijderde, kapotte stad was ze ziek geworden en in plaats van het juiste medicijn hadden de verplegers precies het tegenovergestelde in haar bloed gespoten, waarna ze, door oorlog, ouderdom en eenzaamheid al verzwakt, in comateuze toestand naar het hoofdstedelijke ziekenhuis was overgebracht. Hier vonden ze haar de tweede dag, in bed onder een brandende zon, die ongehinderd door het gordijnloze raampje de kamer binnenviel, koortsachtig gloeiend en stuiptrekkend, in de rustpauzes daartussen onnozel glimlachend omdat haar hersenen waren aangetast. Hoewel
ze de op een na laatste dag van haar leven ineens vrolijk opveerde en op de mechanisch door de zuster gestelde vraag: ‘Dobre utro, Christina, kako si?’ (‘Goeiemorgen, Christina, hoe gaat het?’) helder en luid ‘Dobro’ antwoordde, de zuster een hand gaf, zich tevreden aardappelsoep naar binnen liet lepelen, hun namen noemde en met glanzende ogen zachtjes en vertrouwd voor zich uit vloekte.
Ze werd begraven op hetzelfde kerkhof waar negen jaar ervoor C’s vader was begraven, nadat hetzelfde ziekenhuis had geweigerd hem op te nemen (‘Niets meer aan te doen, een halfdode, neem maar weer mee.’)
Om haar bij te kunnen plaatsen was het nodig geweest eerst de kist van zijn vader op te graven. In de oorlog was hij haastig en te ondiep als een aardappel in de grond achtergelaten, nu waren er grondiger maatregelen nodig. Ze hadden aan de rand op een richel aarde gestaan, in de klamme hitte van veertig graden. De bloemen bloeiden uitbundig en donzige hommels vlogen gretig af en aan. De twee doodgravers stonden tot aan hun knieën in de diepe kuil. Het gezicht van de een was bruin en ruw als een walnoot, met een grijns die zijn gezicht in tweeën spleet en tanden die zo ver uit elkaar stonden, dat je onwillekeurig op zoek ging naar de missende elementen, om tot de ontdekking te komen dat er geen enkel element ontbrak, dat de tanden integendeel heel wit en glanzend waren, maar dat ze op goed geluk, als blinkende marmeren grafzuiltjes in de kaak waren geplaatst. Het beeld van de ander was al vervaagd. Ze leken broers en werkten met gelijke maat en kracht. Uit piëteit niet fluitend, groeven ze (de kist was al uiteengevallen) in de aarde naar de resten van B’s vader. Alsof ze wilden bewijzen dat je hier geen oplichterij hoefde te verwachten, dat het er allemaal eerlijk en rechtmatig aan toe ging en dat er, waar men kon, gewaakt werd over het mijn en dijn van iedere overledene, toonden ze hem handbotjes, ellepijpjes, knieën, hieven de schedel even op (een gouden tand die een straal zonlicht ving) en legden toen de verschillende onderdelen van de man die hem 35 jaar geleden had verwekt, weer in de goede volgorde bij elkaar, een eeuwenoude menselijke indeling volgend: armen langs de borst, schedel bovenaan, benen onder bekkenkom, tot slot de voeten. Ze hadden iets van efficiënte verpleegsters in een operatiekamer, of van obers die met zorg een tafel dekken. Ten slotte drapeerden ze over de resterende ribben een nauwelijks verkleurde, synthetische blauwwitte polkadot das.

B, die tot die tijd heel zachtjes trillend naast haar had gestaan, veerde op. In zijn ogen blikkerde iets van het enthousiasme van een kind dat een oud stukje speelgoed tegenkwam. ‘Die ken ik,’ riep hij. ‘Die droeg hij altijd bij officiële gelegenheden.’ Toen ze het kerkhof afdaalden, langs de rijen eendere houten kruisen, en uitkeken over de schetterende daken van de stad, die zich aan de voet van de heuvel slingerend verder bewoog, de tram namen en naar de binnenstad reden voor allerlei formaliteiten, was hij zwijgzaam. Maar later die dag zei hij ineens: ‘Wat had hij een grote, stevige knieën.’
Later vonden ze in het kleine, verlaten appartement een foto van de das. Zoals het een echte das betaamt, zat hij netjes om een hals geknoopt, en die hals ondersteunde het hoofd van een man. Hij zat op de trappen van een hotel dat niet meer bestond, opgestookt en weggeblazen, en keek opgewekt in de camera, zijn knieën gebogen, zijn hand op het rechterbeen, scherpe vouw in de broek, haast inviterend: ‘Kom toch binnen, kom toch binnen,’ zijn slappe en kortere linkerarm opgetrokken in een kenmerkende buiging.

Wat is de taak van de literatuur? Er was dit artikel van een ronde, vlezige criticus. Half jongen, half man, een kleine centaur die om hem heen altijd het zweem van vage erotische en geheimzinnige ontmoetingen had hangen, van fluwelen pakjes en nauw gesloten satijnen broeken in kleurige Venetiaanse strepen. Hij werkte al jaren aan een roman die maar niet verscheen, en zijn roep om een minder zelfreflexieve, in zichzelf gekeerde literatuur werd steeds feller. Er moest veel meer kennis genomen worden van de buitenwereld, de samenleving, vormen, structuren. Meer – afzichtelijk woord als een pad – engagement. Dodelijk saaie afbeeldingen van geld inzamelende vrouwen met brede heupen en camelkleurige regenjassen doemden op. Van avonden in culturele centra, goedkope emoties. De schrijver zag een heel leger van schrijvers voor zich, ijverig als schoolkinderen, ijverig als het schoolkind dat zij ook ooit was geweest, gebogen over schriftjes met verviltende kaften, papier met houtsnippers en dunne blauwe lijntjes en plakplaatjes en het rode gekrulde ‘goed’ van de meester, punt van de tong uit de mond, witte knokkels om verbeten vastgehouden potloden, en taal waarin de wereld zoals hij was, werd aangeklaagd zonder te zien hoe het schitterde en bewoog in de kooi waarin men het probeerde te vervoeren, mauwend als een jong katje, of grommend als een uit de jungle meegevoerde baviaan die zijn trosvormige rode aars tegen de spijlen schurkt.
Fijne sociale boeken, die je langs trappen van leed meevoeren naar klamme zaaltjes, waar gesproken wordt over verbetering en verandering, systemen worden doorgelicht en uitgeplozen, geheime complotten aan het licht komen, betraande wangen worden droog geveegd, of, het omgekeerde, waarin je langs trappen van leed rode kamertjes binnenstampt, neerzijgt op sofa’s, buik ontbloot, broekgulp al open, wezentjes met betraande wangetjes als katten bij het nekvel grijpend en stevig leidend voor het genot, met harde dronken stem van kamer naar kamer banjerend, als een hertog uitrijzend boven al het menselijke. Erin rondstampend, jawel, maar nooit hoger dan de knieën en altijd in kaplaarzen en oliejas.

Ze had lijsten gemaakt, de afgelopen week. Hartstochtelijke, gepassioneerde lijsten van de do’s & don’ts in literatuur, en dat was een leuke en prettige taak geweest. Wie wilde niet even als een dictator door het leven? Op het niet navolgen van de lijst, die zou worden gepubliceerd in een literair tijdschrift, zou straf volgen, eenzame opsluiting, afwijzing, openbare boekverbranding, het verplicht laten voorlezen van mislukte passages. Blootsvoets en blootshoofds, naakt en bevend zouden schrijvers onder felle lampen worden voorgeleid. Je zou je gek lachen om hun rare lichamen, verwrongen en slap geworden van het nietsdoen en het gebrek aan beweging. De slappe kuitjes, de magere halsjes, of die trommelvormige buiken van de gulzigsten, de heren en dames van het goede leven, de stof op hun zitvlak dun en doortrokken van roofjes. Zou het geen verrukking zijn het voor altijd, voor eens en voor al te dicteren! Even koortsachtig gloeiend als tijdens het schrijven van de brief naar de uitgever.

Nee’s en Ja’s:

• Gooi geen koeien uit een vliegtuig, enkel en alleen omdat niemand dat ooit eerder heeft gedaan.
• Waag het niet je publiek te onderschatten, ze zullen je opslokken als een hamburger.
• Lach of huil niet om de tekst die je hebt gemaakt.
• Pretendeer niet meer van het leven te begrijpen dan minder verbaal ingestelde mensen, schrijf niet alsof alleen je eigen intellect ertoe doet.
• Schrijf niet met een hoger doel, het hoogste doel wordt bereikt in een werk dat compleet en heel, of eigenhandig geschaafd en verwond is.
• Zoek niet naar hogere thema’s, dat is banaal, verzonnen door mensen die zelf geen doel of zin kunnen bedenken, die zich nergens mee kunnen vermaken of amuseren. Geef ze een ander speeltje.
• (Hier lijst van grote thema’s, had de schrijver geschreven.) Met potlood: dood, verdriet, liefde, verlangen, vriendschap…
• (Hier lijst van kleine thema’s, had de schrijver geschreven.) Met pen: worstjes, aardappelsoep…
• Hou van de taal, maar vertrouw haar niet, wees achterdochtig en jaloers als een Italiaanse minnaar. (Als iemand schrijft: ‘Ik hield heel veel van hem’, neem daar dan geen genoegen mee. Denk: Ja ja, dat zal wel, en ga op zoek naar verdere bewijzen. Als de woorden ‘ik’, ‘verdriet’ en ‘pijn’ niet geschrapt kunnen worden zonder dat de tekst als een kaartenhuis in elkaar stort, schrap ze dan, en laat het bouwwerk ineenstorten, graaf een kuil en begraaf het daar diep daar in.
• Schrijf niet autistisch, dat wil zeggen, maak jezelf niet tot de enige ingezetene van je werk, de enige die er naar binnen mag.
• Schrijf niet als je daarbuiten niets weet te doen. Als je alleen je werk als het belangrijkste beschouwt en de rest (leven) als waardeloos of van minder belang, bestaat er niets waarover je met inzicht zou kunnen schrijven.
• Klaag en zanik niet, denk niet dat je meer waard bent dan de loodgieter of dat de loodgieter meer waard is dan jij. Verdedig je niet. Als iemand over je werk schrijft: ‘Het is oprecht’, onderzoek dan wat oprecht lijkt en vervang het door het tegenovergestelde, overtuigt ook dit in oprechtheid, dan is het pleit beslecht.
• Lieg en word goed in liegen, bedrieg en word een meester in bedrog.
• Misluk je? Voer de mislukking op als amusement, zodat een ander nog wat te lachen heeft.
• Zorg dat je betaald wordt voor wat je schrijft. In onze samenleving, zoals in zovele, is geld een teken van respect. Zorg dat je gerespecteerd wordt.
• Als je in je gedaante van schrijver de wereld in moet, kleed je dan behoorlijk, voor je eigen en andermans bestwil, was je kruis, haal het okerkleurig vet uit je oren, snuit je neus, poets je tanden, zodat je geen graflucht verspreidt als je praat, en ruik niet naar de dood, dat is onbehoorlijk tussen de levenden.
• Voor vrouwen die schrijven: als je mooi bent, verberg dit niet.
• Voor mannen die schrijven: als je mooi bent, verberg dit niet. Koop spannende broeken en was je haar tot het golft en glanst, en als je voortijdig kaal bent, wrijf je schedel in met prettig ruikende talk, zodat niet iedereen zichzelf erin gereflecteerd ziet.
• Voor rijke en welvarende schrijvers: er bestaat in onze samenleving geen noodzakelijk causaal verband tussen kwaliteit, kunde en verkregen welvaart, er is ook geen teken dat ze nooit iets met elkaar te maken hebben, dus geniet van je geld, en als je er niet van overtuigd bent dat je je rijkdom te danken hebt aan kwaliteit, stort dan tien procent in een fonds dat kwaliteit ondersteunt. Als het wel met elkaar verbonden is, doe dat dan ook.
• Voor arme schrijvers: er is geen teken dat je armoede een signaal is van je kwaliteit, gebruik je gebrek dus niet om je kunde te bewijzen, zoek gewoon mensen die je willen betalen, word een huisvriend.
• Verdedig het woord niet alsof het hulpeloos is. Val aan als het noodzakelijk is. Vecht. Ga niet mistroostig liggen wachten op een veldarts.
• Sla onwilligen desnoods op de hoofden met je boeken (harde kaft en lijvige verzamelingen aanbevolen). Misschien is wat je maakt voor dovemansoren en blindemansogen, maar dan zullen ze tenminste voelen.
• Wacht, liefst tot laat in de avond, en ga dan de huizen met de eenzame zieltjes langs. Wees als een raspoetin, fleem, lik, druk kusjes op handpalmen, help dames in en uit hun jassen, mannen in en uit hun dames, wacht onder het licht van de lantaarn in de regen als een trouwe verleider, kom hun huizen binnen, ga aan tafel zitten, trek de koelkast open.
• De grootste fout: je hebt jezelf te serieus genomen. De grootste fout: je hebt jezelf nooit serieus genomen.

De zomer was er een geweest van ouderdom en sterven, van zachte bange mensen, bevend terugkerend in dromen, schuivend met laatjes, rommelend in tassen.

Zacht gesnurk van vrienden in de kamers. Het woelen van een jongen tussen witte lakens. Een vuurpijl die van beneden sissend opstijgt, en heel even een geelblauw weerschijn achter het raam.
De hand van B op haar hoofd, zacht strelend, zoals je een dier wrijft en kalmeert. Hij aait haar nu al in zijn slaap, en gaat dan gestaag door. Zijn handen ruiken naar wierook en worstjes die zich met hardnekkige vasthoudendheid lijken te vermenigvuldigen in het appartement. Ze eten al drie dagen worstjes, tellen dan hoeveel er nog over zijn, maar het is net of er de volgende dag door een wonderlijke ingreep weer evenveel bijkomen.
Het aroma van de pittig gekruide saucijsjes, dat is de geur die in zijn vredige handpalmen hangt.

In september verschijnt De Revisor 33, een nummer rond het oeuvre van Manon Uphoff, een van onze interessantste schrijfsters. Daarom plaatsen we deze zomer haar Revisor-archief op de website. Lees je in! In 2003 verscheen haar ‘Brief over de verleiding en een hond, aan Vicomte de Valmont’. Dit eerste nummer was gewijd aan ‘de verleiding’ en bevatte stukken rondom kunstwerken uit het Utrechtse Centraal Museum. De redactie, toen bestaande uit Menno Lievers, Ilja Leonard Pfeijffer en Allard Schröder, met Toef Jaeger als redactiesecretaris, had vertrouwde auteurs benaderd. Naast oud-redacteur Kees ’t Hart waren dat bijvoorbeeld Herman Franke, Henk van Woerden en Astrid Lampe. En Uphoff dus, tweemaal, maar in deze geestige brief aan het personage Vicomte de Valmont (uit Les Liaisons Dangereuses) bij drie verbeeldingen van honden, van Rosa Bonheur, Bart Domburg en Han Rädecker. Of bij die verbeeldingen… Uphoff zocht haar eigen pad, om de brief te eindigen met een anekdote: ‘De laatste tijd moet ik steeds vaker denken aan de jongen die bij ons aan de overkant van de straat woonde, en dolgraag een hond wilde. Net als iedereen in de wijk waren zijn ouders straatarm en uiteindelijk kreeg hij een rat, want daar zaten de kelders van onze huizen nu eenmaal vol mee.’

*

Rosa Bonheur

Toutou, le bien aimé 1885

(Inleiding: Vicomte de Valmont, mijn vader, was een berucht en gevierd verleider, over wie Chloderlos de Laclos geschreven heeft in Les Liaisons Dangereuses)

Vicomte de Valmont,

Vicomte, u bent al jaren dood, maar ik leef nog en ben warm, en zelfs niet onbemind. Dus is het misschien vreemd dat ik u deze brief schrijf. Maar het is juist omdat u al zo lang tot stof uiteen bent gevallen, dat ik me durf uit te spreken. Mijn naam is Faldagonde en ik ben de dochter van een van uw minnaressen. U weet niet van wie. Toentertijd heeft u uw zaad immers zo gul, slordig en wijd verspreid, dat er ontelbaar veel van uw nakomelingen op deze aarde rondlopen, en kinderen van uw kinderen, die op u lijken. Echt waar, we hebben allemaal uw diepe rode mond en precies dezelfde spitse vingertoppen. Uw zorgvuldige, sprankelende, beetje flemende manier van praten. Uw grappige manier van lachen met de mondhoekjes die omhoog krullen. Net als u weten we ons te verpakken, goed te kleden en te hoeden voor overgave. En we zijn allemaal aantrekkelijk, slim en begerenswaardig, al zit er soms iets angstigs in onze blik, bijvoorbeeld als we onvoorbereid op onze reflectie in een etalageruit stuiten. Of in de holte van een lepel ons scheefgetrokken gezicht zien. Hoe dan ook, Vicomte Valmont, u zult wel blij zijn te weten dat uw nakomelingen, die zonder naam vaak, en in het geheim, ergens het levenslicht zagen, en opgroeiden zonder te weten dat u het was aan wie ze de kiem van hun bestaan te danken hadden, het ook zonder uw hulp goed hebben gedaan, en dus zijn opgegroeid.
Vicomte. Ik geef u nu het verhaal van mijn kleine geschiedenis. Misschien dat het u in de langdurige en oorverdovende stilte even aangenaam verstrooit. Mijn moeder is (dit heeft ze me zelf verteld) lang geleden door u verleid. Ze was toen vijftien, gewillig en nieuwsgierig, en heeft met u (en lang niet altijd tegen haar zin) – heel wat plezierige uurtjes in de beslotenheid van een warme ruimte doorgebracht. Op een dag vond – zonder dat u beiden daar erg in had – in haar schoot een bevruchting plaats. Haastig en in het verborgene werd ik – na mijn eerste schreeuw – afgestaan en ergens anders grootgebracht. Mijn moeders eer verdedigend, kan ik aanvoeren dat in de stad waar ze woonde, en waar u haar als een kipje uit een overvolle ren selecteerde, in die tijd nauwelijks nog kuise en maagdelijke vrouwen te vinden waren. Er deden verhalen de ronde dat zelfs de ouders die hun dochters uit voorzorg op de buik en rug droegen, niet in durfden te staan voor hun ongeschondenheid. Ik heb daar later zelf eens iemand ontmoet, die op mijn vraag naar de toestand van de twee kleuters, die hij in een leren reistas bij zich droeg, antwoordde: ‘Wel, ik draag ze al zo’n twee jaar en wat deze hier aan de voorkant betreft, die ik voortdurend in het oog heb, ik denk wel dat die nog maagd is, maar ik zou er toch mijn hand niet voor in het vuur durven steken. Hoe het gesteld is met die op mijn rug, dat weet ik absoluut niet.’

Bart Domburg

De honden van Libuse 1991

Jaren later heb ik mijn moeder eens opgezocht. We bleken verrassend weinig te delen. Een verbitterd schepsel, dat in mijn gezicht steeds het uwe zag en het verloop van haar leven heeft afgezet tegen dat van u, en de verschillen niet kreeg weggepoetst.
Met een herhalingsdrift die psychologen van plezier in de handen doet klappen, verloor ook ik al jong ‘mijn onschuld’ en ‘mijn eer’. Nu heeft de eer een negatief karakter, want ze betreft niet het oordeel over bijzondere eigenschappen die wij extra hebben, maar over volgens de regel te verwachten eigenschappen die we niet kwijt willen. (Eerlijk gezegd weet ik niet meer welke eigenschap ik bezat, die ik daarna heb verloren.) Onder die omstandigheden, begreep ik, was het beslist wijsheid om me zo goed en kwaad als dat ging verder te verdiepen en te bekwamen in de kunst van de verleiding. Iemand was er vandoor gegaan met mijn eer, die ik niet kon terugverdienen, maar de roem – zo besloot ik – zou ik nog wel degelijk kunnen verwerven, en die vult het gat van de eer. Zo werd ik een courtisane, en een nogal geliefde. Het zou een leugen zijn te ontkennen dat ik me in die hoedanigheid niet vaak erg machtig en gelukkig heb gevoeld. Het heeft in elk geval mijn mensenkennis sterk gevoed. En het is ook bijzonder om te merken hoe kundig een mens kan worden op een bepaald terrein. Zeker in de liefde moet vakbekwaamheid niet worden geschuwd. Lui of gemakzuchtig was ik niet, en vanaf de dag van mijn verloren onschuld, heb ik mezelf ook intellectueel bekwaamd. Eerst heb ik mij gepresenteerd als een argeloos kind. Argelozer dan kinderen ooit zijn en zullen zijn, een onschuld cultiverend die nooit echt zo heeft bestaan, maar die door de kinderen graag gespeeld wordt, omdat ze wel voelen dat de volwassenen om hen heen het leven anders onverdraaglijk vinden. Jongens wat klaagden en huilden ze soms bij mij na de daad, als ik opgekruld (maar met één oog open) lag na te treuren op het bed. Wat beklaagden ze mij, wat deden ze boete. Mijn voeten werden gekust, er werd luid om vergeving gesmeekt, overtuigd als ze waren dat de lust alleen zo helemaal bij ze hoorde. ‘Verschrikkelijk, wat een vernield en kapot leven heb ik,’ riep ik.

Hoe sterker ik rilde of beefde, hoe opgewekter ze werden. Soms was het zelfs alsof ze alleen zo werkelijk konden genieten van het genieten. Zoals een kind zijn naam in het zand schrijft en dan verdrietig of boos wordt, als het zoute zeewater de letters weer vult en wegspoelt, zo werden zij kwaad als ik me na het liefdesspel te snel herstelde, mijn veerkracht had bewaard en niet verpletterd, mijn geslachtsdeel een gekliefde en ontpitte pruim, ter aarde stortte. Wonderbaarlijk vond ik het, Vicomte. Al die mannen die geen noodzaak voelden zelf lichamelijk begeerd te worden, en genoegen namen met mijn spel. Daarom straft een Femme Fatale al haar minnaars. Ze straft ze en vertrapt ze vanwege de eenzijdige gerichtheid, omdat ze in de val van de enkelvoudige verleidelijkheid willen trappen. Een die haar het simpele genoegen zelf te begeren en te beminnen, ontzegt. Ach, en laat ik maar eerlijk zijn. Het werd ook een beetje mijn eigen plezier om de onschuld, die ons afstoot en ook prikkelt, bloot te leggen, open te breken en af te pellen. Zodat het onmogelijk wordt haar in stand te houden en zelfs de herinnering aan haar niet te verdragen is. Maar het werd onmogelijk zo kind te blijven, Vicomte. De huid wordt onvermijdelijk schraler, de trekken valer. Het lichaam raakt vermoeid. Op een dag komt het op intellect, vaardigheid en techniek aan. ‘Als ik je zeg hoe men als hoer bemint, hoor mij dan aan met vlijt en trek geen smoel, want ik vervang allang door kunstgevoel, wat jij voorlopig in je jeugd nog vindt’ heeft Bertolt Brecht niet voor niets gezegd. ‘Met luiheid schiet je overal tekort…’ Een raadgeving die ik altijd erg ter harte heb genomen. Hij heeft wel meer gezegd, maar vaak wil men dat je de oren spaart, terwijl je het klusje in het duister klaart. Ik heb geleerd te zwijgen waar directheid schrijnt en schuurt, en veinsde enthousiasme voor zelfs het sufste miniatuur.
Heel lang geleden heb ik mij voor het eerst voor iemand ontkleed. Ik vergeet nooit de blik die er toen op mij werd geworpen: als die van een heer aan een dis vol zorgvuldig klaargemaakte maaltijden. Maar de verveling, de verveling! Het was zijn achteloze, in lome handelingen omgezette verveling, die nauwelijks te voelen dikke vingertopjes over mijn buik, die me tartte en prikkelde. Dat was het moment waarop mijn eigen hartstocht verknoopt raakte met de diepe wens niet te vervelen, niemand niet, nooit. Maar natuurlijk kwam er een dag dat er iemand bij me was, die zich niet door me het amuseren. De persoon in kwestie had de mond een beetje open, en terwijl ik gedreven als een trompettist nieuw leven probeerde te blazen in zijn geslacht, dat lusteloos, als een half met water gevuld ballonnetje, op zijn dijbeen lag, opende hij zijn ogen en schudde van nee, gaapte en zei: ‘Ach kind, later misschien.’ Hij geeuwde opnieuw tot ik het huigje in zijn keel zag trillen, en wreef de slaapkorrels uit zijn ogen.
Vicomte, de geeuw van uw gelijken heeft zoveel in gang gezet. Ik leerde hun en mijn tijd te doden en te vullen met het vertellen van verhalen. De afloop hoorden ze pas na betaling. Uitgeput en leeggeschud verlieten ze mijn kamer. Gesterkt in de overtuiging dat zij het waren die macht hadden over lust en liefde. Hoewel sommigen met mij een hoge graad van vertrouwelijkheid bereikten, zodat er tussen ons een echte vriendschap ontstond. Toen gebeurde er wat ook u ooit is overkomen, en ging ik van iemand houden.

Han Rädecker

Hazewindhond 1941

Uit schaamte voor die liefde, want hij was niet erg knap of bijzonder boeiend, en ook niet erg bedreven in bed, speelde ik dat ik van hem hield, zoals ook u dat ooit heel vaardig speelde, en hij geloofde me en precies daarom heb ik hem van me afgestoten, want ik vond het onwaardig dat hij mijn valse spel geloofde. Niet de leugenaar, maar de bedrogene moet gestraft voor het feit dat hij zich heeft laten bedriegen. Al kreeg ik een kind van hem, dat ik heb gehouden en dat is opgegroeid.
Over dat kind heb ik eens een verschrikkelijke droom gehad, Vicomte. Ik droomde dat we samen door de stad liepen, door smalle straten. Het stonk er overal naar raap en kolen en achter de ramen zag je mensen en gezinnen, die de huiver over je ruggengraat lieten lopen. Ik was goedgekleed, dat wel, en niet helemaal onbemiddeld, maar moe en met die eenzaamheid die komt als je hebt leren kennen wat je hebt afgestoten. Mijn kind was jong en mooi. We gingen ergens zitten om vanilleijs te eten. Hij stak de lange lepel diep in het glas en likte hem af met zijn roze tong. Plotseling zag het zijn reflectie in het zilver. Toen krulden het zijn lippen in een glimlach, en verscheen er een flakkering in zijn ogen. ‘Mooi,’ zei het. En ik zag in hem wat ik ook in mezelf en in anderen heb gezien.
Uit angst sloot ik hem daarna thuis op in de slaapkamer. Ik wierp alle boeken het raam uit, sloot de gordijnen, en draaide de deur in het slot. Daarna zat ik beneden op de stoel met de sleutel van ons huis tussen mijn tanden, en ben ik in slaap gevallen. Toen ik eindelijk wakker werd, Vicomte, voelde ik mij nog steeds moe, en was ik bang.
Ik begreep dat ik vreselijk lang had geslapen, want mijn mond had van boven tot onder de smaak van ijzer. Moeizaam stond ik op, en voelde daarbij aan alle kanten het knarsen van mijn gewrichten. De sleutel viel kletterend uit mijn mond op de tegels en plotseling herinnerde ik me! Ik stormde naar boven en opende de deur van de slaapkamer, waar dikke spinnenwebben in trossen voor hingen, en duizendpoten en vliegen machteloos verstrikt zaten in het rag. Ik rende naar voren en smeet de ramen open zodat de frisse lucht de bedompte kamer kon binnenstromen. ‘Ga maar naar buiten,’ zei ik. ‘En doe maar wat je wilt.’ Daar zat mijn zoon, op het bed, tussen zijn tinnen soldaten en verstofte knuffelbeesten, een droge gestalte, met een kam in de handen, en een diep gegroefd gezicht.
Maar hij herstelde snel, en is toen weggegaan. Ik heb mijn zoon niet meer terug gezien. Al zeggen sommigen dat ze hem hebben zien staan in de haven, of bij het vliegveld. Dat hij het is die in kroegen en cafés de vingertoppen van eenzamen kust. Kort geleden was er een vrouw die beweerde dat hij haar op de hoek van het station had aangesproken, en gevraagd had met hem mee naar huis te gaan. Weer iemand zegt dat een jaloerse minnares hem de keel heeft doorgesneden en zijn hoofd in zee heeft gegooid. ‘O dat mooie hoofd, dat mooie hoofd,’ lamenteren ze.
Welke woede of angst er soms aan de verleiding vooraf gaat, weet ik niet, Vicomte, trots en achteloze verwekker van uw nageslacht. Wel dat het oneindig jammer is, dat u ze nooit zag en nooit zult zien, de zonen en dochters die u hebt voortgebracht, en die nu als soldaten marcheren door de wereld. En overal deuren openen en sluiten. En verhalen fluisteren in elkaars en andermans oren, trillend van lust en vakbekwaamheid, maar het verschil tussen warm of koud, of bitter en zoet niet kennen, en die denken dat ze niet echt bestaan als er geen spiegel is om hun reflectie op te vangen.
De laatste tijd moet ik steeds vaker denken aan de jongen die bij ons aan de overkant van de straat woonde, en dolgraag een hond wilde. Net als iedereen in de wijk waren zijn ouders straatarm en uiteindelijk kreeg hij een rat, want daar zaten de kelders van onze huizen nu eenmaal vol mee. Toen heeft hij een touwtje om de nek van de rat geknoopt en is hij begonnen hem allerlei dingen te leren. Hij liep over straat met de rat aan een touw en speelde ermee. Natuurlijk hebben we hem bespot. ‘Dat scharminkel is geen hond. Het is rat uit de kelders van je huis.’ Ook volwassenen riepen dat hij was bedrogen. Uiteindelijk hebben we hem de stad uitgejaagd, want het was te onverdraaglijk om aan te zien, die jongen in zijn rode jasje – trots en opgewekt voor de schor blaffende en springende rat uit.
‘Wat zou er toch gebeurd zijn met Otto en zijn rat?’ vroeg ik laatst aan de man en vrouw die me hebben grootgebracht. Mijn stiefvader zei dat de jongen de rat – toen hij bij zinnen was gekomen – wel in het kanaal zou hebben verzopen, zoals we dat ook met jonge katjes gewend zijn. Maar mijn stiefmoeder zei dat ze hem de vorige week nog had gezien. Hij stond met zijn rat bij een sportveld en hield tegenover een groep zwaargebouwde voetballers bij hoog en bij laag vol dat het een hond was. ‘Het is een hond, want hij brengt mij mijn pantoffels. Hij is zindelijk geworden en blaft in het donker. En ‘s nachts, als ik ongerust ben, zoekt het mijn hand en drukt er zijn kop troostend tegenaan.’ Daarna kregen mijn stiefouders een woordenwisseling over de beroerde hygiëne in onze straat, en ben ik weer weggegaan.

Een van uw dochters,
Faldagonde

In september verschijnt De Revisor 33, een nummer rond het oeuvre van Manon Uphoff, een van onze interessantste schrijfsters. Daarom plaatsen we deze zomer haar Revisor-archief op de website. Lees je in! We beginnen met ‘Zwarte Schetsjes’, een zevental zeer korte verhalen die onder de noemer ‘door de jaren heen’ gepubliceerd werden in het vierde nummer van 1997: ‘In de komende jaargang van De Revisor zullen diverse auteurs berichten over de afgelopen decennia. Elk nummer bevat een dossier dat zich concentreert op een afzonderlijk decennium. Daarin worden particuliere verhalen verteld, microscopisch van aard. Ze gaan over de ontstaansgrond van (persoonlijke) tics, onhebbelijkheden, misvormingen die de tijd hebben overleefd: rudimenten van ervaringen en belevenissen, die niet belangrijk leken om in het eigen levensverhaal te worden opgenomen. Het zijn verhalen die een poging doen een blinde vlek binnen te dringen,’ schreef de redactie bij aanvang van die reeks. Maar vooral zijn deze verhalen vintage Uphoff: krachtig, duister, op het randje van fictie, en eindigend met een even poëtische als poëticale epiloog.

*

1 · 1976 – Een wandeling op zachte grond

Wij gingen er elk jaar heen, en elk jaar maakten wij er een wandeling over het kerkhof.
Deze keer liep ik voorop. Moeder en zusje volgden.
‘Ma!’ riep ik, ‘Wat is de grond hier lekker zacht!’
Wat is de grond zacht.
Zo zacht was grond nog nooit.
Zo zacht en onvoltooid.
Ik zak.
Ik zak.
Ik zak.
Als na drie nauwelijks opkijkende passanten (zij gaan voorbij langs het door prikkeldraad van deze ‘zachte grond’ afgescheiden veldje) een vierde mij eindelijk met behulp van takken weet te bevrijden, zoek ik, stinkend en licht beschaamd, mijn weg terug naar de bungalow. Daar brandt gelukkig nog even het gele licht, speelt vader enkel schaak tegen zichzelf en hangt er een vliegenstrookje boven de tafel. De beerput (3 meter diep, 2 meter breed, mooi gecamoufleerd door een dicht en geurig kleed van gele en bruine bladeren), belooft de kampbeheerder, zal direct worden gedempt.
Maar het leed is al geschied. Mijn mogelijk sterven een klucht, een komedie, mijn bestaan daardoor op zijn best een komisch nootje in een grote opera.
‘Big doodt man’.
‘Arts amputeert gezond been’.
‘Meisje van veertien komt om in koeienmest.’
Het zou bij mij – zoveel was duidelijk – niet op de finale aan moeten komen.

2 · 1978 – Dood van een vogeltje

Het eerste vogeltje was er een tegen de eenzaamheid. Een goudbuikje dat ik met een vriend zorgvuldig had uitgezocht op aaibaarheid, ernst van de oogjes en fijnheid van de veertjes. Beneden mij, tussen het eiken en het rotan, verkruimelde het bejaarde echtpaar dat mij de kamer had verhuurd. Wankel leunden ze tegen elkaar.
In hun slaapkamer (waar ik gebruik mocht maken van de telefoon) lag op het bed een goudkleurige, verbleekte sprei. Hij was bespat met bruingerande plekken.
In de nacht werd de vrouw een raaf. De man een gier. Woedend pikten zij naar elkaar. De man gooide glazen stuk. De vrouw rende krijsend door de kamer. Ik hield de blik op het met een doekje afgedekte kooitje gericht.
‘Nacht, Woppel.’
‘Gottegot,’ riep de vrouw. ‘Val toch dood. Val toch hartstikke dood.’
‘Het zuur, kreng,’ schreeuwde de man. ‘Ik krijg het zuur van je.’
Een keer hield hij mij tegen in de keuken en keek mij verbitterd aan.
‘Ik zeg het maar eerlijk: wij hadden er meer van verwacht. Ik zei: “Laten we die studente nemen, dan hebben we nog wat aanspraak.”’
Tussendoor naar huis om mij op ‘de toekomst’ te bezinnen. Weg van de academie Expressie door Woord en Gebaar, waar George Groot in oranje lappen liep, taalexpressie gaf en de lof van Bhagwan zong. Wij kunnen alles wat wij willen, worden. Wat wij worden, was wat wij wilden. In de lessen vertrouwde hij ons wijs glimlachend toe dat het heel gemakkelijk is verliefd te worden op een leerling, en dat dit hem vaak was overkomen.
‘Je bent een raar, wulps tiepje,’ zei hij op een dag.
Later werd hij kwaad op mij vanwege mijn ‘irritante, naar binnen gekeerde junkenblik.’
‘Je lijkt wel in trance. Je zit de godganse tijd waterig voor je uit te staren. Het slaat nergens op.’ Ik keek hem troebel aan. Het was het jaar dat ik veel mensen op de zenuwen werkte.

Voor de achtergebleven Woppel liet ik altijd een bakje water staan, een bakje gemengde zaadjes en een bakje zand om in te poepen. Ik zette de verwarming aan (het was een tropisch vogeltje), schoof het raam op het haakje (frisse lucht) en ging naar huis, waar de wanden inmiddels geschraapt werden en wit geplamuurd, waar vader worstelde met Rubic’s Cube (‘rood, rood, wit’) en mijn moeder naar Simone Signoret keek, in haar glansrol van oude, stervende prostituée, die zich in haar laatste uren alleen gesteund weet door het jongetje Momo. Zij hield de ogen niet droog.
‘Hoe was het op de academie?’

Wij begonnen om negen uur de dag door hand in hand te staan (om elkaars ‘energiebanen’ te voelen) en deden elke ochtend een oefening in ‘vertrouwen’. Ik herinner mij vooral deze oefening. De helft van de groep moest gaan liggen, de andere helft gaan zitten. De zitters namen de hoofden van de liggenden in de handen, en lieten dit hoofd op beide palmen rusten. De liggenden sloten de ogen en lieten hun hoofd ‘los’. Zij lieten het ‘in de handen’ zakken. Doel: leren vertrouwen dat de ander je niet zou laten vallen. De docente passeerde, ik zag haar door mijn wimpers.
‘Je hebt je ogen open,’ zei ze. ‘Dicht, dicht.’

Ik sloot mijn ogen (waar waren de handen?). Achterom en omhoogkijkend, verdraaide ik een spier in mijn nek.
‘Luister,’ riep de jongen die mijn hoofd in zijn handen hield (hij had een flauwe, naar gemalen paprika’s ruikende adem). ‘Als je zo achterdochtig blijft, doe ik er niet meer aan mee, die houding daar pas ik voor.’ Hij trok zijn handen weg. Mijn hoofd bonkte tegen het marmoleum.
Er was niemand meer in de groep die mijn hoofd nog vast wilde houden.
Later die dag werd er gehuild. Wij zouden het over intieme dingen hebben, zaken die je voor iedereen verborgen hield, waar je het met niemand over had gehad (ik had het nooit met iemand ergens over, mijn hele bestaan bestond uit zwijgen).
‘Ik heb een vogel vermoord,’ zei ik.
Maar er was een meisje bij van wie het oudste zusje zelfmoord had gepleegd, en een jongen die onze mening wilde over een nieuwe naam, de naam die hij zichzelf zou geven nu hij geaccepteerd had dat hij homo was. Hij gaf ons een lijstje: Claus. Wino. Jannis.
De vogel kwam niet meer ter sprake.

De storm had het raam van het haakje gerukt. Door de kamer gierde een snerpende wind die al mijn tekeningen en schrijfsels rond deed dwarrelen. Regendruppels waaiden over bed en tafel. De temperatuur was gedaald tot een graad of vijf, zes. Ik durfde niet in het kooitje te kijken.
Het versteende, koude lijkje begroef ik in de tuin van een vriend. Tot op de dag van vandaag herinner ik me doffe ontzetting.
Ik weet het, ik was hier zeventien. Uw vraag of ik deze kinderlijke betrokkenheid bij een vogeltje dat zich van mijn bestaan niet eens bewust was, niet allang op de schroothoop van overbodige sentimentaliteiten had moeten gooien, zou dan ook met ja beantwoord moeten worden. Temeer nu beneden de hospita op een brancard de deur werd uitgedragen. Blauwe lippen. Hartinfarct. Het liet me koud.

Ik kocht een nieuwe vogel, die ik vermoordde.

3 · 1978 – Moord

De tweede Woppel kreeg een plaatsje in het kooitje van de eerste. Hij mocht gebruik maken van de voederbakjes, nam hetzelfde plekje op het stangetje in, sliep onder hetzelfde over de kooi gehangen lakentje.
Toch kreeg Woppel 2 een Spartaanse behandeling. Vroeg op en laat naar bed. Weinig eten. Veel wind en altijd koude douches. Op mijn tochten naar huis een half bakje. De ramen wijdopen ‘om de boel te laten luchten’. Hij hield het er drie weken op uit, wat bijzonder lang was, en toen vond ik hem (ik wist het nog voor ik de deur van de kamer geopend had, ik wist zelfs waar hij lag in het kooitje, ik zag de vliesjes op zijn oogjes en het doffe verendekje. Het was alsof ik voor het weggaan de tafel had gedekt: borden, lepels, messen, vorken, glazen, en bij terugkeer weet je dat alles klaarstaat omdat jij het zelf zo hebt voorbereid, en toch is het een verrassing als je binnenkomt en ziet dat alles gereed is, alsof je een lang verwachte gast bent, alsof de hand die dit heeft voorbereid, niet die van jou is geweest, en je voelt grote verwachting en blijdschap). Ik opende de deur en vond hem dadelijk op de bodem.
Eigenlijk bestond hij al bij aankoop niet meer. Hij had nooit bestaan. Het was een vogeltje, voor wie het spijtig was dat hij was opgebouwd uit vlees, bloed, spiertjes en veertjes, want ik sloeg hem plat en gaf hem een plaatsje in een klein gruwelscript. Een horrorverhaaltje voor vogeltjes.
Onaangedaan spoelde ik hem door het toilet.

Woppel 1, de zwaar beweende, lag stijf op de bodem van zijn kooitje ondanks het door mij gevulde bakje, ondanks het schaaltje water, ondanks de loeiende verwarming, ondanks al mijn zorg. Ik had alles gedaan om bij terugkeer in de kamer deze uitkomst te krijgen: een sterk vogeltje, dat blakend van gezondheid op zijn stangetje zat.
Woppel 2, de achteloos weggeworpene, lag stijf op de bodem van zijn kooitje dankzij het lege bakje, het schaaltje zonder water, de afgesloten cv. En de opluchting dat ik van toeschouwer in een klap regisseur was geworden heeft lang aangehouden.

4 · Een film maken

Natuurlijk, er was een ernstiger, dramatischer sterven, dat zich meer voor het oog van de wereld voltrok.
Mathilde Willink, de wisselvrouw, strekte zich in die tijd uit op haar bed. Bleek en wit. Het lange blonde haar opgeschoren bij de inplant, de ogen die van een in een atelier gemaakte porseleinen pop (zoals Carel Willink haar trouwens ook noemde). Was het in 1977 of 1978 dat zij, nu hij een andere vrouw naar binnen bracht, de gifbeker aan haar lippen zette en haar glansrol speelde? Niet onmogelijk dat zij dit deed in een zilveren jurk van Fong Leng, met opgenaaide gouden sterren. Daar knipperde ze met haar wimpers. Daar ging haar eindeloze, laatste zuchtje. ‘Fffffffft.’
De muze gehoorzaam tot het eind.

5 · Een film bekijken

Er was vervreemdend sterven.
Mijn vakantievriendje, mijn speel-, buitel- en wentelvriendje, had een fobische vader. Hij waarschuwde mij op weg naar het ouderlijk huis in Amsterdam. ‘Niets uit je jas halen. Niet in je zakken rommelen. Tas in de gang laten staan. Anders denkt ‘ie dat je een camera mee naar binnen smokkelt waarmee je hem stiekem filmt.’
De vader zag er heel gewoon uit. Wij dronken en aten en alles ging goed tot ik mijn lippenstift uit het hulsje draaide.
‘Wat is dat?’ vroeg hij met knipperende ogen.
‘Een lippenstift.’
‘Je bent me aan het filmen, hè? Je bent me gewoon in mijn eigen huis aan het filmen! In mijn eigen huis – allemachtig.’
‘Pa, doe normaal, pa. Stel je niet aan.’
‘Van welke maatschappij is ze? Wie heeft haar ingehuurd? Wat voor goor rotfilmpje ben je aan het maken?’
Hij sloeg me de deur uit naar buiten.

De vader belde de zoon. Hij belde hem een keer of vier per dag. Mijn vakantievriendje fietste heen en weer van het eigen huis naar de woning van de vader. Kookte. Waste af. Sprak de vader bemoedigend toe nu moeder het schip had verlaten.
‘Kom je dan zo nog eten brengen, jongen?’
‘Ik kom eraan, pa.’

De zoon die de vader vindt bij het openen van de deur, die minutenlang niet doorheeft wat er ongewoon is, wat het is dat niet klopt. Tot hij het teveel aan ruimte ziet. De lucht tussen schoenen en tegels. Het stukje wand dat zich vertoont achter de dunne benen.
De vader die zich voorgoed gefilmd weet in de ogen van de zoon.

De filmer

Het herhaalde sterven.
Om welke reden moest de film, in deze periode van fascinatie voor de serial killer, toch nog jaren op de planken blijven liggen? Henry, Portrait of a Serial Killer. Was het de achteloze, lusteloze manier waarop Henry zijn spoor van bloed trok, het moorden om de leegte voor een moment te vullen met schrik, spanning, concentratie en adrenaline? Zo weinig kunstzinnig. Was het misschien de manier waarop de twee mannen, Henry en zijn ‘maat’, het huis van twee van hun slachtoffers binnenstormden? Nee. Hoewel het enige herinnering oproept aan Kubricks Clockwork Orange, is de scène veel minder gestileerd. Er is geen wit, geen ‘dans’, geen bizar maniakaal spel.
In ieder geval: ze komen binnen. Ze slaan de man. Ze verkrachten zijn vrouw voor zijn ogen. Vermoorden de man. Vermoorden de vrouw.
Het wrange, of the sick joke, of het huiveringwekkende zit hierin, dat alles van begin tot eind door de maat op band is vastgelegd. Na de gruweldaad wordt deze band tot geeuwens toe door hem afgespeeld. Vooruit. Achteruit. Nog eens. Nog eens. Nog eens.

‘Aaaaaah!’ gilt de vrouw.
‘Aaaaaah’, echoot de maat, en spoelt een stukje terug.
Voor de ‘filmer’ van dit stukje materiaal zit het genot erin dit geheim te kennen: te weten dat hij ‘daar’ was, en handelde, en met die handelingen de wereld veranderde, verminkte, vervormde. En het heerlijke besef dat hij nu ‘hier’ is, en zijn eigen handelingen, zijn eigen ‘film’ bekijkt. Scriptschrijver, casting-agent, acteur en hoofdrolspeler, kijker en recensent tegelijk. Meester van de tijd, speelse terugdraaier van de klok.
En wij kijken mee. Vooruit. Achteruit. Nog eens. Nog eens. Nog eens.

Echt

In elke geweldpleger, in elke zelfmoordenaar zit iets van een schrijver, een regisseur, een beeldend kunstenaar. De verschillen zitten hem niet in de passie, maar in het materiaalgebruik. De geweldpleger, de zelfmoordenaar; zij werken met de ruwe klei, eten de verf, ‘zijn’ de film, maken van lichamen beelden. Zij hebben geen medium buiten het lichaam (dat van henzelf of een ander), hun woord is vlees. Zij breken het papier tot brood. Het lichaam wordt het instrument waarmee een grandioze finale gespeeld kan worden. In elke kunstenaar iets van de geweldpleger, de (zelf)moordenaar.

Dus nu ook: het regisseren van de eigen dood. Het brandende bed en het brandende nachthemd van Dali. De meester van het surrealisme zwartgeblakerd en verdroogd, verstervend voor het oog van de wereld, grandioos vergaand voor de camera.

Dus daarna: het registreren van de eigen dood. Het tentoonstellen van de uitgebrande auto. Het kapotte huis. De afgerukte arm.

En de toon bepalen. Klucht of drama?

En daarna:
Maria Abramovic snijdt een ster in haar buik.
De Werkelijkheid als Dienaar, Voetveeg, Sloofje van de Kunst. De kunst het verhevigde, versnelde ingrijpen in de werkelijkheid, zodat de ingreep getoond kan worden. ‘Niet bang zijn, ik snijd een ster in mijn buik, ik kerm terwijl u kijkt, u snijdt een ster in uw eigen buik, u kermt en dan kijk ik terwijl u kermt.’

‘Burn, burn, burn,’ eindigt een gedicht van Karadzic. De schrijver-psychiater die het land, zijn witte velletje, in brand zet, en de papieren lichamen worden monsters die de levende lichamen vreten.
Maar dat is later. Dat is pas jaren later.

13 juni 2022 is het honderd jaar geleden dat Willem Brakman (1922-2008) werd geboren. Reden voor een avond in SPUI25, en voor een hername van Brakmans werk in De Revisor. In het dubbelnummer 5/6 van 1997 verscheen zijn laatste bijdrage aan het tijdschrift, een essay: ‘Waarheen met de literatuur?’

*

Wanneer deze korzelige vraag, publiekelijk gesteld, als antwoord zou krijgen: ‘Het raam uit’, dan zou dat vermoedelijk grote verbazing wekken om de niet in te dammen boekenvloed en de niet te ontkennen realiteit daarvan. Het gespierder antwoord: ‘Naar groter omzet’ – niet minder reëel – zou dan ook grote instemming oogsten, maar in dat solide tumult kwijnt de literatuur weg als een van de vormen van wat vroeger geest werd genoemd en die al een plaatsje zoekt om te overwinteren, want de hoop sterft langzaam. Dat de literatuur door een overmaat aan schrifturen nog eens in zichzelf ineen zal storten is niet zo bijzonder, het bezwijken onder zichzelf is in vele vormen en op vele gebieden aan te treffen als het blindgeslagen produceren dat niets liever wil dan zichzelf reproduceren. Dat de literatuur daarbij toch nog overeind zal blijven is één van de grote vrezen.
Het zal duidelijk zijn dat het woord literatuur zo langzamerhand twee uitersten dekt: één die naar wij hopen waardig dient te verdwijnen en een die het nog lang zal volhouden onder andere namen. In het recente verleden was er ook in het Modernisme vaak sprake van een mogelijk verdwijnen van de kunst, maar dan als vervulde utopie – Blochs ‘Hoffnung’ concreet geworden – of als grensbegrip waarin geest en natuur zich met elkaar verzoenen, een oud verbond zal zijn hersteld, de natuurbeheersing beheersbaar zal zijn. Kunst in deze context bevestigde het bestaande in geen enkel opzicht, ook niet door er realistisch zo nauwkeurig mogelijke kopieën van te leveren, maar bezag en beproefde de werkelijkheid op wat het in positieve zin zou kunnen zijn. Kunst propageerde zo de vrijheid van de geest tegen de dwang der feiten (een stoot met zekerheid tegen de filosoof Lucacs gericht, de Hoofdestheet van het toenmalige Oostblok, om het humanere van de eigen opvatting te onderstrepen), zij koos voor de regio van het bijzondere om de wereld niet geheel in abstracta te doen ondergaan, toonde haar betrokkenheid op de waarheid door kritisch te zijn en alles veranderbaar te achten tot in het kleinste detail van alledag. Een micrologie van dissonanten om de hoop die daarin zou zijn neergelegd. Aan deze opvatting, hoe fascinerend en nobel ook, kleeft nu al iets bibliofiels, de geur van het met de hand gewevene, van dat wat wordt bewaard in een museum onder een glazen vitrine.
Wie zijn tijd wil begrijpen doet er goed aan niet met de vingertop het oppervlak na te lopen van al wat hij ziet, maar intenties op te sporen en dit bij voorkeur vanuit een voorgaande epoche om de grotere duidelijkheid van de verbanden tussen de totaliteit van die periode en de fenomenen die zich daarin voordoen. Aan een keuze ontkomt men niet en ik kies hier voor een standpunt in het hart van het Modernisme, dat van de immanente transcendentie, het uitgaan van een buiten de ervaring liggend maar het geheel toch bepalend verdwijnpunt, zonder ook maar een enkele maal af te dwalen naar wat voor gene zijde dan ook. Te kunnen zeggen: ‘Ik weet niet hoe de ideale samenleving eruitziet, maar een ding weet ik wel, zoals nú niet!’ en wel vanuit een inzicht in de werkelijkheid. Ook de kunst kan niet aangeven wat onder deze aardse verlossing moet worden verstaan, hoe die verzoening tussen geest en natuur (onder andere onze eigen natuur) eruit zou moeten zien, maar zij kan het tonen. Zij geeft geen nauwkeurige informatie maar laat het oplichten voor verrukte oren of vervoerde ogen. Dat is haar triomf, maar om het momentane ervan ook haar treurnis. Wie naar het juiste woord zoekt, zegt Heidegger, staart in de ruimte van de taal. Wie dan het juiste woord vindt, staat in de vreugde der literatuur. Taal die deze naam met ere draagt definieert haar begrippen niet, is als het ware een systeemloos systeem. Zij omspeelt het hierboven bedoelde met wisselende constructies en samenhangen tot zin en betekenis plotseling vonken. Over dit moment laat zich niet vervoegen, maar het verwerft zich juist daardoor de glans van objectiviteit en waarheid. Het is als het oplichten van een ster aan het firmament, een kort ogenblik om echter weer te verdwijnen achter de horizon. Het lijkt overdreven hier te spreken van een evidentie-theorie van de waarheid, maar ik heb meegemaakt dat een cabaretier zijn avond begon met een gewone zin over het bloemen kopen aan een bloemenkar en aan het eind van de avond in een prachtig gevonden afronding – echter in een totaal andere situatie – dezelfde zin gebruikte en daarvoor een daverend applaus kreeg. Opeens ervoer de zaal, duidelijk met dankbaarheid, hoe al het tussenliggende een vorm, een zin had gehad, een betekenis. Iets had al die tijd verborgen meegelopen maar toonde zich pas aan het eind, in een vervoerd moment.
Het is wel duidelijk dat in de periode van het Modernisme de schrijver de pas aangaf, de lezer volgde, zocht, plooide, wikte en woog en toegang verlangde en hieraan wordt duidelijk hoezeer nu de rollen zijn omgedraaid. Het boeket van talenten waarover de huidige lezer zou moeten beschikken is verschraald, maar niettemin vertegenwoordigt hij als lezer een absolute norm, haast een dreiging, die van het aantal. Zijn bezwaren tegen de categorieën voornoemd, voor hem vervalend en muf riekend, zijn overduidelijk: te esoterisch, te hermetisch, te afzijdig, te veeleisend, eigenlijk de verwijten die deze kunstrichting altijd hebben vergezeld, maar waarin nu de dreiging is opgenomen dat wie niet meehuppelt tot de onaanraakbaren gaat behoren. Kunst is tot kunstindustrie geworden, tot het produceren van kunstwerken voor de massa waarvoor alle productiemiddelen worden ingezet, van mestbesmeurde varkenspootjes tot en met een atoomcentrale en de ruimtevaart. De productieverhoudingen zijn constructies, overgenomen uit de sport, de mode, de film, de reclame, de Hochfinanz. Een universum van galerieën, megatentoonstellingen, kunstboeken, expertises, vervalsingen, schandalen, rijzende en dalende koersen, pseudo-elites, nuffig neergedaalde goden, uiterst moeilijk te doordringen cercles, enkele goeroes en wat vage boventonen van de criminaliteit om het exquise te benadrukken. Zoiets is niet mogelijk zonder een afgestompt kritisch bewustzijn. Nagestreefd wordt een zich plooien naar het dictum van zwaarte, druk, het grootste gemene veelvoud, zoals blijkbaar Susan Sontag voor ogen staat die het welwillende, obsolete lezen waarin het durend kunnen hernemen van eigen overtuigingen is opgenomen als een kostbaar goed, een ‘interpretatief filisterdom’ noemt, een poging het bijzondere te veralgemenen, A door B te vervangen en van X te beweren dat het in waarheid Y betekent. Dat is ook zo als men op consumententoon (die altijd verongelijkt is) verlangt dat alles maar duidelijk behoort te zijn, informatief, een verwachtingspatroon zo gauw mogelijk ingelost, alles uiteraard realistisch is en een duidelijke verhaallijn heeft. De huidige receptie heeft geen tijd meer om zich met bedoelingen op te houden. Het raadselachtige gedicht ‘Mijn broer’ van Hendrik de Vries zou dan ook geen enkele kans meer maken, daar de dichter maar heeft mee te delen welk eind zijn broer leed. Wie de déluge (ach, werd er beter gelezen, en zou er minder worden geschreven…) aan boeken en dat wil dus zeggen biografieën en debuten in ogenschouw neemt, kan letterlijk zien, horen en ruiken hoe de huidige cultuur er een geworden is waarin het lezen de omzet in hoge mate hindert en daarom krachtig in regie is genomen: sterrendom, boek van de week, genie van de maand, de doorbraak van X, het ‘gemaakt’ hebben van Y, zo raadselachtig als natuurfenomenen en niet te vergeten het prijzenbeleid dat velen prijst maar nauwelijks meer onderscheidt. Massa is kit, cohesie, klomp en klont, zij denkt niet maar weegt, drukt, verdrukt, onderdrukt, dreigt. Achter de massa zit de massa die ronkt en bromt als een vloed waarin opeens kolken ontstaan, tijdelijke ordeningen: er mag weer worden gedicht! een nieuwe sensibiliteit is ontstaan! het innerlijke mag weer! de literatuur wordt weer ethisch! etc. Als dat niet postmodern is… Wie zal dit al omvatten, welk forum kan dit bijhouden? Gelukkig is er de grote cesuur, de Eeuwwisseling, de toekomstgerichtheid puur, het zo definitief voorbije van alles en dat geeft ruimte.¹ Na zo’n anderhalve eeuw van aanloopjes is de massa nu het absoluut nieuwe. Noemde ik in het bovenstaande de treurnis in de kunst om het slechts momentane gloren van de hoop, deze tijd kent al de positievere beelden: stoeten voorgeprogrammeerde bezoekers werken zich door de musea, zorgvuldig van iedere mogelijke eigen ervaring ontdaan middels kunstprogramma’s, bandjes en folders en op het laatste moment nog een toelichting rechts naast de lijst. Of zij drommen het boekhuis binnen in de illusie daar een eigen keus te doen uit het zo ruime aanbod. Maar die is al elders en door anderen voor hen gedaan.
Misschien zijn er ergens nog wat restanten zorg, nog net toereikend voor de verzuchting ‘de wereld is nu wel genoeg veranderd, het wordt hoog tijd haar te interpreteren’. Maar techniek en wetenschap ijlen voort, zijn een ‘Zijn an sich’ geworden waarin duidelijk pathogene trekken woeden. Het tempo van de vooruitgang, om dit woord maar eens heel losjes te hanteren, is te hoog en laat de mens die als tijdwezen nog ergens in wil wortelen vervreemd en ongelukkig achter met het bizarre gevoel dat de ratio wel een onmiskenbare zegen is, maar dat het toch ook eens om de mens ging en al die dingen en niet over de economischse groei sec, en sluiten maar. Een cultuur waarin dit eens wel centraal stond, wordt verwoest om een cultuur te propageren waarin een mensentype staat opgesteld waarvoor alles hebben niet genoeg is. Te beklagen zijn zij die zich in dat perspectief thuisvoelen en niet missen wat eens geest werd genoemd en waarin dat zo wonderlijke vermogen is opgenomen op zichzelf te kunnen neerzien en muurvaste eigen overtuigingen onder kritiek te stellen en te kunnen herroepen. Exact op dat punt begint een denken dat die naam met ere draagt, de rest is nevel. Dit zichzelf ter verantwoording kunnen roepen gaat teloor in het hoge tempo van deze tijd en wordt weer mogelijk gemaakt door een mensensoort dat zich nergens meer aan kan hechten: de wegwerpmens die en passant ook zichzelf in dat grote gebaar heeft opgenomen. ‘Betrachtungen eines Unpolitischen’ is een veel gehoond boek van Thomas Mann maar het mist geen adeldom van de geest. Bij alle rancune is het toch een nobel boek om de smart van een man die een tijd welke zozeer de zijne was, zag ondergaan en moest geloven in de komende. Een benijdenswaardig man om dit laatste, want dat kón toen nog. Nu verliest iedere politicus die ik zie lachen tijdens de uitoefening van zijn ambt op slag mijn vertrouwen. Lachen kan niet meer. De nieuwe cultuur is de smidse van de massamens, de mens die zich moet nummeren om zichzelf terug te vinden, die in vele gestalten oprukt, onder andere ook in die van de anti-massamens! Hij ontstaat uit de diep in de antropologie gewortelde noodzaak van een laag totaalniveau. Niet té laag, maar één dat beïnvloeding mogelijk maakt en zo de mogelijkheid schept de steeds toenemende bevolkingsdruk te overleven. Met onvermengde gevoelens zie ik onze cultuur overgaan in die van de bewustzijnsindustrie (het elders beschikken over ons vermogen om te kunnen oordelen en te beslissen), de kunstindustrie (als deze cultuur bevestigende) en de vermaak-industrie als men zo vriendelijk wil zijn deze onderscheidingen nog aan te brengen. Een samenleving, hoezeer de ratio en de daarbij horende techniek ook zullen groeien en bloeien, van hyperintelligente platneuzen. Een tijd genadeloos voor de enkeling, de enige hoop van velen. Het waarlijk nieuwe, eens de woonst der ware hoop, wordt tot een automatisme van schandalen, onthullingen en sensaties, de wanhopige speurtocht naar wat nog weet te schokken. Het woord doemdenken hier te gebruiken is een miezerig slimmigheidje de laatste der Mohikanen al het woord te ontnemen voor hij de mond heeft open gedaan. Ik die het woord zo ben toegedaan, hoop het eind der eeuw nog te beleven om mij dan op de grens op te stellen, mij eenvoelend met de gevangen vis die zich verloren weet maar zich het recht voorbehoudt te spartelen. Fraaier is hier echter een Cambronne op verloren post, uiteraard met de zon in de rug, die van pulp en wegwerpboek en met mijn schaduw voor mij uit. Ik zal dan een lokje haar uit het gezicht strijken, maar toch zo vrij zijn om te zien hoe daar mijn schaduw salueert.

1. Enige weken na het schrijven van dit artikel vond ik dit bevestigd door een schrijven van het Letterkundig Museum, waarin mij werd meegedeeld dat ik uit de ‘permanente’ tentoonstelling van de Nederlandse literatuur was verwijderd. Verantwoordelijk daarvoor was een ‘projectgroep’, een dynamische naam die al niet veel goeds deed vermoeden, maar wiens activiteiten werden omschreven als ‘zorgvuldig afwegend’. Wat al klinkt als een zwak excuus in deze zo sterke tijden.