In 1977 debuteerde Hedda Martens in ons tijdschrift, en in totaal schreef ze tien bijdragen voor ons. Dit jaar publiceren we nieuw werk van haar, vijf ‘Humeuren’, en bij gelegenheid daarvan hernemen we haar vroegere verhalen. Dit is ‘Handleiding’, uit het derde nummer van 1991.

*

Ik heb ze een beetje leren kennen, de dingen. Ze verbazen me nog steeds, met hun schijn van onmacht waar een wereld vol eigenzinnigheden achter schuil blijkt te gaan; maar hoe minder ik van ze verwacht, hoe meer ze ook mij in mijn waarde laten. Wat ik vroeger aanzag voor een moedwillig plan waarin stoplichten op rood sprongen juist als ik haast had, het deksel zich niet van een jampot liet draaien meteen al ‘s ochtens met de dag nog vol weerstand, of een kous een grillige ladder trok om een keurig tenue te kijk te zetten – dat komt me nu voor als natuurlijk en juist, als het recht van elk voorwerp op zelfstandig beleid.
Zo past in een fluitketel meer water dan in een theepot maar weer minder dan in de roodplastic emmer die voor de schoonmaak bestemd is; en ik leid daaruit af dat de theepot, ook al vanwege zijn breekbaarheid en verfijnd porseleinen voorkomen, een hogere status toekomt dan de emmer, van kunststof, of de aluminium ketel. Vandaar ook dat thee op waxine moet trekken, terwijl water lawaaiig op gas aan de kook komt; en een emmer van plastie verdraagt het vuilste sop want zodra je hem leeggiet is hij, glad als voorheen, elke inhoud vergeten.
Dit wijst op de mogelijkheid van een geheugen, bij voorwerpen, een geheugen dat nauw is verbonden met het materiaal waaruit ze gemaakt zijn. Hoe natuurlijker de grondstof, hoe sterker de herinnering: zachte wol onthoudt, hoe vergeefs ook, de eerste vorm van een trui die in de was is gekrompen, het porseleinen deksel van de theepot mist zijn ronding langszij sinds er een scherf vanaf sprong, en glanzend schellak zal nooit meer de kras vergeten dwars door de muziek heen die, amper begonnen, aan jouw woorden bleef haken. Alles heeft er nog weet van, op de dag af precies: hoe het klonk of eruit zag, hoe het heel was of mooi was vóór dat ene moment waarvan het niet meer herstelde.
Ik leef met ze mee, met de dingen; dat is alles wat ik doen kan. Ik houd rekening met de grenzen van hun aanleg en verdraagzaamheid en probeer mijn teleurstelling over een kras of een breuk zo goed mogelijk te verbergen. Want doe ik dat niet, dan zullen zij, op hun beurt, de aanklacht terugkaatsen: niet hun eigen aard en materie, maar mijn aandeel, mijn omgang is de oorzaak van alles. Zou ik daar op ingaan, wat blijft er dan over van hun moeizaam verworven zelfstandigheid? Nee, er is me veel aan gelegen ze de vrije hand te laten in een eigen beleid dat zich niets van mij aantrekt; al is het soms lastig genoeg om begrip op te brengen voor hun onmiskenbare neiging om zichzelf, of elkaar, het bestaan te bemoeilijken.
Op welke manier, bijvoorbeeld, is de theepot zijn scherf verloren, tegelijk met de knop die zijn deksel bekroonde? Doordat hij bij het opschenken plotseling te vol raakte: kokend heet water spatte naar links en naar rechts en de ketel, met schrik op het aanrecht beland, sloeg het deksel kapot dat daar wit lag te wachten. De knop bovenop schoot als een kogel door de keuken en hield zich weken lang schuil tot de stofzuiger hem weervond in een kinkelende dans op en neer door zijn chromen buis; maar van de scherf was nooit meer een spoor te bekennen, en langs het deksel dat hem nog altijd gedenkt loopt een rand die nu bijna zwart is van aanslag.
Natuurlijk, bij al deze gebeurtenissen – een kous die aan de stoelpoot haakt, een trui verkleind tot een kindermaat, een kras op de grammofoonplaat – kan ik mijn aandeel niet helemaal wegcijferen; maar hoe zou er van opzet sprake kunnen zijn wanneer de gevolgen mij, juist mij zo op de proef stellen? Ik immers ben degene die er steeds naar moet kijken, die er steeds aan moet denken en die alles onthoudt, het één na het ander. Maar misschien is me daarom ook gaandeweg duidelijk geworden dat het eerst en vooral de dingen zelf zijn die hun lot bepalen, ieder voor zich. Vervolgens richten ze zich op elkaar in een verstandhouding die blijkbaar zo veel te wensen overlaat dat ze in tal van eigenzinnige conflicten ontaardt; en pas daarna kan ik, als buitenstaander, mijn best doen om tussen het een en het ander op een zekere bemiddeling aan te sturen.
Een taak die overigens allerminst simpel is, want de vaardigheden waarop mijn omgeving me aanspreekt zijn van steeds wisselende, sterk uiteenlopende of soms zelfs volstrekt tegengestelde aard en het valt niet mee om zoveel strijdige eigenschappen beurtelings in mijzelf op te roepen, laat staan ze tot de gewenste verzoening te brengen. Enerzijds zijn er immers contacten die een bepaalde snelheid vereisen, zoals het afstrijken van een lucifer, het inslaan van een spijker, het opvangen van een vaas die dreigt om te vallen; anderzijds zijn er betrekkingen die alleen willen lukken wanneer ze zo traag en omzichtig mogelijk worden benaderd, zoals het afdrogen van porseleinen kommen of het repareren van een rafelig kraagje aan mijn mousseline blouse.
Vandaar misschien dat juist bij dringend verstelwerk – ik wil de blouse vanavond nog dragen, over een uur moet hij heel zijn – een draad eerst zal weigeren in een naald te gaan, de naald daarna keer op keer aan de draad zal ontglippen om zich in de plooien van de stof onvindbaar te maken, de draad dan, op zijn beurt, in knopen verstrikt raakt, waarna de schaar op de grond valt en de naald opnieuw zoek is.
Ik leid daaruit af dat de samenwerking tussen verschillende voorwerpen des te onverzoenlijker verloopt naarmate ze meer op elkaar zijn aangewezen, of zelfs bij uitstek voor elkaar bestemd lijken. Dit brengt hen tot een grillig gedrag dat zich echter op allerlei terreinen en bij iedere handeling in zoveel varianten bewezen heeft, dat zelfs de zorgvuldigste bemiddeling geen garantie kan geven op een gunstige afloop. Ik aanvaard het, of probeer me er bij aan te passen; maar het verbaast me nog dagelijks hoeveel moeite de dingen zich getroosten om elkaar, of zichzelf, de voet dwars te zetten. Want wat winnen ze bij al deze weerstand, wat kan hier hun voordeel, hun drijfveer zijn?
Wanneer de kousenlade niet open wil, blijken het altijd de kousen zelf te zijn die, schijnbaar weerloos in hun ragdunne voorkomen, als slangen in het mechaniek zijn gekropen met als enig gevolg dat ze nu zelf verstrikt en gevangen zitten; en de jam in de jampot die zijn kleefkracht gebruikte om het deksel klem te zetten heeft zich daarmee voorgoed onbereikbaar gemaakt, nog volop oranje maar zonder geur, zonder smaak. Of wat te denken van de spijkers die zich, de één na de ander, tegen mijn hamer te weer stellen net zo lang tot ze krom staan en weggegooid worden – waarom kiezen ze voor een dergelijk lot terwijl hun laatste opvolger nog jaren achtereen het schilderij mag dragen dat zo vrolijk vol kleur is?
Ik probeer hen te begrijpen: blijkbaar lopen de conflicten zo hoog op dat ze hun functie nog liever onklaar maken dan zich in dienst te stellen van een kunstwerk of blouse, in aanzien misschien voornamer dan zij. Ik probeer hen te behoeden: zo zorgvuldig mogelijk ga ik te werk want een spijker, een draad of de rand langs een deksel blijken in al hun bescheidenheid veel meer aandacht nodig te hebben dan ik voorheen kon vermoeden. Ik probeer ze te weerstaan, hun drift te voorkomen: want al verdient de hitte van water, de hardhandigheid van een fluitketel of de ijdelheid van nylonkousen amper mijn mededogen, hun straffen treffen me des te persoonlijker. Zelfs die roodplastic emmer, zo eenvoudig en glad – nooit zal ik vergeten hoe gewiekst hij me eenmaal liet struikelen en met zijn grauwe sop zowel het vloerkleed als mij volkomen doorweekte zonder enige aanleiding, zonder enig excuus.
Waarom gebeurt zoiets, van welke aard is de tweedracht die hier aan het licht komt? Want wat ik ook probeer, hoe omzichtig, liefdevol of beducht ik ook te werk ga, steeds blijken de dingen me te slim af te zijn, als goochelaars die het één vertonen om het ander te verbergen. Terwijl het niet eens nuttig is om mij zo te bedotten, niet nodig is om juist mij zulke lessen te leren over grillen en luimen, over redenen en regels die niet zijn te vatten. Juist ik immers weet al zo lang dat achter elke reden een andere schuil gaat, tot oneindigheid toe; reden na reden die, ook zonder opzet of eigengereidheid, alles voortdurend van aanzien verandert.
Want kijk hoe tussen ver en nabij steeds verschillen ontstaan in formaat en in scherpte; luister hoe anders de regen ruist op een boom of een boot of het steen van de straat. Zie hoe de lichtval met schaduwen schuift en hoe elke richting de ruimte wijzigt, de omtrek vervormt van wat je ook waarneemt. Geen tijdstip, geen standpunt dat het zicht niet verandert, geen aanblik die uit is op zijn eigen herhaling. En ik weet het al lang, ik wist het al jaren. Waarom went het dan nooit, waarom word juist ik zo voortdurend terechtgewezen, wat ik ook doe?
Hoe nieuw alles is, telkens weer, het scherpst nog als het gaat om bezigheden waarmee je allang op vertrouwde voet dacht te staan. Wil je het theelicht aandoen door een lucifer af te strijken, al sinds dertig jaar langs datzelfde doosje met de ranke vogel, dan blijkt het zwavel opeens in je oog te kunnen spatten – zo pijnlijk trefzeker dat het oog er op zijn eentje nog uren van huilt. Ook de stofzuiger is heus niet altijd zo goedgeefs en gedienstig als die enkele keer dat we samen een stuiter, een speld of de knop van de theepot opsporen; want het gretige lawaai waarmee hij een dunne kous in zijn slang gevangen houdt verhit hem zozeer dat hij afslaat, ten slotte, en mij een middag laat wachten voor we door kunnen gaan.
Je went nooit aan de dingen, ze verzinnen altijd iets nieuws; of iets ouds wordt herhaald met een ander doelwit, op een andere plaats, in een andere stemming. Ook en zelfs als het gaat om een gloednieuwe aankoop, een nuttig artikel dat zich misschien beter wil schikken vanuit een fris begin – ook dan zal de garantie die erbij wordt geleverd nergens borg voor staan, want geen toelichting of handleiding blijkt melding te maken van de strikt eigen mogelijkheden die elk voorwerp verbergt: niet de functies waarvoor ze in opzet bestemd zijn maar de talloze omwegen waarlangs ze, ieder voor zich, aan die opdracht ontkomen. Zo lees je op de verpakking van theelichten dat ze uit paraffine bestaan, acht branduren tellen en tevens geschikt zijn om borden te warmen; maar leer je eenmaal hun vermogen kennen om telkens opnieuw de dienst te ontduiken door in hun pit te verdrinken dan verandert je houding, en je tempert je aanspraken. Zodra het vlammetje sputtert en dooft zul je een deel van het kaarsvet, vloeibaar als olie, voorzichtig afgieten en je houdt er opnieuw een lucifer bij, soms drie keer per avond – bereidwillig, begrijpend, het hoort erbij naar het schijnt. Maar hoe komt het dat niemand je hierop voorbereid heeft, zodat je eerst af kunt wegen of je het wel aan wilt gaan?
Alleen soms, op bepaalde dagen, verloopt alles voorbeeldig. Het doosje met de vogel hoeft maar één enkele keer dienst te doen, de theepot mag stil op het licht blijven staan, en lang kan ik dan kijken naar het gele schijnsel dat zich rondom spiegelt in geslepen glas. Zo hoort het, denk ik tevreden, en zo gaat het ook soms. Als je er maar niet te vast op rekent.
Maar waarom zou het zo horen, wat weet ik daarvan? De beloften op de verpakking, de aanwijzingen bij gebruik – niet meer dan voorschriften zijn het, naar bestemming uitgevaardigd en door ervaring, blijkbaar, bevestigd. Maar wie bepaalt die bestemming? En wie had die ervaring, wetmatig, constant – wie beleefde ooit hetzelfde als wie dan ook anders? Wie beleeft zelfs ooit hetzelfde als hijzelf, bij herhaling hetzelfde: als een uitgediend voorwerp dat alleen nog in staat is zijn eigen handleiding op te volgen? Geen waarneming ter wereld die zich daartoe zou lenen, geen aanblik of toestand die daar genoegen mee neemt. Want niets herhaalt zich zo lang je het vrij laat; en je moet het wel vrij laten omdat elke verwachting de omgang klem zet, als een spaak in het wiel.
Natuurlijk, er is stellig een aantal verschijnselen waar je min of meer van op aan kunt. Het effect van water bijvoorbeeld, dat alles nat maakt – al geldt dit toch niet voor bepaalde dieren als zwanen en eenden, of voor een pan, een koekepan, die erg vet is geworden. Ook kan onderdompeling in water nu eens onaangenaam zijn en dan weer verfrissend; de ruiten kunnen er schoon van worden maar de vloerbedekking vuil als er een emmer op omvalt; en in een stopfles vol water zijn mijn glazen stuiters nu extra doorzichtig terwijl zes zilveren kogels, precies even groot, hun glans juist verloren door roestige aanslag.
En natuurlijk, opnieuw: de meeste van deze verschijnselen zijn stellig verklaarbaar, je leert ze op school al met nadruk kennen. Corrosie bijvoorbeeld, of dispersie van licht, of viscositeit, die verband houdt met vloeistof. Maar is die kennis nauwkeurig genoeg, behulpzaam genoeg bij wat je dagelijks meemaakt? Zo algemeen zal immers geen ervaring zich voordoen, net zo min als je een stad kunt beschrijven aan de hand van een landkaart: geen straat krijgt een naam, geen stoplicht een functie, geen bewoner verroert zich want gezien op die schaal is het enkel een havenstad gebouwd aan de oever van een brede rivier, en daar moet het bij blijven. Ook leer je over een stuiter hoe hij stil kan liggen als een dobbelsteen, over water hoe het ijs kan zijn, vast als het helderste glas. Graviteit misschien, aggregatie in fasen. Maar hun vaart en belichting, hun duizend ontmoetingen elke dag weer in alles wat wisselt en ze werkelijk aangaat, de stuiter, het water, het zilver, het licht – daar wordt niet van gerept want op die schaal kent het geen benadering.
Toch zijn er soms dingen, bepaalde verschijnselen, die hier geen aanstoot aan nemen. En het zijn niet de minste; ruim en weids als de wereld komt niets hen te na. Zo leerde je over de seizoenen, de wind en de regenboog dat hun vrijheid te groot is om zich aan iemand te storen, aan mij of een ander; ze zijn in alles alleen en wat ze ook aanrichten, steeds bieden hun wetten een afdoende excuus. Vandaar dat de sneeuw me ijskoud kan maken, de storm mijn paraplu kan meenemen en de regenboog veel te vroeg uit mijn zicht kan verdwijnen, zonder dat ik ze ooit op hun daden zal aanspreken: ze behoren niemand toe en zijn aan niemand verantwoording schuldig. Datzelfde geldt ook voor de zon en de maan, voor de doodstille sterren. Voor de hoogte van de bomen die mijn uitzicht bepalen, voor het verlies van hun bladeren elk jaar opnieuw en voor de traagheid waarmee de rivier daarachter op weg naar de zee stroomt zoals de meeste rivieren. Zelfs de stoplichten ginds bij de brug kunnen me nog zo vaak laten wachten, toch blijf ik steeds weten dat het geen opzet kan zijn want ook zij maken deel uit van een ruimer systeem dat in groen, rood en geel de hele stad overziet ongeacht wie er haast heeft, ik of een ander.
Maar hier, bij mij thuis – is het onredelijk om te verwachten dat de dingen zich hier enigszins om mij gaan bekommeren, of op zijn minst om elkaar, gegeven hun gemeenschappelijke ruimte en omstandigheden? Niets dat hier staat zonder mijn eigen tussenkomst; ik ben degene die het gekozen heeft, gekocht of gekregen, gezocht en gevonden, geplaatst of opgeborgen. Alleen ik ben de reden van alles wat hier is om zich hier te bevinden, alleen ik ben de oorzaak van elke betrekking: tussen de vaas en zijn bloemen, tussen tafel en stoel, ketel en aanrecht, zelfs de naald en zijn draad. Juist dit, juist hier, nergens anders hetzelfde; op de hele wereld zal niets op juist deze manier in onderlinge verbinding staan.
Hoe is het dan mogelijk dat de connecties zo haperen, of een willekeur tonen die me steeds weer verwart? Nu eens staat de theepot links, dan weer rechts in het kastje terwijl ik hem toch het liefst bij de soepkommen zie, eveneens porselein – je vindt hem wel terug, maar waarom op zo’n afstand? Eenmaal zelfs had hij zich tussen de levensmiddelen verschanst, een pak rijst op de voorgrond. Rijstkom en soepkom: was dat soms het raadsel dat ik op moest lossen? Het is waar dat je de kommen voor beide kunt gebruiken en dat de thee naast de rijst staat, met een soepblik vlakbij. Zou dat het zijn?
Op deze manier kan ik meer dingen begrijpen, al is het ook altijd pas achteraf. En misschien dat het houvast van handleidingen of wetten juist hier geen kans krijgt omdat het aantal keuzes te groot is, zo eindeloos groot; zoveel speelser bovendien, en zo veel willekeuriger dan ooit valt te voorspellen. Om die reden zal ik het ook zelf nooit leren want elke ervaring blijft steken in een eenmalig inzicht – op herhaling hopen is even onredelijk als van een goochelaar verwachten dat hij te pas en te onpas een horloge kwijt maakt, of bij elke gelegenheid zijn zakdoek ontvouwt in een spectrum van sjaaltjes. Hij deed het die avond, juist toen en juist daar onder betoverend lamplicht waar niets hem te na kwam; maar laat hem met rust als hij stil over straat loopt, thuis aan het raam zit en wil zijn als een ander.
Zo ook laat ik de dingen met rust, als het enigszins kan. Ze mogen zijn als de andere gelijksoortige dingen, in andere huizen door de hele stad heen: geen huis zonder een tafel, een leunstoel of ketel waarmee ze zich, soort bij soort, meer verwant zullen voelen dan hier bij mij met de rest van het huisraad dat ze omringt. Want hoe dicht ze ook in elkaars buurt staan, elkaar soms zelfs omvatten – wat heeft, niettemin, een kast voor verwantschap met serviesgoed of pannen, wat bindt een tafel aan een lamp, een theelicht aan een vaas met bloemen en wat heeft een lade voor kennis aan grillige kousen? Ze zijn hier nu eenmaal, ze kunnen niet anders en hoe minder je van ze eist, hoe beter ze zich schikken. Pas als je ze aanspreekt voor eigen gebruik, een beroep wilt doen op hun nut en hun functie – pas dan zullen ze, ieder voor zich, hun strikte voorwaarden stellen.
Met recht natuurlijk, en meer zelfs dan dat. Want steeds blijft voorop staan dat geen voorwerp hier ooit om mijn aanwezigheid vroeg; dat ik het alleen was die ze lukraak bijeenbracht, ze her en der weghalend uit winkels en warenhuizen alsof het alleen mij aanging waar zij zich bevonden. Is het een wonder dat ze dan op den duur genoegdoening eisen? Niets zo vanzelfsprekend als hun wens om, vroeger of later, begrip te ontvangen voor hun eigen lot, hun eigen verlangens en hun eigen regels van aard en van omgang.
Maar hoe kan ik hen begrijpen zonder te worden als zij, hoe kunnen wij, zij en ik, ooit tot een vergelijk komen als we onder zo volstrekt verschillende voorwaarden leven? Zij hebben immers, hoe ruim ook bemeten, een aantal wetten ter beschikking die hun broosheid, hun roest, hun inhoud of werking voldoende verantwoorden om zich achter te verschuilen zodra er iets mis gaat. Maar wat heb ik aan te voeren? Omtrek, gewicht, schaduw, beweging – wat ik ook voorstel, geen van mijn eigenschappen lijkt solide of vaststaand genoeg om partij te geven aan wat me omringt. Ze staan sterk, de dingen, en soms is het moeilijk ze niet te benijden om hun stille rechtmatigheid, hun zwijgende gelijk.
Te mogen zijn zoals zij, op gelijke voet. Een voorwerp, een werktuig – of, omdat ik nu eenmaal verplaatsingen aanricht: een toestel, beweegbaar, met als enig besef zijn ingebouwd voorschrift. Je beroept je uitsluitend op je eigen handleiding, en als het niet werkt kan niemand dat helpen, ikzelf nog het minst. Zoals het theelicht dooft, de spijker krombuigt en de lade klem zit zonder dat één van hen spijt toont of last krijgt van twijfel over zijn plicht en bestemming, zo kan ook ik elk voorschrift verzaken en elk aandeel ontkennen door op de grenzen te wijzen die mijn omgang beperken.

Mijn opdracht negeren en doen wat ik wil, onberekenbaar, grillig, net zoals zij – heeft dat ons dichter bij elkaar gebracht? Soms ontstaat, hoe dan ook, op bepaalde dagen een zekere rust tussen mij en de dingen; geleidelijk perken ze hun eisen in, en we laten elkaar wederzijds begaan zonder veel te verwachten. Ik voor mij doe in vrijheid wat het meest in mijn aard ligt: ik zit op een stoel, ik loop door de kamer, ik kijk uit het raam naar de brede rij bomen en de rivier daar achter die naar het westen stroomt. Ik rook sigaretten, ik lees in boeken en wat ik ook doe of juist nalaat, het is niet aan mij om garanties te bieden op vaatwas, verstelwerk, het poetsen van zilver of het zemen van ramen want al deze functies betreffen een omgeving die, net zoals ik, zichzelf in stand houdt naar eigen voorschrift. Het stof dat zich gaandeweg overal aandient komt voort uit de kamer zelf; het vet op het fornuis is een gevolg van de boter; en de aanslag van rook die de lampekap geel kleurt kiest de sigaretten als oorsprong, niet mij die ze oprookt.
Probeer ik af en toe met spons of stofdoek toch nog iets om me heen op orde te brengen dan voel ik hoezeer dat als een gunst wordt beschouwd, een welwillende bijdrage aan wat de dingen nu eenmaal niet alleen afkunnen: de tafel weer glanzend, de stopfles met stuiters weer helder doorzichtig en de vaas met bloemen van vers water voorzien – dat stemt hen zowel als mij afdoende tevreden. En als ik wil luisteren naar mijn mooiste grammofoonplaat die zijn kras steeds zal koesteren ben ik bovendien wel bereid om, tegelijkertijd, het kraagje te repareren dat nog altijd niet hersteld is, al is daar geen haast bij. Maar er zijn nu wel grenzen aan mijn dienstbaarheid en die laat ik straf gelden, net zoals zij. Wanneer de rijgdraad blijft haken zal ik hem doormidden moeten knippen, voor deze een andere; en als de ene naald zoek raakt neem ik rustig een nieuwe, ook als de tweede naald wegraakt; tot drie keer aan toe. Het is mijn taak niet hun raadsels op te lossen, het is mijn zaak niet hun motieven te doorgronden net zo min als het hen aangaat waarom ik doe of juist nalaat wat zij, onderling, van mij verwachten. Wie nergens op rekent hoeft ook nergens aan te twijfelen; zoals ik dat van hen leerde zo leren zij het van mij, en we wisselen elkaar af als goochelaars die beurtelings voor het voetlicht treden, beleefd hun hoed lichtend wanneer de één de ander passeert bij het komen of gaan.
Zo kom ik ook de naalden weer tegen, twee van de drie, juist wanneer ik er het minst op reken. De één hangt onder mijn rokzoom, op zijn kop aan de draad als een knappe trapezewerker; de ander dringt zich, pas dagen later, schuin in de zool van mijn linker voet. Wat zit hij diep en wat doet het een pijn om hem eruit te trekken. Maar al blijf ik standvastig en weiger de redenen te zoeken die speciaal deze naald tot zo’n wraakneming brachten, toch is er een kans dat de derde hem navolgt en daar is, misschien, nog aan te ontkomen. Dus roep ik de hulp in van de stofzuiger die, luidruchtig als steeds, de vloerbedekking afspeurt met een vaart en een doortastendheid waar ik niet aan kan tippen. Het hele huis gaan we af, want geen plaats waar de naald niet zijn toevlucht kon zoeken – en wat een onverwacht feest voor hem en voor mij wanneer de knop van de theepot in zijn buis op en neer danst! Ook zelf begin ik nu een zekere voortvarendheid aan te nemen in korte, ritmische passen waar de linkervoet, ontsmet en verbonden, zijn wrok bij vergeet. Draagt hij niet dezelfde hechtpleister als de stofzuigerslang, stevig omwikkeld bij een gat in het rubber? Als we klaar zijn zet ik het toestel naast het aanrecht, maak een emmer met sop, flink heet uit de ketel, en klim op een stoel om de ramen te zemen; bedrijvig gaat mijn arm naar links en naar rechts met de regelmaat van een ruitenwisser. Ook de glazen lampekap wordt weer helder doorschijnend en het schilderij, de spiegel, de brede kozijnen krijgen alle een beurt van de emmer en mij. Steeds hoger wordt de snelheid waarmee ik van de ene bezigheid op de andere overschakel: stofdoek vol stof, raam open en dicht, stoel en tafel met boenwas; mijn hand tolt langs de poten, en een borstel als hulpstuk kent geen ogenblik rust. Mijn hoofd gaat gloeien, ik denk nu aan niets meer en niets denkt aan mij, ik ben één
en al vaardigheid, functie en nut. Wat een kans van bestaan, zo bruikbaar en proper; ik lijk wel electrisch, onslijtbaar, perfect. Tiktiktik, zes bleekwitte kommen op een rij naast elkaar, klap dicht gaat een lade, klak open een doos met zilverbestek. Zo, nu nog de badkamer, ik draaf langs de stofzuiger want hier is de dweil maar waar is die emmer o natuurlijk, of hoe – en daar lig ik, languit in een donkere plas die steeds groter wordt, breder wordt, verder kruipt, hier.
Het verband om mijn voet is nu nat als de dweil, nat als de vloerbedekking, grauw als het water. Ik kom overeind met bevende knieën, ga naar de slaapkamer en val op het bed, uitgeschakeld.
Maar tegen het eind van de middag verandert het licht, en de schemerige kamer laat de vlek op het kleed stilzwijgend passeren. Achter het raam staan de bomen roerloos, elke dag zie je hun takken scherper want dit is de tijd dat hun bladeren vallen in de rivier die ze meevoert. En de rivier stroomt naar het westen waar de zee op en neer gaat, niet uit zichzelf maar door wetten van elders die ook voor de wind zorgen, en voor het licht, en de warmte.
Zou ik dat weten als ik het niet geleerd had – zou ik het me zelfs maar hebben afgevraagd als het me niet was bijgebracht? Sommige dingen zijn zo groot dat je hoofd veel te klein is, andere dingen zijn zo klein, zo subtiel in hun redenen dat elke vraag die je stelt zichzelf overstemt.
Ik ruim de emmer op, de dweil, en krijg opnieuw natte voeten maar als de lamp aan gaat is de kap mooi helder, net als het vensterglas waarin hij zich spiegelt. En juist wat ik dacht: naast het theelicht bevindt zich de knop van de theepot, een verstandige plaats. Wat blijkt hij precies op het deksel te passen, alsof er nooit iets gebeurd is; zelfs de donkere rand van de scherf langszij is, wie weet, met wat moeite wel weg te krijgen.

Ik sta op, vul een soepkom of rijstkom met water en zit weer aan tafel om de bruine aanslag van het porselein te boenen – maar dan opeens, in het licht van de lamp, schiet langs een houtnaad een zilveren straal: daar is hij, de naald, de laatste die weg was. Even laat ik hem daar, want wat koos hij een betoverend, ragfijn schouwspel om zich kenbaar te maken; niet kwijt of lastig wilde hij zijn, alleen maar de mooiste van alle naalden. Ik knik met mijn hoofd om hem te begroeten en in wisselende vonken groet hij terug, zichtbaar/onzichtbaar in het licht van de lamp. Wacht, wat zou hij er van vinden als ik hem op mijn beurt nu eens liet zien… even denken, hoe ging het ook weer? Ik loop naar het aanrecht om mijn handen te wassen, zo moet je beginnen. Dan naar de grammofoon om de muziek op te zetten die jij bijna gehoord had; en terwijl ik rechtop sta en luister naar vroeger probeer ik me de schoolproef te herinneren die we een paar jaar geleden nog samen herhaalden. Zou de naald wel willen meedoen, zich niet opnieuw voor mijn plannen verstoppen? Maar daar is hij al, hij glinstert uitnodigend om zijn schuilplaats prijs te geven.
Ik zit weer aan tafel, haal het rooster van het theelicht en strijk met de naald langs het waxinekaarsje. Kaarsvet of braadvet dat doet er niet toe, je kunt beide gebruiken om iets niet nat te laten worden. Want nu volgt het moeilijkste, alleen hier kan het mis gaan. Op school ging het fout, met jou ging het goed, wat zijn nu de kansen in deze omgeving?
De witte kom water staat voor me op tafel, mijn hand zweeft er boven, duim en wijsvinger gestrekt; dan, snel, voorzichtig, uiterst snel en voorzichtig raakt de naald het oppervlak – en het lukt me, het is gelukt: ja kijk, hij blijft drijven. Traag draait de naald om zijn as, en zijn schaduw langs de bodem van de kom draait schuin met hem mee. Een grote schaduw, want hij ligt ingebed in het water volgens een wet die bekend is, en de geul die hem draagt maakt zich breed door het lamplicht. Ook de lamp zelf zie je aan het oppervlak weerspiegeld, bleek als de maan in een ronding langszij. Terwijl de naald verder draait, rustig op zoek naar een richting die vaststaat, laat de grammofoon op de achtergrond zijn eerste tikken horen, licht, regelmatig, ze storen ons niet. Dan houdt de schaduw stil, draait nog even terug, houdt stil en beweegt weer, houdt stil nu, voorgoed. Het punt dat hij zocht zonder het te weten, of het punt dat hem zocht zonder het te willen, ligt in het Noorden, oneindig ver weg. De naald, ragfijn, wijst er naar toe door het wit van de kom heen, door de wand van mijn kamer, de muur van dit huis; hij kruist de rivier en hij schiet langs de bomen, de daken, de wolken en dan door naar de sterren waarvan er maar één is die zijn bestemming gedenkt, zomer en winter. Ik draai de kom in mijn handen maar de naald blijft standvastig; ik steek een pink in het water om zijn richting te wijzigen maar hij keert weer terug, exact op dezelfde lijn als voorheen. Dan sta ik op, loop met de kom door de kamer, en draaiend om onze as naar oost, zuid of west tonen we elk voorwerp de kant die het opkijkt: de stoel, het schilderij, de kast en de theepot, alles neemt deel aan een rondgang en richting die pas van ophouden weet wanneer de muziek, die de maat tikt, haar eindpunt bereikt – de grammofoonplaat is afgelopen.
Nu trekt heel de kamer zijn cadans terug, de lamp schijnt helder en alles hoort samen, niets hoeft hier ooit nog van zijn plaats te gaan. Roerloos sta ik, gelijk aan de dingen. De tafel, de leunstoel, de maan aan het venster: ook mijn eerste bewegingen verstoren hen niet, stil als een schaduw. De kom in mijn handen leidt me naar het raam en ik zet hem op de vensterbank naast de stopfles met stuiters, het verst in de richting die de naald heeft gekozen.
Daar mag hij blijven, net zo lang als hij wil. Of zo lang als het kan – totdat andere wetten hem de roest leren kennen die, buiten elke wil om, zijn oppervlak aantast en zijn ranke gewicht in water laat zinken.

In 1977 debuteerde Hedda Martens in ons tijdschrift, en in totaal schreef ze tien bijdragen voor ons. Dit jaar publiceren we nieuw werk van haar, vijf ‘Humeuren’, en bij gelegenheid daarvan hernemen we haar vroegere verhalen. Dit is ‘De zaalwacht’, uit het vijfde nummer van 1985.

*

Bedachtzaam heeft de bibliothecaris zijn overjas tot de hals toe dichtgeknoopt. Met opgeheven kin duwt hij twee vingers tussen kraag en adamsappel en blijft een paar tellen zo staan, alsof hem plotseling iets te binnen schiet; dan draait hij zich aarzelend om en begint aan zijn avondronde. Af en toe trekt hij een doekje uit zijn jaszak en wrijft ermee over een tafelrand, het etiket van een archieflade, de houten ribben van een vitrine. Hij tast langs de smeedijzeren grendels van de bibliotheekramen: het achterste is vanmiddag een uurtje open geweest. Geruisloos wordt een stapel boeken van de tweede vensterbank overgebracht naar de derde en een grote enveloppe verhuist van de derde vensterbank naar zijn kantoortje – een lange wandeling over de hele lengte van de bibliotheekzaal. Ten slotte beweegt hij zich in de richting van mijn zitplaats en fluistert of hij een moment mag storen: wat volgt is het rituele, maar dringende verzoek om bij het weggaan alle lichten te doven en de benedendeur goed dicht te trekken. Terwijl hij zich omdraait steunt zijn hand even op het tafelblad; een dubbele trouwring glanst in het schijnsel van de lage lamp die hij een kwartier geleden behulpzaam heeft aangeknipt. Elke tafel telt drie van zulke lampen, hun gedraaid houten voetstuk onzichtbaar verankerd.
Gedachtenloos volg ik zijn stille gang door de schemerige zaal. Onder de grootste vitrine, die van de paradijsvogel, staat zijn geruite boodschappentas. Hij bukt zich, neemt de hengsels bij elkaar en trekt terwijl hij zich opricht nog eenmaal het doekje uit zijn jaszak. Hij ademt op het vitrineglas en poetst; even siddert de exotische vogel tot in zijn lange staartveren. De bibliothecaris wijdt een laatste, zoekende blik aan het plafond, waar een grillige vochtplek al wekenlang zijn dadenloze zorg wekt. Dan verdwijnt hij in het portaal – het grauwe doekje is op de vitrine blijven liggen. Traptreden kraken, het ganglicht klikt aan en uit, en met een slag valt de buitendeur in het slot. Ik weersta de aandrang om op te staan, naar het raam te lopen en hem zo lang mogelijk na te zien.

Zodra meneer Hohlenfeld dit negentiende-eeuwse gebouw, eens eigendom van een voornaam Zoölogisch Genootschap, verlaten heeft krijgt de stilte die in de bibliotheekzaal heerst een ander karakter: nadrukkelijk, ongevraagd. Soms komt het me bijna impertinent voor, dit roerloos, geluidloos vertoon waarmee de strenge voorschriften van de bibliothecaris juist tijdens zijn afwezigheid in acht worden genomen; zijn gefluisterde verzoeken, geruisloze tred en bezwerende inspanningen hebben een dergelijk optimaal effect nooit teweeg kunnen brengen. Misschien dat hij daar ook zelf een vermoeden van heeft en zich daarom zo dikwijls in zijn kantoortje terugtrekt, de deur omzichtig gesloten.
Hij is hier bibliothecaris, conservator en zaalwacht; drie onderscheiden functies waarvan hij de laatste evengoed, of mogelijk zelfs beter, kan overlaten aan bijvoorbeeld het grijsstenen borstbeeld van Linnaeus, nu een imposant silhouet tegen het nog halfverlichte middenraam. Diens koele, laatdunkende contrôle werkt dwingender op het plichtsgevoel dan de verstolen inspectietochten waaraan meneer Hohlenfeld zich op gezette tijden te buiten gaat: elke blik die maar even afdwaalt naar het middenraam wordt door Linnaeus’ strenge voorkomen onmiddellijk op de boeken teruggedrongen, terwijl de onnavolgbare rituelen van de bibliothecaris juist door hun aanspraak op onopvallendheid alle belangstelling naar zich toezuigen. Als ordebewaker wint het stenen borstbeeld dus op punten; daarbij is het altijd aanwezig, dag en nacht, en het bekleedt die positie al gedurende 147 jaar, pal en onwrikbaar in zijn historische superioriteit. – Mogelijk is deze kille concurrentie zelfs rechtstreeks verantwoordelijk voor de enige nalatigheid die meneer Hohlenfeld zich in zijn functie van zaalwacht en conservator veroorlooft: al zijn inspectietochten beginnen en eindigen bij het middenraam, maar nog nooit heeft hij juist daar zijn doekje te voorschijn getrokken om er Linnaeus’ torso mee af te stoffen – met als gevolg dat de grote geleerde, wanneer de zon door het venster valt, een wat pluizig en zelfs bijna sjofel voorkomen krijgt.
Natuurlijk zou de bibliothecaris zijn mededinger gemakkelijk kunnen overtroeven wanneer een redelijk aantal bezoekers gebruik kwam maken van de faciliteiten die deze zaal te bieden heeft: de aangename stoelen bijvoorbeeld, twintig in totaal, zitting en rugleuning met leer overtrokken; de gepolitoerde tafels, hoog en solide op hun massieve bolpoten; het zachte lamplicht in de schemering – en de rust uiteraard: de gedempte stilte die alleen af en toe verstoord wordt door het rinkelen van een tram buiten of het toeteren van een vrachtboot verderop, bij de brede betonnen opklapbrug.
Maar bezoekers zijn hier zeldzaam, zeldzamer haast dan de folianten en plaatwerken in de hoge kasten, of de paradijsvogel in zijn vitrine, of het enkele poststuk dat bij aankomst eerbiedig in ontvangst wordt genomen om dan, schijnbaar voorgoed, naar meneer Hohlenfelds kantoortje te verdwijnen. – En wie al het voornemen had deze bibliotheek aan te doen zal daar door verschillende oorzaken moeilijk in slagen; niet alleen wordt de voordeur veiligheidshalve altijd op slot gehouden en vereist het een zekere doortastendheid om ongevraagd de bel te gebruiken, maar vervolgens is het klingelen van de koperen schel hierboven ternauwernood hoorbaar. En ten slotte bleek het negentiende-eeuwse bord met de naam van het Zoölogisch Genootschap, waaruit men het bestaan van de boekerij op eigen gelegenheid dient af te leiden, onlangs spoorloos te zijn verdwenen – zorgvuldig verwijderd, met schroeven en al. Meneer Hohlenfeld laat het maar zo: ‘Wie ons niet vinden kan heeft ons te weinig gezocht,’ schijnt zijn enige commentaar te zijn geweest toen hij van het vergrijp op de hoogte werd gesteld. Hemzelf was de verdwijning hoegenaamd niet opgevallen.
Mocht een enkeling echter toch nog door weten te dringen tot deze naar boenwas en naftaline geurende bovenzaal dan blijkt er niet zelden een vergissing in het spel te zijn: ‘We dachten dat hier zoveel natuurboeken waren.’ Dat dacht meneer Hohlenfeld ook; maar vragen over zeehondjes, LeRoytuinen en safariparken brengen hem in grote verlegenheid. Een verlegenheid die wederzijds wordt wanneer hij, ‘met dank voor Uw welwillende belangstelling’, de misleide bezoeker met zachte drang op het gastenboek wijst: bedremmelde handtekeningen op grote vergeelde bladzijden die met inktpotlood in kolommen verdeeld zijn. Beroep, Woonplaats, Doel van Uw komst, Opmerkingen.
Breed opengeslagen op een speciale lessenaar bij de deur biedt het gastenboek in één oogopslag het overzicht van drie jaren al dan niet welwillende belangstelling, en wie terugbladert naar de eerste pagina’s komt uitsluitend nog sierlijk schuinschrift tegen, de inkt lichtbruin verschoten en het ‘Doel van Uw komst’ met uiterste precisie omschreven. ‘Inzage van Gesner 1551, Historia Animalium, betreffende de Olifant.’ ‘Aldrovandi, enkele van de magnifique houtsneden bij de uitgave 1637, Bononiae.’ ‘Dodoens en Fuchs over den Smeerwortel.’ – In die tijd, vlak na de oorlog, zijn bezoekers eveneens schaars, maar aanzienlijk doelgerichter; men komt dan nog uit alle delen van het land en de faam van de bibliotheek blijkt zelfs internationaal te zijn. Misschien was dat mede te danken aan de toen nog in de benedenzaal ondergebrachte collectie geprepareerde dieren en planten die evenals een keur van ethnografica, curiosa, mineralen, schelpen en fossielen, sinds lang uit het gebouw is verdwenen: het Zoölogisch Genootschap telt al sedert 1937 geen leden meer en bestaat alleen nog voort in de naam en de geschiedenis van haar boekerij. Ook de vermelde exemplaren van Gesner en Aldrovandi heb ik hier vergeefs gezocht, maar volgens meneer Hohlenfeld is die leemte slechts tijdelijk. Een twintigtal al te kostbare werken is ooit door de gemeenteuniversiteit onder speciale beveiliging gesteld, en pas wanneer de bibliothecaris een ‘plan voor adequate maatregelen’ heeft goedgekeurd zullen de kostbare folianten naar hun oorspronkelijke adres terugkeren. – Waar dat plan ook uit moge bestaan, kennelijk kan het meneer Hohlenfelds instemming nog altijd niet wegdragen, terwijl uit het gastenboek valt op te maken dat sedert mijn eerste aanvraag al negen jaar – twee bladzijden terugslaan – verstreken zijn.
Een plan voor adequate maatregelen – erg vertrouwenwekkend klinkt zo’n formulering dan ook niet, zeker niet in de oren van de bezorgde bibliothecaris. Elke maatregel zal immers onherroepelijk gepaard gaan met wijzigingen in de bestaande toestand en het lijkt vanzelfsprekend genoeg dat hij, als conservator, daar moeilijk zijn goedkeuring aan kan hechten. Veranderingen die zich zijns ondanks voltrekken – de vochtplek tegen het plafond, het weghalen van Aldrovandi en Gesner, de verdwijning van het naambord bij de straatdeur – zijn van een andere orde en vervullen hem met een afwezige berusting, zoals hij ook nooit zal klagen over de kou in de winter, of over het stof dat elke dag opnieuw over de paradijsvogelvitrine neerdaalt. Maar de mogelijkheid dat hij persoonlijk zou bijdragen aan welke ingreep dan ook is, zowel door zijn functie als door zijn karakter, per definitie uitgesloten. – Bovendien blijken latere edities van de in beslag genomen boeken soms nog wèl voorradig, en wie de plaat wil zien waarop rotganzen, in verschillende stadia, als amandelen aan de bomen groeien om ten slotte overrijp van de moedertak in het water te plonzen kan evengoed een wat fletser uitgevallen herdruk raadplegen. Ook de ontwikkeling van schubvis tot bisschop, van mossel tot eend en van meelbaal tot muizenfamilie bleef door die vroege decennia heen onaangetast; als bewijs daarvan wees meneer Hohlenfeld me op bepaalde eigenaardigheden in het zetsel, benadrukte ligaturen of juist ontkoppelingen die hem ook bij de zeldzamer druk waren opgevallen en beschaamde daarmee mijn onberedeneerbare verlangen naar een oertekst, waarin zulke verfijningen immers moeiteloos aan me voorbij zouden zijn gegaan. Met welk recht zou ik hem ooit mogen aanzetten een ‘plan voor adequate maatregelen’ goed te keuren terwijl hij zijn verloren bezit zo oneindig veel genuanceerder moest missen? Misschien was zijn afzijdigheid wel de enige mogelijke houding, zoals bij het Salomonsoordeel de werkelijke moeder haar kind liever afstond dan het onder de strijd te zien lijden.

In 1977 debuteerde Hedda Martens in ons tijdschrift, en in totaal schreef ze tien bijdragen voor ons. Dit jaar publiceren we nieuw werk van haar, vijf ‘Humeuren’, en bij gelegenheid daarvan hernemen we haar vroegere verhalen. Dit is ‘Verantwoording’, dat het eerste nummer van 1982 opende.

*

Er schijnen mensen te zijn die zo zelden door hun verleden worden aangesproken dat ze er elke voorbije dag, week of maand vrijwel ongemerkt in achter kunnen laten; indrukken of gebeurtenissen die nog wat nawerking hebben worden ten slotte geruisloos door de herinnering afgerond, en mochten zij zichzelf ooit iets te vergeven hebben, dan zal dat weldra vergeten zijn. Hun gedrag is gericht op wat komt, niet op wat geweest is, hun handelingen zijn adequaat en ter zake, en de zeldzame waarneming die hen toch nog aan vroeger doet denken laat hoogstens een spoor na van weemoed: weemoed, geen wroeging, want alleen wie al te vaak omkijkt krijgt de schuld van wat achter moest blijven – en alleen dan vraagt elke herinnering om herstel, verantwoording, genoegdoening.
Maar een verleden dat dergelijke aanspraken maakt kent, zo houd ik mijzelf voor, zijn plaats noch zijn functie. Welk doel immers denkt het te dienen door uitgerekend mij, bij toeval op doortocht in deze provinciestad, al op de eerste straathoek te confronteren met de hulpeloze aanblik van een hoge, blauwgeverfde kinderstoel, precies die van vroeger, scheef geposteerd bij een overvolle vuilnisbak; welk beroep laat het doen door een doodgewoon rijtjeshuis zoals ooit werd bewoond door een oude onderwijzeres met omzwachtelde enkels, haar knotje vol spelden; en welke eis kent het toe aan zes roestige, in hun sierlijke lofwerk nog pijnlijk herkenbare straatlantarens, rommelig afgevoerd op een oranje vrachtwagen? Het is heel goed, houd ik me nadrukkelijk voor, dat dit plaveisel, indertijd vergeven van knikkerkuiltjes en tollegaatjes, nu eindelijk vernieuwd wordt: de omgeving die mij ooit zo vertrouwd was komt nu anderen toe, en wat daarbij verloren gaat is niet, benadruk ik stellig, te mijner verantwoording; wat zich hier voordoet is niet te wijten aan het feit dat ik verhuisde, volwassen werd of in een grotere plaats ging wonen, maar ligt simpelweg in de aard van de dingen zelf, die hun eigen geschiedenis hebben, hun eigen vooruitgang, en hun eigen aansprakelijkheid. – Indrukken en gewaarwordingen moeten zich bij een dergelijke gang van zaken simpelweg aanpassen, ze moeten zijn als een draaiorgelboek dat door je heen trekt en zich dan blad na blad achter je dicht vouwt, elke dag een nieuw lied, elke week een nieuw boek; en nooit, nooit hoef je iets over te doen.

Herinneringen zijn niet alleen vergeefs en overbodig, maar ook misleidend en hinderlijk: de weg langs de gracht die me vroeger naar school voerde, mijn hand tot gloeiens toe glijdend en botsend over de brede hekken die de straat van het water scheidden, geeft immers geen enkel houvast bij de eindeloze bustocht die ik tegenwoordig, in een geheel andere stad, langs hoogbouw en door buitenwijken ondernemen moet om de torenflat te bereiken waar mijn werk zich afspeelt; en evenmin leverde één enkele vermanend uitgereikte kroontjespen per week, of het zo verlangde maar zeldzame verlof met rode inkt te mogen schrijven vanwege ‘fraai en proper handschrift’ ook maar het minste voorteken van het breidelloze aantal balpennen, potloden en viltstiften in tal van maten en kleuren dat me bij mijn huidige werkzaamheden omringt. Waartoe zich wat dan ook te herinneren als elke herinnering verwart, pijn doet en nergens meer antwoord vindt? – Het leegstaande, vervallen schoolgebouw waar ik ooit aldoor te laat kwam vervult, behalve voor graffiti, geen enkele functie meer; de oude gracht met zijn brokkelige trapjes tot vlak boven het water waar destijds brede roeiboten aanmeerden is een modern, strak kanaal geworden tussen lichtroze straten, een prille rij boompjes langszij; en nergens kom je nog iemand tegen die je kent.
– Maar ook in de stad waar ik nu sta ingeschreven zijn straten, grachten en een huis waar mijn herinnering sinds kort een verbod op legt; veel strenger zelfs en veel dreigender, omdat alles hier nog onveranderd aanwezig is, alleen ik zelf niet meer. Misschien zou het nog doenlijk geweest zijn als ook in die buurt opeens niets bij het oude was gebleven, de gebouwen met roze steen gerenoveerd waren en de mensen en bomen van generatie verwisseld; maar statiger nog dan in mijn vroegste jeugd rijen de grachtenhuizen zich aaneen, en fotogenieker dan mijn geboorteplaats ooit was poseert dit stadsgedeelte met zijn ophaalbruggen, oude iepen en klokgevels voor steeds kunstzinniger ansichtkaarten. Nee, dit zijn herinneringen van een andere, dwingender orde; want als de reden waarom ik geen van die ansichtkaarten meer zal kopen en trots op het prikbord in het trappenhuis zal hangen, geen trein van iepenrupsen meer vóór van de straat zal redden om ze zorgvuldig op een boomstam terug te plakken, geen zes liter appelsap en twee dozen vulkoeken tegelijk meer zal kopen, nooit meer – als de reden voor dat alles niet terug is te voeren op de geschiedenis van de stad, de vooruitgang, of de loop der dingen in het algemeen, dat gaat het hier misschien toch om een verleden dat alleen mij aanspreekt, en dus ook alleen mij om verantwoording kan vragen.

 

Hinderlijk trouwens hoe mijn geheugen me de laatste tijd steeds meer in de steek laat op gebieden waar ik nooit eerder veel moeite mee had: voorheen was er weliswaar ook wel eens sprake van overvolle slagerswinkels waar ik, eindelijk aan de beurt, opgeschrikt naar de glimmende muurtegels tuurde om vervolgens bij de vinnige slagersvrouw drie kadetjes en een reep chocola te bestellen, maar dat soort verwarring bleek met behulp van zakboekjes en het bezoeken van uitsluitend zelfbedieningszaken nog redelijk te verhelpen. Nu, sinds ik een paar maanden geleden verhuisd ben, lijkt de absentie echter steeds dieper te gaan, en langzaam maar zeker de kern van mijn bestaan te willen raken. Want hoezeer de dingen in deze nieuwe woning ook hun vaste plaats hebben gekregen, gericht op een practische leefwijze – de lucifers bij de sigaretten, de boeken bij het bureau en de borden bij het aanrecht – toch ben ik voortdurend alles kwijt, en, wat erger is, verlies zelfs bepaalde automatismen; zoals de vanzelfsprekendheid waarmee men, thuiskomend van zijn werk, eerst de sleutel in het slot draait en dan pas de deur probeert open te doen; vervolgens eerst op zijn minst zijn wollen muts afzet en pas dan onder de douche gaat staan, om ten slotte niet ook nog, als het avond is en acht uur, ongewild en ongeweten een volledig ontbijt voor zichzelf klaar te maken.
Na weer zo’n serie gebeurtenissen sta ik verstrakt bij het raam van mijn eenpersoons keuken en probeer enig houvast te vinden in het geordende uitzicht op een reeks welverzorgde, statige buurttuinen met reusachtige beuken en kastanjes; het geeft rust en regelmaat om de bomen te tellen bijvoorbeeld, of hun namen te repeteren, ik zit hier drie verdiepingen hoog en kan de takken zelfs niet aanraken, maar het is goed om dit alles te zien en terdege te kennen. – Kom, wring je muts en sokken uit, zet dat ontbijt in de ijskast tot morgenochtend. Niet alles is onherstelbaar, soms gaan dingen vanzelf over. Misschien komt het omdat in dit huis niemand woont behalve ik zelf. Misschien komt het omdat in dat andere huis iedereen woont behalve ik zelf.
(En ga je nu vooral niet herinneren hoe blij en verbaasd je was toen alles begon en jullie in dat hoge, verwaarloosde kantoorpand aan het werk gingen, ieder weekeinde, met reusachtige breekijzers en klauwhamers en kruiwagens vol puin die je op verende rubber banden naar de zoveelste container toe reed. Iedereen zag grijs van het stof en als je lachte knarste het tussen je tanden, je haren werden dik en stroef als houtwol. We droegen overalls en stofbrillen, soms zelfs doeken voor onze mond, en werkten al maar door, verdieping na verdieping; steeds hoger weerklonk het kraken en scheuren van triplex wandplaten, het beuken van de breekijzers, het roepen over en weer. – En herinner je nu niet de pauzes waarin we bij elkaar zaten, kartonnen vol appelsap rond lieten gaan om de smaak van het gruis weg te spoelen, en een steeds luxueuzer voorraad tompoezen, stroopwafels of geglaceerde koeken verdeelden. Het heeft geen zin om opnieuw te voelen hoe trots we waren op onze resultaten, hoe saamhorig, en hoe verwachtingsvol over het huis zoals dat ging worden: elke verdieping zou, eenmaal schoongesloopt, worden ingebouwd door vaklieden volgens ieders eigen maar in voortdurende samenspraak evoluerende wensen en ideeën. En toen de bouw eenmaal begon, hoe vaak kwamen we niet kijken om elkaar daarna persoonlijk of telefonisch op de hoogte te kunnen stellen van onze geestdrift of verontwaardiging; we hielden ontelbare vergaderingen, en hoe meer alles tegenliep, hoe sterker de band werd die ons gezamenlijk gelijk moest bekrachtigen. Ten slotte begon het verven, sausen en afwerken, en richtte ieder zijn belangstelling meer op de eigen, gloednieuw ontstane kamers; maar de koffie-, thee- en appelsappauzes bleven, zodat we elkaars werkzaamheden tussentijds uitputtend konden bewonderen onder het uitwisselen van tal van opinies en raadgevingen. – Nee, ik wil me dit niet herinneren, evenmin als de veelvoudige verhuizing die daar op volgde, de kamperfoelie en de blauwe regen die we tegen de voorgevel plantten of de trapleuning die, pas maanden later eendrachtig in felle kleuren geschilderd, als een guirlande alle verdiepingen verbond. Ik wil me dat niet herinneren omdat ik het nooit had moeten geloven, nooit had moeten geloven dat het iets veilig stelde. Alsof niet alles wat je opbouwt in kan storten, en alsof juist ik niet al jaren eerder in de meest absolute zin met dat besef geconfronteerd werd (- o nee, hoe veel minder nog mag ik me dát herinneren, van die spiegel die brak en die zeven jaar schuld gaf; steeds als ik hem lijmde raakte alles vertekend – nee, doe toch weg al die vreselijke beelden, weg ermee, zie hoe ik me niets, helemaal niets meer herinner -) zie hoe ik uit het raam kijk, met alle kracht, niet staren maar kijken, wat een ontzettend grote kastanjeboom is dat, dikke duiven zitten erin, een, twee, drie, vier, ik houd niet zo van duiven maar van tuinen des te meer, ook al zijn deze hier net zo min van mij, net zo verboden en onbereikbaar als – stop, wat moest ik ook weer doen? Kleren uitwringen, ontbijt wegzetten, het is intussen al haast donker aan het worden…) Ik probeer in beweging te komen, me om te draaien, maar dan, vanuit mijn ooghoeken, bemerk ik iets en blijf oplettend en roerloos staan: vlak naast het kant en klare ontbijtblad zit een klein, bijna zwart muisje doodstil op het aanrecht. Hij kijkt naar mij, ik kijk naar hem, hij heeft zich rond gemaakt als een balletje van bont met opvallend grote doorschijnende oren en zijn ogen zijn glimmende kralen; precies een speelgoedmuis. Maar al binnen een halve seconde schiet hij langgerekt weg, valt met een bons van het aanrecht en verdwijnt in een spleet tussen de muur en de ijskast. – Dag muis, je had van mij niet weg hoeven gaan, je had best mogen blijven. Jou kan het immers niet schelen of je diner nu een ontbijt is of niet, en zo moet het ook wezen. In elk geval heb je me prachtig weten af te leiden; ik zal nu gewoon het licht aan doen, een ei gaan bakken, koffie zetten, een boek lezen… In twee nog ietwat onzekere stappen ben ik bij het aanrecht, haal de kaas tevoorschijn, snijd er een dikke scheve plak af voor straks, over het ei, en leg de korst vlak voor het muizeholletje.

Want natuurlijk heeft niet iedereen een verleden dat hem constant bedreigt, en als zíj gewoon door kunnen gaan wil ik dat ook kunnen, in dezelfde stad, onder dezelfde weersomstandigheden, via dezelfde routes langs straten en winkels. En als een gesprek dan niet te ontlopen valt, goed: laten wij glimlachen, laten we elkaar vriendelijk groeten en recente belevenissen uitwisselen, laten we afspraken maken en bij het uiteengaan breed wuiven, slingerend op onze fiets; laat dit dan genoeg zijn, geen woord van herinnering, alsof we elkaar op geen andere wijze gekend hebben. Voor hen is wat voorbij ging voorbij, er komt steeds weer iets anders en niets vraagt om rekenschap; want steeds blijft voorop staan dat de dingen hun eigen geschiedenis, hun eigen redenen en hun eigen beloop moeten hebben.
– Maar in hun huis niet ver van het mijne rinkelt soms midden overdag de telefoon, terwijl iedereen naar zijn werk is. Ik ben het, aan de andere kant van de lijn; ik bel als er niemand thuis is, om alleen te kunnen luisteren naar de zoemtoon die met zachte tussenpozen in mijn oor bromt terwijl ik me de kamer voorstel waar nu gelijktijdig, tot in de verste hoeken, een helder parallel geluid weerklinkt; rinkelend langs vensters, deuren en witgepleisterde muren, stuiterend over een blinkende spiegel, hakend achter een grote fotocollage vol bekende gezichten, hinkelend over het kleurig geblokte vloerkleed en struikelend, om het oude bankstel heen, op weg naar de zonnige open keuken waar op het fornuis… maar dan breekt het regelmatige zoemen af en wordt gevolgd door een nijdig, kort aangebonden getuut dat me betrapt de hoorn op de haak doet leggen.
Soms wordt er midden in zo’n rondgang toch ineens opgenomen, maar voor dat soort omstandigheden heb ik van te voren een algemene vraag bedacht; en wanneer ze me antwoorden, hartelijk als altijd, luister ik meer naar de geluiden op de achtergrond en de vertrouwde klank van hun stem dan naar wat er precies gezegd wordt. Mijn eigen reacties klinken misschien werktuiglijk – ja, het gaat goed, nee, er is verder niets bijzonders, ja, ik zal gauw weer eens langskomen – maar hebben dan ook de verdienste geen enkel verleden aan te spreken; ten slotte leverde de plaats die ik toen tussen hen in dacht te nemen geen enkele voorspelling over de huidige omstandigheden, met een gloednieuwe bewoonster die mijn kamers bezet houdt om redenen die, dat begrijp ik heel goed, veel doorslaggevender zijn en veel strikter ter zake doen dan welke herinnering ook.

Nu was ik gewaarschuwd, o ja, maar dan: erg nabij leek het toen allemaal niet, en er was immers een kans dat het zelfs nooit zou hoeven gebeuren. Dat hoopten we allemaal, natuurlijk, maar ik nog het meest, of het minst tegenstrijdig; en dat ik het onderscheid tussen hun positie en de mijne niet voldoende gemaakt heb is stellig mijn fout geweest, mijn eigen vergissing. Maar dan: hun taal, hun wereld was toen ook al zo veel vanzelfsprekender dan de mijne; vaak moest ik over hun zinnen zeer lang nadenken voordat ik de precieze bewering begreep, en als ik hun die dan ten slotte voorlegde, simpel en strak als een sluitrede, bleek nog dikwijls dat dat allemaal niet was wat zij zelf hadden willen zeggen. Het moest zachter zijn, wellevender, vol dubbele ontkenningen en modaliteiten, terwijl ik me juist genoodzaakt zag te zoeken naar betekenissen en consequenties die door geen enkele modaliteit versierd werden. Vandaar misschien ook dat hun ogen wazig werden toen ik, vooral sedert mijn verhuizing, mijn vragen steeds dringender door begon te drijven om hun uitspraken zo scherp te krijgen dat het mijzelf haast pijn ging doen. Hen niet; zij glimlachten terughoudend en veilig, met in hun stem iets van mededogen. – ‘Het lijkt wel alsof jij zelfs je privégesprekken nog in een computer moet stoppen’ zei laatst iemand, verwijzend naar mijn werk en beroep, ‘omgang met vrienden is toch waarachtig wel meer dan een studie in taalvergelijking?’ Dat moest ik beamen, gegeneerd, maar ook treurig. Want ik wist niet precies wat dat ‘waarachtig wel meer’ dan moest zijn als het mij niet buitensloot, aangezien zij onderling steeds opnieuw blijk gaven van een soort elastische consistentie die voor hun eigen positie een volmaakte verantwoording opleverde – en geen enkele voor de mijne. Maar misschien zijn zij daarom ook samen gebleven, en ik niet. Misschien zijn zij daarom gelukkig aan het worden –

In ieder geval heeft mijn werk het voordeel dat het zich afspeelt in een sfeer van volkomen duidelijkheid. Al zodra ik opsta ben ik me bewust van de heldere reeks vaste plaatsen en tijden die zich voor me uitstrekt, te beginnen bij een goed getimede opeenvolging van douchen, aankleden en ontbijten, waarna het nieuws op de radio het teken is om mijn jas aan te trekken, het huis af te sluiten en op weg te gaan naar de bus. Meestal staat die er dan al, dus stap ik in, vouw mijn buskaart scherp langs de voorgeschreven lijn, steek hem in de gele automaat en bekijk, eenmaal op mijn vaste plaats gezeten, tevreden de versgedrukte tijd (do 10 1/4) die me door een mechanisch brein is aangezegd. Het zachte zoemen waarmee de busdeuren zich uitvouwen en sluiten doet me, als er niemand naast of tegenover me is gaan zitten, dicht bij het raampje onderuit zakken, en zonder aan ook maar iets te denken kijk ik naar buiten terwijl de welbekende route probleemloos aan me voorbij trekt. De binnenstad heeft nog iets rommeligs, met hoge, tegen elkaar leunende huizen waar het beddegoed over de kozijnen hangt en groentewinkels allerhande kisten gekleurd fruit op de stoep hebben staan; de bus hotst over de straatstenen en stopt veelvuldig. Maar dan komen de buitenwijken met minder haltes of stoplichten, en het egaal geasfalteerde wegdek ligt tussen brede trottoirs, begrensd door eenvormige huizen waar je van voor naar achter doorheen kunt kijken: ordelijke buurten met soms een reeks goed onderhouden voortuintjes waarin de brievenbus, naast het klaphekje, een groot wit nummer draagt. Dan volgen villawijken, die de aandacht nog minder hoeven bezig te houden, en daarna wordt de bebouwing gaandeweg zowel schaarser als kolossaler: rechthoekige of L-vormige vrijstaande kantoorflats, geflankeerd door beschaafde schuine rijen glanzend gekleurde auto’s. Nu wordt het ongeveer tijd om aan het touw te trekken en uit te stappen; ik ben weer de enige, dat komt door het late uur waarop ik doorgaans begin en ophoud, en alleen voor mij vouwt het portier zich dubbel open en dicht. Ik loop langs een weg met jonge, ontbottende aanplant in vers geschoffelde borders, doorkruis zigzaggend een parkeerterrein, duw tegen brede glazen deuren en ruik de vertrouwde geur die ik me, net als de geur van schoolgebouwen, nooit te binnen kan brengen, maar altijd herinner: hier een mengsel van vloerbedekking, kopiëermachines, koffieautomaten, warme lampen en papier. Een trap op, weer glazen deuren. Langs de receptie, een eindeloos stelsel van witte gangen met blauwe lopers door, stoppen bij de automaat ‘warme dranken’, omzichtig voortwandelen met een gloeiend bekertje koffie, laatste deur door en kijk, iedereen is er al; groeten, jas uittrekken, plaats nemen. Op mijn bureau staat een telefoon, en links heb ik een tafel met een kleine computer waarop ik, na wat koffiedrinken, roken en in het rond kijken, de resultaten van mijn werk van de vorige dag intik. Een televisiescherm vertelt me onder zacht ratelend gebliep in groenig oplichtende cijfers en letters precies datgene wat ik er zojuist tegen beweerd heb; ik leun achterover op mijn bureaustoel met wieltjes, knik instemmend en druk op een knop: wat jij onthoudt, mag ik vergeten. Ik verfrommel een papier, mik het naast de prullemand, sta op, gooi opnieuw, dit keer raak, en ga als beloning een volgende koffie halen. Hoe ik ook op gang kom, het oogt altijd hetzelfde.
De gesprekken die hier gevoerd worden betreffen het werk, en het werk alleen. Men spreekt over eenduidigheid, consistentie, gelijkvormigheid of andere begrippen waarmee woorden, uitdrukkingen en zinnen gecategoriseerd kunnen worden, en de kleine computers die wij afzonderlijk gebruiken geven hun informatie later, vaak ‘s nachts, door aan een grotere, die midden in de kantoorruimte staat en waaraan je ook vragen kunt stellen. Als hij het antwoord niet weet komt dat ofwel doordat de informatie ontbreekt, of omdat de vraag verkeerd gesteld werd: men moet heel zorgvuldig met hem omgaan, en een goed begrip hebben voor de tekens waarin hij zich uitdrukt. Die tekens zijn eenvoudig en doeltreffend, maar verschillen door hun gedeeltelijke willekeur op een, zo vindt men hier, soms hinderlijke wijze van de omgangstaal. Vandaar waarschijnlijk dat vaak wat snibbig tegen hem gedaan wordt: stuurs naar het scherm blikkend kruist men de armen, wipt heen en weer op zijn stoel, heft de handen ten hemel en bewerkt het toetsenbord ten slotte met drie personen tegelijk. Dat moet niet, dat lijkt me niet goed; dat de taal die wij onderling gebruiken steeds maar even vanzelfsprekend en soepel verloopt verhult immers zoveel ernstiger nadelen. Soms meen ik dit soort dingen te moeten uitleggen, bijvoorbeeld tijdens de theepauze, maar er is dan niemand die me tegenspreekt en de computer staat zacht zoemend in ons midden, geflankeerd door twee grote aluminium theepotten en een rommelige verzameling halflege kopjes, terwijl er elke dag weer andere koekjes worden rondgedeeld en wij elkaar beurtelings inschenken.
Op de grens van middag en avond, wanneer de anderen deels samen, deels afzonderlijk vertrokken zijn, ga ik soms alleen voor hem zitten, roep ongericht verschillende termen op en kijk hoe hij zijn lichtende tekens onder een vriendelijk gepruttel aaneenrijgt, verwijdert, verschuift, verandert. Ik denk aan het ajourwerk van magnetische draadjes, ringetjes en lasjes achter zijn scherm, hoe de gegevens en opdrachten daarlangs heen en weer schieten, zuiver als water, niets dan de waarheid. Ik denk aan wat ik hem zou willen vragen, wat ik zou willen dat hij me vertelde en hoe ik hem zou geloven, hem als enige – omdat hij alleen is, op zichzelf als geen ander. Maar ook al heeft hij een nog zo omvangrijk geheugen, hij kent geen herinneringen; dus wat kan hij weten van verwachtingen, vanzelfsprekendheden, van wat dan ook dat niet eerst expliciet en ondubbelzinnig werd ingevoerd? Als ik hem met mijn eigen opvattingen liet programmeren zou ik alleen maar zelf gelijk krijgen, en evenmin iets te weten komen over het systeem van afspraken en vooronderstellingen waarin alle anderen consistent samen konden blijven, en alleen ik telkens faalde.
Ik zucht, sta op en haal mijn zoveelste zwarte koffie. In de gangen brommen al tonvormige reuzenstofzuigers, alle deuren staan open, en schoonmakers met dweilen en zinken emmers vegen bureaus schoon, zetten asbakken met een klap neer en spreken elkaar toe in onverstaanbare talen. De ceremonie van het groeten verloopt nu anders dan tijdens reguliere kantooruren: zij en ik hebben wederzijds iets schichtigs. Wat doe ik hier dan ook nog steeds? Ik loop hen alleen maar in de weg, en bij de koffiemachine is het al zo donker dat ik het plastic bekertje verkeerd houd en mijn rechter hand een stroom heet water over zich heen krijgt. Toch blijf ik, doe de deur van onze kantoorruimte goed dicht, en zit opnieuw voor de computer.
Het is al schemerig hier, en groen oplichtend kijkt hij naar me terwijl ik een sigaret draai en terug kijk. Misschien heeft hij wel zo’n goed geheugen en zo’n perfect gelijk, altijd, juist omdat hij geen herinneringen kent, geen verleden heeft dat hem vragend en verwijtend telkens opnieuw ter verantwoording roept bij alle informatie, elk gegeven, ieder beeld en elk teken dat hij te verwerken krijgt – maar wacht even, aan wiens kant staat hij dan eigenlijk? Persoonlijk zou ik misschien toch wel eens willen weten wat er gebeurt als… – Ik druk mijn tong tegen mijn voortanden, sla de begintoets aan en tik snel, voorovergebogen, de term ‘verantwoording’ in. Laat nu maar eens kijken wat jij dáár van terecht brengt; ik van mijn kant zal alle voorschriften in acht nemen, hoffelijk je complete ceremoniëel van toetsen en tekens respecteren, en dan is de beurt aan jou: vrij van verleden, adequaat en ter zake als geen ander mag je me opheldering geven.

Behoedzaam en geheel volgens de regels beschrijf ik een paar eigenschappen van de term: syntactische, morfologische, fonetische, drie korte zinnen waarin hij voorkomt, en de twee betekenissen die het standaard woordenboek vermeldt. Ik lees de informatie over, zend hem weg en neem een slok koffie. – Wat nu? Nu gaat hij deze twee betekenissen vergelijken met de beschrijving die anderen al hebben ingevoerd zonder dat ik er van af wist: met een derde betekenis, die verklaren zal waarom het woord hen zo veel minder aangaat dan mij. Hij heeft die informatie in zich en moet mij die nu geven; hij is mijn spion, mijn getuige. Dus stuur ik hem de opdracht te zoeken naar betekenis 3, en wacht. Maar op het scherm verschijnt na veel geschuif en gewissel alleen het knipperende teken voor ‘onbekend’. Onbekend – hoezo onbekend? Is de hele term er eertijds nooit ingestopt? Dat kan niet; zo ver kan het onmogelijk gaan. Dus nogmaals: wat is die onbekende betekenis? Waarom noem je hem zo – soms omdat je hem schuilhoudt? Ik druk op toetsen: zoek beter. Zoek nog eens. Ik wil dat je die informatie hebt; ik wil dat je hem geeft. Als jij hem niet geeft geeft niemand hem, en er moet een toegang zijn. Ik blader verwoed in de beduimelde handleiding; misschien is er een speciale methode om verborgen gegevens op te vragen. Op de gang komt het geraas van de stofzuigers steeds nader, steeds dichterbij slaan deuren open en dicht. In mijn hoofd begint iets vreemd hoog te zingen, een beklemde gejaagdheid maakt zich van me meester; ik verslik me in de koffie, mijn sigaret is uitgegaan, en in de schemerdonkere zaal vol lege bureaus licht de vlam van mijn aansteker hoog op. – Dit is onzinnig, laat ik hier mee ophouden; het was maar een proefneming, een spelletje; ik weet heel goed dat hij geen schuld heeft, hij weet het werkelijk niet, ook al hebben nog zoveel andere mensen hem nog zo veel informatie gegeven; deze methode is fout, het is onzin. Maar een felle, duizelige woede begint zich aan me op te dringen, en opnieuw vraag ik naar de derde betekenis, met hetzelfde resultaat; dan naar de ‘andere’ betekenis, de betekenis die anderen misschien gegeven hebben; met als gevolg een dollarteken omringd door haakjes en procenten, wat neerkomt op een foute vraagstelling. Maar mijn vraagstelling is niet fout, mijn vraagstelling is namelijk perfect, en altijd dezelfde: de andere betekenis wil ik weten, niet alleen van verantwoording, maar van alles, alle woorden, zinnen, gedragingen en overtuigingen die ik om me heen waarneem; datgene wat voorondersteld moet zijn, vanzelf schijnt te spreken en voor iedereen aanvaardbaar lijkt te maken dat alles is zoals het is en gaat zoals het gaat, voor iedereen, behalve voor mij. Mijn woede krimpt samen, concentreert zich. Ik kijk fel naar het scherm: verantwoording. Meerv geen/verkleinw geen. Een on buigzaam woord; het heeft dan ook veel te verbergen – voor mij, ja zeker, maar voor hen vast nog wel aanzienlijk meer. Zij vinden computers koud, willekeurig, meedogenloos; maar wat is er zo superieur aan de ondoorzichtigheid van hun eigen informatie? Maakt die hen soms minder onbereikbaar, minder onafhankelijk en vrij van verleden, minder adequaat en ter zake in wat voor hen routine is, de routine van het dagelijks bestaan? – Het begint er trouwens verdacht veel op te lijken dat hun kracht precies daarin ligt: in de ongrijpbare, verhullende termen van hun omgang, waardoor hun zicht op de wereld zo versluierd raakt dat ze onvatbaar worden voor de dreiging die mij, elke dag opnieuw, voor vrijwel iedere waarneming loodzwaar aansprakelijk stelt. Want als zelfs de vastomlijnde schema’s van mijn werk, de strakheid van dit gebouw, de zakelijkheid van onze besprekingen, als zelfs ook het glaszuivere mechaniek van deze schuldeloze machine mij niet veilig kan stellen – misschien zal ik hun geheim dan niet moeten zoeken in duidelijkheid of verborgen kennis, maar in onduidelijkheid: in hun vermogen, alles precies zo ontoegankelijk te laten als het zijn wil. Geen verantwoording, geen derde betekenis, geen aansprakelijkheid; geen rekenschap en geen redenen behalve de loop van de dingen, de gang der historie, of noem maar wat zij het noemen. – Misschien, ja. Misschien moet je daar genoegen mee kunnen nemen.
Ik sta op, ik ben moe genoeg nu om weg te gaan, en in de kamer hiernaast rammelen al emmers en klakken asbakken op stalen bureaus. Ik pak mijn tas, kijk naar de computer. Eigenlijk moet ik hem uitzetten, maar ik kan het niet over mijn hart verkrijgen: hij is zo zeldzaam onschuldig. Een toegift dan? Snel loop ik naar hem toe, wis het scherm schoon en tik met één hand, met de andere de bureaustoel bijtrekkend, het woord ‘drie’ in, voorbeeldig gevolgd door de vereiste gegevens, zoals dat het hier gaat om een telw en wel een hoofdtelwoord met als rangtelw het woord ‘derde’ (zie ook aldaar); het heeft in sommige functies een meerv, in andere een verkleinvorm, en er valt zo vast nog veel meer over te vertellen, maar dat zal ik een volgende keer nog wel uitzoeken. Het gaat nu om de toegift, die ik verstoppen zal tussen de voorbeeldzinnen. Ik wrijf over mijn ogen, maar hoef nauwelijks na te denken over de eerste: vbz I wordt ‘drie is te veel’, en vbz II, direct daar achter aan: ‘in de formele logica kent men de wet van het (of -: de) uitgesloten derde’. Mooi zo, dat is dus duidelijk; met dat soort duidelijkheid zijn hij en ik beiden vertrouwd genoeg. Maar nu voorbeeld III, waarin staan zal wat ik hem aan wil bieden. Even aarzel ik nog, gehinderd door iets, een opkomende herinnering; of misschien ook door één van de strikte richtlijnen waaraan ik me volgens de instructie dien te houden (‘in de voorbeeldzinnen is poëzie geoorloofd, mits kort gehouden en expliciet deel uitmakend van de literaire overlevering’) maar goed, het zij zo; en in fluorescerend groen verschijnt op het scherm achter voorbeeld drie:

hoor mijn vrind
door de bomen waait de wind
er waren drie schepen
de ene ging naar noord
en de andere naar zuid
en de derde kwam nooit weer-om-me
slaap mijn kind
door de bomen waait de wind
en er is maar Eén die
de derde weer-vindt

Terwijl ik naar het scherm tuur – wat blijft er van zo’n liedje over als je de melodie er niet bij hoort – dringt de herinnering van zoëven zich opnieuw, maar nu glashelder op: een vreemd huis met een hoge trapleuning waar ik nauwelijks bij kan, een nieuw ruikende pyama en een logeerbed met een hard plat kussen onder mijn hoofd; mijn vader en moeder zijn weg, ze zijn me niet meer op komen halen, en iemand die mijn tante is zit op het voeteneind en zingt een liedje voor me, dit liedje – ik lig doodstil en probeer niet te luisteren naar haar stem, wie ben jij, waarom doe je veel te aardig, waarom mag ik niet weten waar – ik staar naar een onbekende, gefiguurzaagde lamp aan het plafond, de kale peer in het midden doet pijn aan mijn ogen die ik stijf dicht knijp, handen op mijn oren die gaan gonzen, stijf dicht… – Dan klapt, achter mijn rug, de deur plotseling open en ik veer overeind; er stappen twee schoonmakers binnen. ‘Ik ben al weg hoor!’ roep ik iets te hard, struikel naar mijn bureau, pak jas, tas en das en ren de gangen door, de trap af, naar buiten.
Onderweg, in de bus terug, bedenk ik dat ik vergeten ben het versje weg te zenden en de computer uit te zetten. Morgen zullen de anderen het dus vinden en waarschijnlijk uitwissen, omdat het te lang is, en te weinig ter zake; maar vannacht is het voor hem, en niemand zal ooit weten wat het betekent behalve hij en ik. Het is een oud slaapliedje en het is de grens, de bodem van mijn herinnering.

Nee, jullie hadden gelijk: laten we het verleden voorgoed afsluiten, en alleen nog maar spreken over gebeurtenissen van nu; over gedane boodschappen, een fiets die kapot is, ons werk, onze plannen, en eventueel, zij het zelden, over een heel vroeger van driewielers en roestige zandvormpjes, herinneringen die nog vóór onze eigen aansprakelijkheid liggen; maar laten we het nooit, nooit meer hebben over een recenter verleden waarin we samen waren, en waarin voor het laatst wakker werd gemaakt wat nu voorgoed in slaap zal blijven. Ja, het gaat beter nu, maar vraag me niet hoe ver je gaan moet om te begrijpen dat je nooit meer, zoals vroeger, net zo lang kunt zeuren tot ook het derde scheepje, gepavoiseerd en wel, de haven weer binnen komt stomen. Volgen jullie dit nog? Ik houd nu nadrukkelijk vol dat het er altijd maar twee geweest zijn, want alles is draaglijk zo lang je niet anders gekend hebt. Nee heus, het gaat goed nu. Ik heb fascinerend werk, ik woon comfortabel, en er is ook verder nog zo veel te doen. – En jullie? O, wordt het huis steeds mooier, de verstandhouding steeds beter; dat wil ik graag geloven, alles moet intussen heel vertrouwd en tevreden zijn geworden – computers, houden jullie ook van computers? Nee, daar houden zij niet zo erg van, databanken, volkstellingen, schaakmachines… Haastig begin ik een ordeloze uiteenzetting over mijn computer, wat hij allemaal weet en kan, hoe vriendelijk zijn geluiden zijn en hoe zuiver zijn antwoorden. Maar ik zie hen elkaar aankijken, wegdrijven, ze gaan weg: het is tijd om weg te gaan. Vanuit het raam kijk ik ze na, ik zie hoe ze weggaan naar noord noch naar zuid, en ondanks de krampachtige leegte in mijn hoofd weet ik, en zal ik steeds weten, hoe ik hen gekend heb; ik heb hen gekend.
– Dat er op een gegeven moment een ander zou komen om mijn plaats in te nemen – ik wist het, men had me er van te voren over ingelicht; en ook al was ze nieuw en kende niemand haar, het geld was hard nodig en mijn verblijf werd weliswaar op hoge prijs gesteld maar was daarom niet minder gratis; dus als er een koper kwam moest ik het veld ruimen – niet dan nadat, trouwens, en daar kon ik volledig op rekenen, ook voor mij een volwaardig heenkomen gezocht was. Ik weet het: op de hele procedure is niets, maar dan ook niets aan te merken, en gevoelens of herinneringen zijn hierbij evenmin functioneel of ter zake als bij tollegaatjes en knikkerkuiltjes die het wegdek onbruikbaar maken, of bij de oude geur van potloodslijpsel en bordesponzen in een vervallen schoolgebouw.
‘Hoe bevalt ze trouwens, die nieuwe, kunnen jullie een beetje met haar overweg?’ meende ik zonet toch nog te moeten vragen, terloops in de kast zoekend om hen vervolgens, rammelend met het theebusje, de rug toe te keren. ‘Ja, dat gaat heel goed,’ hoor ik, ‘ze past zich uitstekend aan en ach, wij kenden elkaar immers ook niet allemaal toen we aan het huis begonnen; zoiets regelt zich vanzelf, op den duur’.
Het regelt zich vanzelf dat men komt, dat men weggaat, dat men liefheeft en verwijderd raakt, iets vindt en het kwijtraakt; en heel dikwijls doet de vraag naar verantwoording nauwelijks ter zake. Als de computer geen antwoord geeft is dat niet omdat hij speciaal voor mij iets verborgen wil houden, als de bus niet stopt bij de halte is dat niet omdat juist ik er nu in wil stappen, en als ik degene was die elders moest gaan wonen kwam dat niet omdat het mijn verdiende loon was op grond van eigenzinnigheid, onverantwoordelijkheid of gebrek aan aanpassingsvermogen, maar simpelweg omdat alles zijn eigen beloop heeft en steeds maar weer gaat zoals het gaat; meer valt er door niets en niemand ter wereld nog over te zeggen. Voor de derde en laatste keer is een verlangen onbereikbaar geworden, maar van nu af aan zal ik, met uiterste toeleg, een andere koers varen.
Goed dan, het bezoek is vertrokken; laat ik de kopjes opruimen, de overvolle asbak leeggooien, iets te eten klaarmaken, en intussen uit het keukenraam naar de tuinen kijken voordat de schemering ze geheel in beslag heeft genomen.

Zie hoe het groen iets geheimzinnigs krijgt nu het licht bijna weg is; ver aan de overkant steekt men achter hoge, zeventiende-eeuwse ramen de lamp aan en trekt de lange overgordijnen dicht. – Misschien wil de muis nog komen; dit is het uur van de muis. Ik heb hem niet vaak meer gezien, maar elke dag leg ik wat voor hem neer en het is bijna altijd weg; dat geeft een soort huiselijke voldoening.
Morgen zal ik vroeg naar mijn werk gaan. Als het mooi weer is, zoals vandaag, zal ik niet de bus nemen maar de fiets, en bovendien zal ik ‘s ochtends de vuile was in de gootsteen te weken zetten, dan kan ik die ‘s avonds uitspoelen. Al die dingen zijn practisch, functioneel en voortvarend; en dat is precies wat ik van nu af aan zijn zal.

De volgende dag verloopt geheel volgens plan, en laat in de namiddag fiets ik tevreden huiswaarts, ongestoord door het feit dat mijn achterwiel hartverscheurend piept en één pand van mijn lange zwarte jas tot twee keer toe zo verstrikt raakt in de spaken dat de fiets met een ruk tot stilstand komt.
Terwijl de voordeur, slepend over de krant die op de mat ligt, achter me dicht valt besluit ik dat er nu ook maar meteen een afspraak gemaakt moet worden met mijn oude huis om nog wat laatste spullen daar weg te halen: een versleten maar dierbaar vloerkleed, een grijs gemarmerde melkkoker met ronde gaatjes langs de rand van het deksel, een grote rieten prullemand. Ik stap, mijn jas nog aan, rechtstreeks naar de telefoon; zij zullen nu ook wel thuis zijn. – Maar wanneer aan de andere kant van de lijn een opgewekt ‘Hallo, met Mabel’ klinkt, knijpen mijn ogen zich vanzelf stijf dicht en moet ik de hoorn wel een decimeter van mijn oor af houden. Mabel, dat is de nieuwe bewoonster; ze heeft in het buitenland gezeten en blijkt daar een Amerikaans accent te hebben opgelopen, niets stemt me onverdraagzamer dan dat. Het is verboden de taal te contamineren die de kern van mijn werk is, mijn dagelijks brood; ik ruik al het scherpe parfum waarmee ze ginds, in mijn voormalige kamers, de lucht vergiftigt. Ik maak duidelijk wie ik ben, en dat ik één van de anderen wil hebben. Maar dan zegt ze, terwijl mijn ogen zich gaandeweg heel wijd openen en de hoorn steeds dichter bij mijn oor komt, dat het groots (great) is dat ze me spreekt, dat ze al een paar keer geprobeerd heeft me te bellen omdat ze plotseling terug moet naar de States (the States), waarschijnlijk voor vrij lang, een paar jaar wel, maar dat ze de verdieping hier beslist wil aanhouden, en of ik er voor zou voelen die tegen een vrij lage huurprijs opnieuw te betrekken; dat de anderen in het huis gezegd hadden dat ik dat vast graag zou willen. Ik leg mijn hoofd tegen de stoelleuning, haal diep adem, en kijk naar het plafond. ‘O, zeiden de anderen dat?’ breng ik tenslotte uit. ‘Maar waarom – wat zeiden ze dan nog meer? Vonden ze het zelf ook… ik bedoel, vonden ze – ’ Ik hoor gefluister aan de andere kant van de lijn, dan ‘wacht even, hier komt…’ en vervolgens de vertrouwde stem van één van de huisgenoten. Hij vraagt wat ik vind, of het niet allemaal wat plotseling is, Mabel vertrekt al over een paar weken? Ik vraag wat híj vindt, en de anderen, maar hij lacht onbekommerd: ‘Leuk natuurlijk, best leuk. Wat mij betreft was je…’ – ‘Maar als ze weer terug komt? Wat gaan jullie dan doen?’ Een korte stilte, de telefoon kraakt. ‘Wat ga jíj dan doen,’ antwoordt hij, ‘dat lijkt me een betere vraag. Verder zal het zich heus wel regelen – het is dit keer toch ook prima gegaan?’ Ik zet mijn ene voet dwars op de andere, iets te hard, het doet pijn aan mijn wreef. ‘Je moet er maar eens goed over nadenken,’ vervolgt hij, ‘mijn zegen heb je, wees daarvan overtuigd.’ Ik zwijg even, beloof dan gauw terug te zullen bellen, en leg de hoorn op de haak.
Ik hang mijn jas op, loop naar de keuken en kijk uit het raam. – ‘Het doet nauwelijks ter zake waar men zich bevindt,’ citeer ik, met een strakke blik op de kastanjebomen, ‘zo lang men maar strikt alleen weet te blijven’. Geen verwachting, geen binding; niets, niets dan de feiten. Geen herinnering. Haar parfum uit die kamers zwavelen. – Maar dit hier… begon ik het nu niet juist te leren? Ik zucht, wat een beroering opeens. En wat moet er anders van de muis worden? Dat is toch niet goed, hem in de steek laten. Vreemd trouwens dat zijn kaaskorstje er nog is; krom getrokken en vettig glimmend ligt het naast de ijskast. – Kom, laat ik de was uitspoelen, zo keurig vanmorgen in de gootsteen te weken gezet. Ten slotte heb ik hier ondanks alles toch mijn eigen, overzichtelijke bestaan, met vrijwel niets te verliezen; dat is misschien nog wel zo veilig. Daarginds… Ik kneed het wasgoed, grijp in het koude grijze water. Hee, wat is dat. O god nee. Nee toch. – Op mijn trillende hand waar het vuile waswater in straaltjes van af druipt ligt stijf en roerloos de muis, mijn muis, zijn pootjes krom en bleekroze tegen de donkere, kletsnatte vacht. Mijn muis. Ik leun tegen de muur, staar naar zijn minuscule tandjes, draai hem voorzichtig om op mijn hand, ronde oren, neusgaatjes zo klein als het oog van een naald. Dat komt ervan, dat komt ervan, gonst het door mijn hoofd, je wou hem in de steek laten. Jouw muis hè? Ha. Dat komt er dus van.
Maar dan strek ik mijn rug en schop driftig tegen het kaaskorstje, dat onder de ijskast verdwijnt. Wat komt waarvan, mag ik dat misschien even weten nu. Had ik dan niet de was in de week moeten zetten, niet naar mijn werk moeten gaan en de hele dag de wacht moeten houden om dit te voorkomen; is dit soms weer zoiets dat alleen ik uitentreuren zal moeten verantwoorden? Ik weiger dat, ik doe het niet meer; alles regelt zich immers vanzelf of gaat zoals het gaat enzovoorts, dus ik ken nu mijn plaats, en mijn functie.
Ik ga bij het raam staan, de muis op mijn hand, doe het venster open en houd hem hoog boven de tuinen. Al die bomen die ik geteld, genummerd en benoemd heb, de reeks lange ramen aan de overkant waaruit ‘s avonds het licht grote gele vlakken op het gazon werpt, de serredeuren die de eigenaars op zomerochtenden wijd open doen om thee te gaan drinken aan ronde witgelakte tuintafels – onbereikbare tuinen waar ik alleen maar naar kan kijken, en dat is goed zo; ze behoren anderen toe, en ik zal me er buiten houden. Ik breng de muis, in de palm van mijn hand, dicht bij mijn gezicht en blaas voor het eerst en het laatst zacht over de haartjes tussen zijn ronde doorschijnende oren. Dan strek ik mijn arm en laat hem los, en hij valt, drie verdiepingen omlaag, tussen de struiken in het gras. Ik buig me ver uit het raam, maar kan tussen het schemerige groen niet zien waar hij ligt. Zijn vredige rustplaats daar waar ik nimmer een voet zal zetten: er is er maar Eén die hem ooit nog weer-vindt. Ik droog mijn handen aan de theedoek, loop naar de telefoon en draai met een nieuw, geel potlood één van hun nummers. Ik zal hun mijn besluit nu dadelijk meedelen: zonder verantwoording, adequaat, en ter zake.

De Revisor staat garant voor nieuwe literatuur sinds 1974, en daarom blijft het goed grasduinen in onze archieven (bij de DBNL). In 1977 debuteerde Hedda Martens in ons tijdschrift, met de eerste van tien bijdragen in de loop van onze geschiedenis. We publiceren nieuw werk van haar, vijf ‘Humeuren’, en bij gelegenheid daarvan hernemen we haar vroegere verhalen. Dit is ‘De tuin’, uit het vierde nummer van 1979.

*

Toen ik veel jonger was, en nog vrij van verwachtingen, had de tuin al mijn aandacht: in de herfst ving ik er met een lange dunne bamboestok spinnen uit hun web om ze over de schutting te tikken of te begraven, in de zomer lag ik bij de vijver om vliegjes en kleine motvlinders uit het water te redden en ze in een lange natte rij op de rand te drogen te leggen, in de lente pelde ik de knoppen van de bloemen open zodat ze snel genoeg uit konden komen – steeds was de tuin vol opdrachten, en wanneer die uitgevoerd waren klom ik bij de poes op het schuurtje om tevreden heel mijn werkterrein te overzien. Op foto’s uit die tijd stond ik vaak alleen buiten met de handen op de rug en een neus vol rimpels, turend tegen het zonlicht. Jurken met felle strepen en blokken, en ‘s winters een gebreide muts tot ver over de oren: wie zou me uitlachen? Ook anderen hadden nog geen oordeel. Alles was immers gegeven, en daarbinnen was zoveel te doen.

Praten deed ik niet veel, maar waarom zou ik? Wanneer er kinderen kwamen voerden we geen gesprekken, maar speelden, en de enige taal die daarbij nodig was diende tot onderhandelen, hooguit aangevuld met het napraten van een volwassen frase. Hoe zou ik verslag van iets willen doen, een mening geven? Ik was nergens getuige van omdat ik alles volledig meemaakte, en daarop geen enkele aanvulling nodig had.

‘Wat doe jij toch steeds in die tuin?’
Praten is geen getuigenis, maar een bekentenis. Nog voordat mijn moeder, die fronsend in de verbandtrommel zoekt, haar vraag kan herhalen vertel ik vlug van de bij die ik uit de vijver wilde redden, maar die me toen plotseling gestoken heeft, vlak onder mijn nagel. ‘Je bent onderdehand ook veel te oud voor dat soort dingen.’ Een klodder zalf, gaasverband dat aan het eind fel wordt ingeknipt en vastgeknoopt. – Welk soort dingen? Die van de tuin, de vijver, de schuur? Ik staar lang en afwezig naar de verbonden vinger, die vreemd klopt, alsof hij er niet meer echt bijhoort. Ik leg de andere hand ernaast, leg beide over elkaar, naast elkaar, steek ze omhoog. Dan sta ik langzaam op en loop met geheven handen voetje voor voetje naar de spiegel in de gang. Twintig vingers, vier handen. Daarboven donkere ogen met een frons er tussen, en een neus die veel te veel glimt zodat ik er met de rug van mijn goede hand overheen wrijf, het toiletkastje open, en de schildpadden poederdoos van mijn moeder te voorschijn haal. Daarna borstel ik langdurig mijn haar, totdat de krullen wijd uit staan.
Kijk, dat ben ik dus. Ik klap het kastje dicht en loop naar de kamer van mijn zusje om haar de vinger te laten zien. Wanneer ik haar aankijk valt me voor het eerst op dat haar ogen donkerder zijn dan bij mij, en dat ze geen krullen heeft. Ik staar naar haar handen die gladder zijn dan de mijne, met rood gelakte nagels. ‘Wat doe je toch raar’, zegt ze, ‘altijd dat gekijk van jou. Kun je soms niet praten?’ – Ik doe raar, ik doe dingen en ik praat te weinig. Dus haal ik diep adem en doe zo uitvoerig mogelijk verslag van de bij, tot ze verbaasd begint te lachen en vraagt waar ik het vandaan haal: ‘Zo heb ik je nog nooit meegemaakt!’ Als beloning mag ik haar oogschaduw gebruiken, en het zwarte borsteltje voor de wimpers. Wanneer ik me tenslotte met een brede toneelglimlach van de spiegel af draai zegt ze ‘Poeh, chic hoor! Je lijkt wel achttien ineens.’

Daarna beginnen verwachtingen een rol te spelen; de mijne, maar ook die van anderen. Om beide kanten tegelijk tevreden te stellen is het vooral nodig zoveel mogelijk te praten: wervend, bezwerend, omzichtig. Alles wat ik doe lijkt opeens om voorspraak te vragen, en ik begrijp niet meer hoe ik ooit mijn dagen zo vanzelfsprekend door kon brengen, ongezien door hen, maar, vooral, ongezien door mijzelf. Wat deed ik toch steeds in die tuin?
Nu loop ik vier keer per dag op dunne hakken over de bemoste tegels, een hoekige schooltas onder de arm. Het pad naar het tuinpoortje is glibberig en onvast, en als ik laat in de namiddag terugkeer is mijn hoofd zwaar van gedachten over de indruk die ik behoor te maken, wil maken, of in werkelijkheid gemaakt zal hebben. In de zomer zit ik soms wel even buiten, maar dan met mijn gezicht vol zonnebrandcrème om snel bruin te worden. Dat staat gezonder dan de vale kleur die ik overhoud aan al dat denken, dat alleen minder wil worden wanneer ik lees. Dus lees ik zoveel mogelijk; soms moet ik er tot diep in de nacht mee door gaan, ondanks de dreigende contrôle. ‘Wat doe je toch steeds op dat kamertje, moeten we soms nog strengere maatregelen nemen?’ Nee, die neem ik zelf wel – maar naarmate mijn methodes verfijnder worden wordt mijn bewustzijn scherper, sta ik vaker verbeten voor de spiegel, oefen een glimlach en een geestige opmerking voor buitenshuis of een onschuldige blik en een afleidend vertelsel voor binnenshuis, trek aan mijn kleren, knijp in mijn wangen, ruk aan een redeloze krul – maar op den duur lijkt er geen beginnen meer aan, en raak ik het spoor totaal bijster. Er is geen middenweg. Hun wensen verdragen zich niet met de mijne, maar de mijne verdragen zich evenmin met mezelf. Wat ik zelf ben is ooit, lang geleden, zo vanzelfsprekend geweest, dat ik het niet onthouden heb. Ik voel alleen dat er geen enkele vorm op wil passen, alsof iedere verbinding die ik probeer onophoudelijk gevaar loopt. Pas ‘s nachts, als ik in het geheim kan lezen, ben ik veilig – althans voor mijn eigen toezicht. Maar zelfs het geringste kraken van de trap brengt me opnieuw in paniek, soms zelfs zo hevig dat ik, het bedlampje volop brandend, verstard naar betekenisloze woorden blijf staren, tot de deur openklapt in een baan van wit ganglicht, en een stroom van felle verwijten naar binnen slaat. Nog uren daarna lig ik bewegingloos in het donker, met een hoofd dat bonst van het nadenken. De slaap die dan eindelijk volgt is kort en onrustig, en op school zie ik er opnieuw ontoonbaar uit.
Zes jaar gymnasium. En pas dan word ik inderdaad achttien.

Achttien ja, maar achtentwintig? Acht-en-twintig jaar, wie heeft dat voor elkaar gekregen? Al die maanden, weken, dagen moeten in mijn eigen aanwezigheid verstreken zijn – wat deed ik toch steeds, al die tijd? Ik deed te weinig, en ik praatte te veel: om alle indrukken die ik niet wilde maken uit te wissen, die welke ik wel wilde maken voor te bereiden, mijn verontschuldigingen te rechtvaardigen, mijn beweegredenen te herzien. Langzaam maar zeker zag ik zo evenwel kans, me een toereikend aantal vrienden en kennissen te verwerven, en vervolgens legde ik me er met grote opletttendheid op toe het hun in zoveel mogelijk opzichten volledig naar de zin te maken. Hierin ontwikkelde ik een vaardigheid die op den duur nog maar nauwelijks van echt te onderscheiden viel; men kon zelfs denken dat ik een mening had, ideeën, een strikt eigen humor. Maar hoe groter mijn vriendenkring, hoe genuanceerder mijn opvattingen. Ik sprak ieders taal, parafraseerde ieders vertelling – een kosmisch woordenspel dat zich gestaag uitbreidde, totdat er geen gelegenheid meer was waar ik niet perfect bij paste. De gunsten die ik daarmee won werden uiteindelijk definitief bevestigd door de geamuseerde en ontfermende belangstelling van een grote, rustige man, die me eerst zijn boeken leende, toen mee op reis nam, en ten slotte vroeg, bij hem in huis te komen wonen.
Pas daarna begon echter geleidelijk aan tot me door te dringen dat ik me intussen in een wereld bevond waarvan de hoge kwaliteit en de evenwichtigheid me verbijsterden. Hoe was ik hier beland? Waar had ik dat aan te danken? Pogingen ook dit te rechtvaardigen liepen voor het eerst sinds al die overbezette jaren weer uit op het oude, verlammende gevoel dat ik niet zijn kon wat ik behoorde te zijn. Nu had ik dan inderdaad bereikt wat ik wilde bereiken en maakte precies de indruk die ik altijd had willen maken, maar de handhaving daarvan begon langzaam maar zeker boven mijn krachten te groeien. Beelden van heel vroeger drongen zich steeds onweerstaanbaarder op, en gingen groteske verbindingen aan met mijn volwassen bestaan. Volwassen, omdat ik werkelijk al bijna dertig moest zijn.

‘Wat doe je toch steeds met je tijd? Je zegt dat je het overal te druk voor hebt, maar waarmee, dat kun je niet zeggen; zelfs onze dierbaarste vrienden keur je nog maar nauwelijks een woord waardig.’ Reinderts geamuseerde glimlach wordt steeds schaarser, en met welk recht zou ik hem tegenspreken? Dit is de indruk die het maakt, ook al zijn mijn eigen redenen daar nog zo vreemd aan, en het is zeker een feit dat ik nooit aardig genoeg kan zijn om al die vriendschap nog langer te rechtvaardigen. Maar als ik niet meer onderhoudend ben, niet meer praat en lach als voorheen, zal er onherroepelijk van alles aan het licht komen. Want ik weet nu dat ik nog nooit één waarheid gezegd heb. Sinds ik werkelijk begon te praten heb ik ieder woord gelogen. Ik haat mijn stem, haat mijn beeld in de spiegel. Ik haat iedere indruk die ik achterlaat. Ik wil dat gezicht niet meer zien, die lach niet meer horen, ze leggen alleen valse verbindingen. Ik wil niet meer praten. Ik zal niet meer praten, tot ik weet wat ik te bekennen heb.
En zo, verstoken van het enige middel om wat dan ook te verantwoorden wacht ik, star en zwijgzaam, op de aanval die nu zeker moet komen. Want ik weet heel goed dat ik alleen aanvaard werd op grond van medeplichtigheid: al hun meningen waren de mijne, in alles zou ik hen bijstaan en verdedigen; maar nu deserteer ik. Ik blijf zoveel mogelijk binnenshuis, en wacht af.
Waarom komen ze nu niet? Waarom komt niemand me betichten, bedreigen, aangeven? Een verraderlijke stilte neemt langzaam maar zeker het hele huis in bezit. De telefoon en de bel rinkelen steeds minder, en als ik eens iemand spreek, toont men een zo vriendelijke en bezorgde belangstelling, dat ieder houvast me ontglipt, en ik toch telkens weer briefjes wil versturen waarop staat dat het niets geeft, dat het willekeurig is, tijdelijk, dat het hen niet betreft – niet hen? Maar wie dan wel? Wie heb ik dan zo perfide misleid?
Ik verlang naar een vreselijk ongeluk, een ramp die alleen mij treffen zal. Een deur die openslaat en me in een genadeloos fel licht zet, overspoeld door de meest verpletterende aanklachten.

Zo kruipen de dagen en de weken heimelijk verder, en passeert mijn dertigste verjaardag ten slotte vrijwel onopgemerkt. Reindert geeft me een boekenbon cadeau, en ik besef dat ik zelfs met hem alleen nog maar praat om te onderhandelen: wij wisselen mededelingen uit, opdrachten, en als het af en toe toch nodig is een mening te geven kies ik de stem en de formulering van anderen. Wat hem echter vooral moet hinderen is dat ik tegenwoordig geen jij en jou meer kan zeggen: ik gebruik namen. ‘Wil Reindert het zout aangeven?’ ‘Dit huis is van Reindert, en als die er liever alleen in wil wonen…’ Vooral dat laatste zeg ik vaak, omdat hij daartoe, lijkt me, alle reden heeft.
Wanneer ik dan ook, daags na mijn verjaardag, mijn ouders aan de telefoon krijg en hoor dat ze voor een aantal weken naar het buitenland vertrekken, stel ik hen dadelijk voor, hun huis zo lang aan mij uit te lenen. Ze stemmen, zij het na enig overleg, toe, maar tot mijn verbazing is Reindert niet blij dat ik een tijdje bij hem weg ga. Hij wil me in elk geval dagelijks op mogen bellen, en in de weekends zal hij overkomen.

‘En open gaan de zware deur’ – van welke dichter was dat ook weer? Weifelend steek ik, nadat ik op een zonnige herfstochtend mijn oude koffer het bordes op gezeuld heb, de sleutel in het koperen lipsslot. Naar links of naar rechts draaien? Dat vergeet ik altijd. ‘De goede kant op’, repeteert Reindert dan steeds, maar wat is de goede kant? En van mij uit gezien, of vanuit het sleutelgat? ‘Póntos euxéinos’, hoor ik opeens de stem van mijn vroegere leraar oude talen, en meteen, terwijl de brede voordeur in beweging komt, schiet ook de naam van de dichter me weer te binnen. Een veel te gewone naam, ergens rechts bovenaan in een blauw schoolboekje waarvan ik ieder plaatje ter wille van de diepte nauwkeurig nagetrokken en gearceerd heb. Ik kom in het marmeren voorportaal, dat wordt afgesloten door een gegraveerd glazen tochtdeur. Daarachter begint het huis. Ik zet de koffer neer op de plaats waar vroeger mijn schooltas hoorde, hang mijn jas aan een smeedijzeren hanger in de garderobe, loop door naar de grote woonkamer, en beland haast automatisch voor de hoge houten kast waarin de koekjestrommel moet staan. Pas wanneer ik tot de ontdekking kom dat de lange vingers en mariabiscuitjes vervangen zijn door een zondags restant krakelingen met roomboterallerlei klap ik snel het deksel terug, schuif de trommel op zijn plaats, en sluit de kast zorgvuldig af. Dan draai ik me behoedzaam om. Ik knijp mijn ogen stijf dicht, sper ze wijd open en kijk spiedend in het rond. Stil is het hier, en netjes ook. Alles net zoals vroeger, maar alleen zo schoon en opgeruimd; alsof het huis eigenlijk verhuurd wordt. Op mijn tenen loop ik langs het jadekastje, het rooktafeltje en de schemerlamp naar de tuindeuren, trek één van de velours overgordijnen iets dicht, en tuur daarlangs oplettend naar buiten.
Maar wanneer ik dan de tuin terug zie, alles precies zoals ik het bijna vergeten was: de tegels, het grasveld, het vogelhuis bij de vijver, de zware rhododendrons achterin met daarvoor de rode en gele dahlia’s, paarse asters, chrysanten, verlies ik als bij toverslag iedere waakzaamheid, en zie alleen nog maar de tuin terug, De Tuin. De zon schijnt door de ruiten heen naar binnen en maakt me warm en duizelig, zodat ik mijn ogen iets toe moet knijpen en beide handen als een brug tussen het glas en mijn voorhoofd houd. Ik kijk aan één stuk door, en herken alles volledig: het gras is nog nat van de dauw, twee zwarte merels scharrelen bij het tuinpad, en tussen de dahlia’s en asters glinsteren talloze spinnewebben – met of zonder spinnen, dat kan ik van hieruit niet zo goed zien. Zou iemand daar wel voor gezorgd hebben? Opeens weet ik heel zeker wat me te doen staat. Ik wrik de tuindeuren open, steek de veranda over en loop dwars door het natte gras naar de dahliastruiken, die hoog aan dunne bamboestokkken zijn opgebonden. De bloemen schudden zachtjes heen en weer als ik voorzichtig een stok los probeer te trekken, en grote koude druppels vallen op mijn handen. Ik kijk op, en een vuurrode dahlia wiegt vlak voor mijn gezicht heen en weer. ‘Wijnrood, bloedrood, karmozijnrood, robijnrood’, fluister ik vriendelijk, ‘dag robijnrode bloem.’
‘Dag robijnrode bloem’, herhaal ik nu luider, en verbaasd frons ik mijn wenkbrauwen. Wat zei ik daar? Ik kijk naar de bloem, naar de grond, en herhaal opnieuw wat ik zei. Ja? Ook als ik niet kijk en er met mijn rug naar toe ga staan? Met ingehouden adem draai ik me om, en terwijl ik vaag in de verte de open tuindeuren zie, en de kamer daarachter, zeg ik weer: ‘Een robijnrode bloem.’ Het werkt nog steeds! Zodra ik de woorden uitspreek zie ik de bloem erbij, net zo mooi als in het echt, of eigenlijk nog mooier – er lijkt, tussen wat ik zeg en wat er is, een verbinding te zijn die ik nog nooit eerder ontdekt heb. Hoe kan dat opeens? Ongelovig prik ik de dunne bamboestok, die ik nog als een toverstaf vasthield, loodrecht in het gazon en loop langzaam in de richting van de herfstasters, chrysanten, lupinen; ik noem hun kleuren één voor een, hun grootte, hun aantal, en mijn verbijstering groeit. Ik kijk naar het schuurtje en noem de verkleurde wingerdbladeren waarachter het schuil gaat, dan het schuurtje zelf, de schutting, het tuinpoortje; een mus, nog een mus, drie spinnen, de vijver – dit lijkt haast onuitputtelijk, de tuin is zo groot, zou het ook in het huis kunnen, de chinese borden, de eettafel de koektrommel?
Alles, alles lukt. Alles is precies zoals ik het zeg: eerst noem ik iets terwijl ik kijk, dan samen met een ander woord terwijl ik niet kijk, dan, de handen voor de ogen, een hele serie dingen achter elkaar, en het werkt, haast als een extra dimensie: alsof alles pas nu een omtrek, een plaats krijgt. – Tenslotte bereik ik langs duizend omwegen de grote antieke kast, trek hem open en zoek een dik besuikerde krakeling uit de trommel. Ik ga op een stoel bij de tafel zitten, zeg ‘Dit is groots’, en vind zelfs daarin een overdaad aan betekenis. Dan barst ik in lachen uit en lach, schater, schok van het lachen, totdat de krakeling op de grond valt. Ik pak hem op, spring overeind, ren naar de telefoon, en bel Reindert.
‘Hee’, vraagt hij, ‘ben jij dat? Sleutel kwijt?’
‘Nee’, zeg ik, de hoorn pijnlijk hard tegen mijn oor drukkend, ‘nee luister, er is iets wonderbaarlijks. Luister Reindert, ik geef alles namen, en het werkt! Hoor je me? Er zijn robijnrode dahlia’s, oranjegele wingerdbladeren, het tuinpoortje is van groengeverfd hout en rond van boven, en deze krakeling glimt van de gesmolten suiker…’ – ‘welke krakeling’, onderbreekt hij, ‘waar ben je in vredesnaam terecht gekomen? Wat is er gebeurd?’ – ‘Alles’, antwoord ik, ‘overal. Dit is fantastisch, Reindert, ik kom hier in dit huis, ik loop door de tuin, en opeens kan ik alles zeggen omdat ik in mijn hoofd overal beelden van krijg, elk woord heeft betekenis, ik voel wat ik zeg, begrijp je? En omdat ik het voel is het meteen ook waar, bedenk ik nu, zo waar als het maar zijn kan; voor het eerst van mijn leven spreek ik zomaar vanzelf de waarheid! En van de dingen in de tuin kan ik verder alle andere waarheden afleiden, het porselein, de kast, de koekjestrommel…’ – ‘Derhalve de krakeling’, concludeert Reindert. Hij lacht zachtjes. ‘Kijk eens aan, vandaar. En heb je mij toen van de telefoon afgeleid?’
‘Jou?’ Ik aarzel. De geamuseerdheid die ik al maanden niet meer in zijn stem gehoord heb wekt verre herinneringen aan een tijd vol mensen, allemaal mensen, tegen wie ik steeds maar moest praten en praten… – ‘Mensen weet ik nog niet’, zeg ik snel, ‘maar ik ben ook nog maar net begonnen, en alles moet natuurlijk niet tegelijk, zie je. Ik begin namelijk eerst met de tuin, dan de dieren in de tuin, het huis – misschien ga ik hier ook nog wat oude fotoalbums bekijken, dat geeft alvast beelden van mensen, en natuurlijk dan ook een gevoel’.
‘Mogelijk een wat erg historisch gevoel’, meent Reindert. ‘Zou je er anders bijvoorbeeld niet voor voelen als ik mezelf in levende lijve aandiende? Ik ben nu wel erg benieuwd naar je. Vanavond kan -’ ‘Nee, nee, nu nog maar niet’, zeg ik haastig, ‘ik kan beter eerst een paar dagen alleen blijven, dat hadden we toch ook afgesproken? Is dat goed?’
‘Ja hoor’, geeft hij toe, ‘natuurlijk. Maar het is zo heerlijk om je weer gewoon te horen praten. Zul je dat ook zonder tuin blijven doen? Of zouden we nu eindelijk eens echt een benedenhuis gaan zoeken? Dan kun je alle bloemen die je mooi vindt bij elkaar in je eigen tuin planten’.
‘Maar ik hoef ze helemaal niet in het echt te hebben’, antwoord ik afwezig, ‘ik heb ze immers al in mijn eigen hoofd, ik hoef hun namen maar te noemen, of hun kleur, en ik zie ze zo voor me’.
‘En de realiteit dan, zul je de realiteit niet uit het oog verliezen? Hoe zit dat eigenlijk – heb je wel eten daar, dat soort dingen, en vind je het niet vervelend om helemaal alleen in zo’n groot huis te zitten?’
‘Welnee’, zeg ik, en kijk door de openslaande deuren naar buiten. ‘De zon schijnt nog steeds. Schijnt bij jou ook de zon? Nu wil ik weer de tuin in, ok? Tot zaterdag’.
‘Vrijdagavond’, verbetert hij, ‘maar als je me eerder wilt zien, zul je dan bellen?’ ‘Goed,’ zeg ik, ‘ik ga nu naar buiten’.
‘De groeten aan de pioenrozen’, hoor ik hem nog zeggen, en dan ligt de hoorn op de haak. Pioenrozen? Ik weet niet eens wat dat zijn. Eerst beelden, dan namen. Woorden alleen hebben geen enkele inhoud. – En mensen? Natuurlijk wel, mensen wel. Maar waarom kan ik me Reinderts gezicht dan niet voor ogen halen? De dahlia heb ik meteen weer, en de gordijnen, zelfs de telefoon staat me zwart en glimmend voor de geest – waarom hij dan niet? En iemand anders, wie ik ook probeer, evenmin?
Maar wat kan het me ook eigenlijk schelen – snel loop ik de tuin in, trek de bamboestok uit het gras, en wandel prikkend en wijzend over het gazon, door het huis, de trappen op; ik buig me over de balkonrand, uit het logeerkamerraam, over de dubbele wastafel in de badkamer om lang en aandachtig in de brede spiegel te kijken, en breng de rest van de ochtend en de hele middag naamgevend door tot de schemering invalt.
Alles is bekeken, ook mijn kamer boven, de kleur van het behang, het boekenrekje met een stapel oude schoolschriften, de pluche dieren in een mand. Tenslotte ben ik zelfs op de vliering geklommen waar ik, onder een groot wit laken, drie keurig opgemaakte poppebedden ontdek, elk aan het hoofd- zowel als het voeteneinde doodstil beslapen door poppen van mijn zusje en mij. Ik aai ze stuk voor stuk, doe de knoopjes van hun kleren voorzichtig open en dicht, noem hun ingewikkelde namen in alle volgordes. Als ik het laken tenslotte terugvouw is het boven al bijna donker, maar de tuin kan ik, in het laatste licht, nog één keer opzoeken. Het is er heel stil geworden, met schemerige kleuren.
Nadat ik de bamboestok weer op precies dezelfde plaats tussen de dahlia’s heb geschoven doe ik de verandadeuren haast geruisloos dicht, steek de lamp bij de kachel aan, en loop naar het zwarte jadekastje, waar achter twee deurtjes, onderin, de oude fotoalbums liggen. Ik haal een grote beker chocolademelk, zet de koekjestrommel er naast, en leg de albums in een rij voor mijn voeten.
Dan kijk ik foto’s, uren achtereen. Het vloeipapier ritselt tussen de zware, grijskartonnen bladen, en soms is een foto losgeraakt, zodat ik achterop in verbleekt vulpenschrift een seizoen, een jaartal en een paar namen zie staan. ‘Zomer ’53, met Jo, Hans en de kinderen in Bergen.’ Witte zonnehoedjes, een bolderwagen, mijn zusje laat twee handen vol schelpen zien. – Ik lik aan de losgeraakte hoekjes, over vijfentwintig jaar oud spuug heen, en plak de foto boven de gelijknamige tekst in het album. De beelden die nu in mijn hoofd komen lijken de voorafgaande van het huis en de tuin sterker te verbinden, wederzijdser, en dit, bedenk ik opeens, is misschien wat mensen doen: hun voortdurende aanwezigheid geeft je indrukken een sfeer van veilig, vanzelfsprekend toebehoren.

‘Wat doe jij toch steeds in die tuin?’ Plotseling, als ik het vijfde album opsla, schiet die zin even helder door mijn hoofd als de aanblik van deze veel nieuwere, glanzende foto’s. Ze zijn groter, zonder kartelrandjes, en lichter van kleur, terwijl de getoonde kinderen al bijna even groot zijn als wij konden worden. Mijn zusje in haar eerste tweedelige badpak – het seizoen is weer zomer, en het onderschrift draagt een fier uitroepteken. Snel sla ik de pagina’s om; in dit boek zijn ze spierwit, zonder vloeipapier, en het linkerblad is steeds blanco gelaten. De bladen draaien stroef en scheef over de spiraal in het midden, en wanneer ik een onhandige slok chocolademelk neem plenst een leverkleurige vlek over een fotoserie waarop ‘de dochters zich prepareren op een nieuw schooljaar in klasse II resp. V Gmn.’ Grote rollen kaftpapier, op de laatste foto houdt mijn zusje een zojuist geplastificeerde Homerus voor haar gezicht. – Gauw naar de keuken, vaatdoek halen. Het is donker in de gang, en een lichte paniek overvalt me. Wat een onzin ook, die albums, ik heb er allang genoeg van gekregen, wat er verder nog komt interesseert me trouwens ook helemaal niet. Maar wanneer ik de chocolademelk slordig heb weggeveegd blader ik toch gejaagd verder. Jurken met petticoats worden kokerrokjes, sandalen queenies met bandjes. Dan, opeens, stuit ik op een grote, centraal opgeplakte kleurenfoto van mijn ‘zojuist behangen meisjeskamer, voorjaar 1964’. Muren in wit en pastelgeel, rotan stoeltjes met zacht fluwelen kussens, een crème gelakte hoge theetafel met kopjes, de zilveren theelepeltjes staan in het melkkannetje. Het boekenrek, de mand met pluche beesten, de spiegel, die afschuwelijke spiegel – zie ik daar haarspeldjes naast liggen, een vlekkerig doosje mascara, dat kan toch niet? Nee, dat kan niet! Dat moet weg, want als ze die rommel zien – en mijn boek, heb ik dat wel goed verstopt? Ik speur de foto af, dat boek heb ik toch wel weggestopt? Jachtig ga ik met mijn vinger langs de contouren van het lichthouten bureautje, waarop de leeslamp gelukkig in de goede stand staat en niet, zoals ‘s nachts, heimelijk een halve slag naar rechts, boven het bed – dan trek ik met een ruk mijn schouders omhoog, en luister. Het geluid van een sleutel in de voordeur, voetstappen in de hal, de tochtdeur schuift over de loper van de gang… bewegingloos blijf ik zitten, de lamp schijnt fel op het witte blad links, en rechts lezen alleen mijn ogen een nietszeggende reeks woorden: meisjeskamer, voorjaar 1964, meisjeska, mei –
Dan kiert de deur langzaam open, en een stem zegt ‘hee niet schrikken hoor ik ben het – kijk eens wat ik voor je heb?’ Ik kijk op, mijn vingers strak om het album; en wanneer ik Reindert zie staan, half verborgen achter een enorme bos rode dahlia’s, begint alles aan me te trillen en te schokken zodat het zware fotoboek van mijn schoot glijdt, en ik het uitschreeuw van de pijn wanneer de scherpe zijkant tegen de wreef van mijn voet slaat.

Het is nu winter, en de hoog ingesloten rechthoek van talloze achtertuinen, waaronder er één bij ons nieuwe huis hoort, ligt vol witte sneeuwplekken. Ik sta buiten, een zak bloembollen naast me, en een schepje in de hand. Een paar tuinen verderop zijn twee kinderen een schamele sneeuwpop aan het maken; het weer is zo koud en helder, dat ik de aanwijzingen die ze elkaar geven soms vrijwel letterlijk kan volgen. Dit soort dingen moet ik ook gedaan hebben in de winter: met sneeuw spelen, sleeën, schaatsen – maar ik herinner het me slecht, misschien omdat het meestal in gezelschap van anderen gebeurde. In de winter was mijn tuin immers niet minder ontoegankelijk dan deze; er viel nergens iets te doen want de grond was koud en hard, alle insecten waren uit zichzelf al weggegaan, en de vijver lag, donker en diep, vol rotte bladeren. Dus speelde ik in die tussentijd met anderen, en groef alleen af en toe, als de zon scheen, de sneeuw een beetje weg op plaatsen waar de crocussen ooit weer moesten komen.
Ik buk me en krab met het schepje over een kale plek aarde. Keihard. Ik pak een grotere schop, zet hem loodrecht tegen de grond, en stamp met mijn hiel op de bovenrand van het blad. Zelfs als ik mijn andere been daarbij plotseling optil en de schep met een schok mijn hele gewicht te dragen krijgt gebeurt er niets. Hijgend staak ik tenslotte mijn pogingen en kijk met ogen die tranen van de kou naar de witte wolkjes van mijn adem, die wonderlijk snel oplossen in de lucht. Ze brengen me op de gedachte een zware gieter met heet water te proberen, maar wanneer de stoom dampend van de grond slaat bedenk ik dat de bollen zo nog sneller stuk zullen vriezen. Werkeloos staar ik naar de grond, die zwart en nat glinstert van het al weer afgekoelde water. Wat kan ik nog doen? – Na een tijdje draag ik de schop en de gieter terug naar de bijkeuken, en pak voorzichtig de zak bollen op. Vier soorten dahlia’s heb ik gekocht, waaronder witte, die ik nog nooit heb zien bloeien.
Ik recht mijn rug en kijk de tuinen langs naar de twee kinderen, die nu vlak voor hun dwergsneeuwpop een brandende kaars hebben neergezet; terwijl zijn kleine witte hoofd met zwarte koologen langzaam scheefzakt en wegsmelt zingen ze met schelle, lange uithalen een triomfantelijk Wilhelmus.

Wie wint vanavond de Libris Literatuurprijs 2020? Manon Uphoff is, getuige een paar vooruitblikken, favoriet. Voor het eerste (dubbel)nummer van 2006, thema ‘Kritiek’, schreef ze aan de meute critici een brief over literaire kritiek en de gedroomde lezer. Het heeft weinig aan actualiteit ingeboet, en desgevraagd zou de auteur alleen ‘echtgenote’ vervangen door ‘echtgeno(o)t(e)’. Lezen! (Vier van de zes genomineerden schreven voor De Revisor: lees Sander Kollaard in Binnenpost, Oek de Jongs’ essay ‘Een klievende roman’ en Wessel te Gussinklo’s ‘De opdracht’.)

*

Beste…,

Nou dat was een reuzefijne week waarin ik schreef aan een stuk dat moest gaan over u, mij, de literaire kritiek, over boeken en auteurs, terwijl er ondertussen voortdurend nieuwe en prikkelende en tot nadenken stemmende stukken van anderen in mijn mailbox belandden, in een artikel van Arjen Fortuin zo’n beetje alle Nederlandse auteurs door het afvalputje werden gespoeld onder de kop ‘De Belgen zijn beter’ en het verhaal dat ik voor het glossy damesblad Elegance had geschreven, geweigerd werd ‘omdat de lezers zich er niet bij thuis zouden voelen’:

Beste Manon,

Dank voor je korte verhaal. De hoofdredacteur en ik waren er zeer van onder de indruk en ik heb het ook met veel plezier gelezen. Het is van hoge kwaliteit en goede lengte, maar, je voelt de bui misschien al hangen, helaas: we kunnen het niet plaatsen.

De reden is dat de wereld die jij beschrijft (Manga, Tokioscène, Kill Bill, Tarantino, onthoofding op tv) niet refereert aan de wereld van de lezeres. Het staat gewoon te ver van haar af. We vinden het ontzettend jammer, want nogmaals, het verhaal is prima en het onderwerp ook razend interessant, maar de lezer moet er wel iets van zichzelf of de wereld om haar heen in herkennen.

Dus Manon, we keuren het niet af, maar plaatsen het niet. Toch zouden we dolgraag een kort verhaal van je willen plaatsen. Zie jij kans om een nieuw verhaal te schrijven, met bv 10 februari als uiterste inleverdatum?

Nogmaals Manon, ik vind het heel vervelend maar ik hoop toch dat je de tijd en de moeite nog wil nemen.

Ik hoor het graag!

Hartelijke groet

Godzijdank dat het verhaal in ieder geval ‘van hoge kwaliteit’ en vooral ook ‘van goede lengte’ was geweest. Verheugend ook dat ze het niet ‘afkeurden’, maar het gewoonweg niet plaatsten. Het omgekeerde, bleek ook, zou geen enkel probleem zijn geweest. Een ‘afgekeurd’ verhaal, beroerd geschreven maar naadloos aansluitend bij de kort te houden leefwereld van de lezeressen van de Elegance. Ik schreef terug – het stuk van Ilja Leonard Pfeijffer over het geweigerde gedicht van Harmens gonsde nog door mijn hoofd – dat het ‘jammer’ was, maar ‘geen enkel probleem’, te laf om na te vragen of er wel betaald ging worden.
‘Het verhaal loopt niet weg,’ mailde de redactrice nog geruststellend, ik vond er ‘vast nog wel een plaatsje voor’. Waarna dit stuk maar bleef steken in mijn pen, brief werd, beschouwing, van alles en nog wat, toen het begon uit te dijen als een gezwel, snoeide ik het bij, wilde ik nu eens echt hard uithalen, dan weer me hautain afzijdig houden, raakte ik volledig verstrikt, klaagde ik mijn nood bij collega Herman Franke die me het hele artikel nog eens uit handen sloeg met zijn column (zie zijn bijdrage in dit nummer) die kort, krachtig, scherp en oneindig veel indringender verwoordde wat ik maandag, dinsdag, woensdag, donderdag en vrijdag nu eens aarzelend en weifelend, dan weer koortsachtig verhit probeerde uit te drukken. Nee, voor polemiek ben ik niet in de wieg gelegd. Iets in mij trekt zich terug, zoekt niet de regelrechte aanval, maar het volgende boek. Soms zie ik u als geliefde, soms als vriend die over mijn schouder meekijkt. Soms als een vijand die stinkt uit de bek, druipend geel slijm tussen uw tanden. Soms schrik ik van u als u uit het donker naar voren komt en ik mijn hand wel uit wil steken, maar het koude glas raak, zoals de keer dat ik in een warenhuis schrok van mijn eigen spiegelbeeld dat op me af kwam lopen, ferm en fris als een onbekende, maar vastbesloten me te ontmoeten.

Veel dierbaarder dan het antwoord op of de speurtocht naar de vraag wat ik bedoel is me mijn eigen zoektocht in de duisternis, op zoek naar iets dat er is, maar dat zich nog niet laat grijpen. Het spoor dat een mot trekt in het donker. Het moment dat taal zich hecht aan iets, ermee samensmelt, er even onlosmakelijk mee verbonden raakt als de stem van Billy Holiday of Nina Simone met de muziek (‘lilac wine, is bitter and heavy, like my love – isn’t that he, coming to me’) of er gulzig op landt als een vlieg. In zijn voorwoord bij A Streetcar Named Desire zegt Tennessee Williams over het schrijven: ‘My back is to the wall and has been to the wall for so long that the pressure of my back on the wall has started to crumble the plaster that covers the bricks and mortar.’ En op de vraag of hij nooit te maken heeft met blokkades, is zijn onmiddellijke antwoord: ‘Oh, yes, I’ve always been blocked as a writer but my desire to write has been so strong that it has always broken down the block and gone past it.’ In dit proces zit voor een groot deel de eerste beloning van het schrijven. Het moment dat je de muur voelt verkruimelen.
Iedere schrijver is ook criticus van het eigen werk. Dat mag een schot voor open doel zijn, maar hij is dit meteen in veel sterkere mate dan de criticus ‘ook’ schrijver is van de boeken die hij haat of bewondert, die hem tergen, uitdagen, doen geeuwen van verveling en die hij door te lezen en te kritiseren tot eigen werk maakt. Of waarvan hij zich juist in scherpe bewoordingen distantieert. Het is onderdeel van het lezer zijn dat je het werk dat je leest heimelijk als je solitaire ontdekking beschouwt, het resultaat van eigen leeservaring, inzicht en grote gevoeligheid. Hoe armer het boek, hoe gekwetster de lezer. Hoe rijker het boek, hoe rijker de (bekwame) lezer zich voelt. Sommige van de schatten zijn zichtbaar voor de ergste bijzienden, andere meer verborgen, het lijkt wel of die alleen voor mij zijn, alleen door mij te vinden, o, wat een voortreffelijk, buitengewoon lekker mooi aangrijpend onthutsend overweldigend omverwerpend enzovoort boek is dit toch!
De beste werken smeden de beste lezers. En de beste recensenten, nog nagloeiend van het avontuur, weten dat als zij met hun lezing dit beste in het werk tot stand doen komen, dit toch altijd eerst de kwaliteit van het werk is.
Betekent dit dat als er in een werk geen rijkdom wordt waargenomen, die er ook niet in aanwezig is?
Dat hangt ook af van de kwaliteit van de waarneming.
Zoals jullie zoeken en hunkeren naar het beste en scherpste boek, zo hunkeren en zoeken wij ons hele schrijversleven naar iemand die lijkt op onze beste, gedroomde lezer. Anthony Burgess beschreef hem ironisch: ‘The ideal reader of my novels is a lapsed Catholic and failed musician, shortsighted, color-blind, auditorily biased, who has read the books that I have read.’ Waarmee hij meteen de vinger op de zere plek legt. De werkelijk ideale lezer zijn wij zelf, maar wij zijn op grond van verhouding en band met ons werk nogal verdacht.

Als een schrijver zijn manuscript eenmaal de publieke arena heeft ingezonden, doet hij er wijs aan zijn mond dicht te houden. Hij heeft immers al gesproken, langdurig, zonder dat iemand hem in de rede viel.
‘Schrijven doet het individu als het ware uit zichzelf treden en in contact komen met een gemeenschap van anderen. Schrijven gaat onvermijdelijk samen met zwijgen; schrijven, dat is in zekere zin “zich stil als een dode houden”, de mens worden aan wie de laatste repliek wordt ontzegd; schrijven, dat is van meet af aan de ander die laatste repliek gunnen,’ zegt Barthes in zijn Essais critiques.
Het is een ongeschreven wet dat een schrijver, nadat hij het boek heeft prijsgegeven aan de openbaarheid, aan andere ogen, andere geesten, zich niet meer opwerpt als verdediger van het werk waarvan hij, bij volle bewustzijn mag je hopen, ‘afstand’ heeft gedaan.

Zoals wij proberen te vergeten dat het pijnlijke oordeel gefundeerd kan zijn, gaan jullie (nu en dan zie ik jullie als een meute) soms te gretig voorbij aan de pijn van een onverdiende en voortijdige dood van een boek. Het jammerlijk besef dat alle vakbekwaamheid, inzet, eerlijkheid, gekte, waanzin, beheersing niet zijn gezien, niet goed zijn waargenomen en het boek is aangevallen of opzij geschoven op oneigenlijke gronden. Dat jullie hadden moeten zien, moeten weten, volledig voorbij zijn gegaan. Dat jullie hebben verzuimd die best mogelijke lezer te worden, niet noodzakelijk de lezer wiens eindoordeel het gunstigst uitvalt. Dan zouden we jullie het boek opnieuw willen aanbieden, het diep in de strot duwen desnoods. Dat is waarom we soms smeken, zachtjes jammeren, fluisteren, temen, flemen, rouwen en bijten in kussens of ons achteloos, koppig, overtuigd van de eigen prestatie koel van jullie proberen te distantiëren.

Nadat een tweetal lezers zich over het manuscript van Under the Volcano had gebogen en in het leesrapport hun bezwaren had geuit: het zou te traag zijn van opbouw, er zou te veel couleur locale in voorkomen, de karakters waren geen karakters, de helft kon wel weg en ga zo maar door, schreef Malcolm Lowry zijn beroemd geworden brief aan zijn uitgever. In die brief zien we een schrijver majestueus zijn werk ‘verdedigen’, nee, dat is het goede woord niet, een schrijver die zich opwerpt als die best mogelijke, bekwame lezer die tegelijk scherpe criticus is, een die zijn lezer opleidt en laat zien wat de lezer had moeten en kunnen doen. De brief is een krachtig en overtuigend pleidooi voor het recht van het literaire werk om gelezen te worden door de best mogelijke lezer. Omdat die er in dit geval niet was, kon de auteur niets anders dan reageren en zichzelf naar voren schuiven als die lezer én gids. Want die auteur is, hoewel verdacht, niet de minste lezer en kenner van het eigen werk. Pas als je als auteur ervan overtuigd bent dat de best mogelijke lezer zich over je boek heeft gebogen, ontstaat er rust. Kan je erop vertrouwen dat het boek onafhankelijk zijn weg zal gaan.
Lowry laat zien wat er gedaan had kunnen worden met het materiaal dat voorhanden is. Dat alles erin gezien en gelezen moet worden als het resultaat van een beslissing.

‘I venture to suggest finally that the book is (…) a great deal more carefully planned and executed than he suspects, and that if your reader is not at fault in not spotting some of its deeper meanings or in dismissing them as pretentious or irrelevant or uninteresting where they erupt on the surface of the book, that is at least partly because of what may be a virtue and not a fault on my side, namely that the top level of the book, for all its longeurs, has been by and large so compellingly designed that the reader does not want to take time off to stop and plunge beneath the surface.’

Dat het kunstmatig is, gewrocht, doorwrocht. Kunst.

Het verzet zich tegen zwakke, achteloze lezing. Roept om de best mogelijke lezer. Niet tegen de kritiek die dan alsnog kan worden gegeven, en is een van de krachtigste, ontroerendste en overtuigendste pleidooien voor herlezing die ik ooit ben tegengekomen.
‘I am pleading for a rereading of Under the Volcano in the light of certain aspects…’ en ‘poems often have to be read several times before their full meaning will reveal itself, explode in the mind, and it is precisely this poetical conception of the whole that I suggest has been, if understandably, missed.’
Daarbij trekt hij als gids vooruit, gaat op alle kritiekpunten in en toont aan hoe die na een intensievere, aandachtiger, zorgvuldiger lezing aan kracht verliezen. Stap voor stap toont hij met, door en voor zijn tekst nauwkeurig wat die herlezing kan opleveren en reikt de lezer het gereedschap aan waarmee die zichzelf als lezer kan verbeteren.
‘I am asking you for the moment to be generous enough to consider beside the point – if he were conditioned, I say, ever so slightly towards the acceptance of that slow beginning as inevitable, supposing I convince you it is – slow, but perhaps not necessarily so tedious after all – the results might be surprising.’
Het bijzondere en legitieme aan deze brief is niet alleen dat hij überhaupt geschreven is, maar dat hij is geschreven voorafgaand aan de publicatie van Under the Volcano. En dat wij er op een later moment inzage in krijgen. Nou lijkt het makkelijk voor een schrijver van alles en nog wat te bedenken en dit als geklopte room over een mislukt gerecht te spuiten.
‘Reading all this over I am struck among other things such as that writers can always grow fancy about their books and say almost anything at all,’ zegt Lowry dan ook. ‘This all does not of course matter two hoots in a hollow if the whole thing is not good art, and to make it such was the whole of my labour.’
In het geval van Lowry was het geen reactie op kritiek na verschijnen, maar voorafgaand aan publicatie – en dat maakt veel uit.

Achteraf op kritiek reageren is veel ingewikkelder. Een innerlijke stem houdt tegen. Niet doen, niet doen. Vooral niet de openbaarheid zoeken. Waarom niet? Is het omdat we al weten dat we zullen eindigen in de hoek van de mokkers en gekwetsten? Is het altijd een zwaktebod? Hangt er altijd de kwalijke reuk over van gekrenkt eergevoel, ziekelijke paranoia, gebrek aan zelfkennis? Wat is er tegen die publieke verdediging?
Er is geen schrijver ter wereld die er niet over droomt dat de criticus die zijn werk (onterecht) heeft gefileerd, zich op een dag gedwongen zal voelen van mening te veranderen. Of op zijn minst bereid is het werk een ‘herkansing’, een herlezing te gunnen.
‘Ik volg al jarenlang de giftige maar mislukte pogingen van mijn collega’s tot het schrijven van dit kleine onvergankelijke meesterwerk: een reactie op een slechte recensie die zowel recensent als recensie dodelijk treft. Ze stranden stuk voor stuk in rancuneus onmachtig proza. Het werkt niet. Per saldo heeft de schrijver zich op zijn pik getrapt betoond,’ schrijft Herman Franke. Wat hem er niet van weerhoudt ondertussen met duivels plezier zo’n onvergankelijk meesterwerkje te scheppen. Eenmaal bekritiseerd werk krijgt bij een-en-dezelfde criticus zelden een herkansing. Al moet ik dat een beetje nuanceren. Op Frankes Volkskrant-column, waarin hij Aleid Truijens en Arnold Heumakers aanspoorde Bernlefs Onzichtbare jongen te herlezen (een boek waarvan Aleid Truijens de eerste helft prachtig had gevonden, de tweede helft slecht, en Arnold Heumakers het eerste deel slecht en het tweede deel prachtig) kwam in ieder geval reactie van verschillende critici.
Lezen is een daad van overgave. Het kan niet altijd alleen maar de auteur zijn die wel eens een ‘zwakke’ periode kent, het ‘even niet meer weet’, ‘zoekende is’, ‘de weg kwijt’ of ‘gemakzuchtig’ is.

Ik ben op mijn hoede, leggen ze futloosheid van de criticus bloot? De vraag die ertoe doet: Is er kans dat het boek bij herlezing toeneemt in rijkdom en betekenis? Valide tegenvraag: Hoe groot is de kans dat het na een tweede blik juist platter wordt, aan diepte verliest? Kan het ene en het andere tegelijk waar zijn? De vraag stellen is hem beantwoorden. Bij twijfel verdient het boek opnieuw te worden opengeslagen.
Misschien door een ander. Daarom zijn jullie ook met velen, moeten jullie ook een horde zijn.

Toch houden we elkaar tegen, nemen het mobieltje zacht uit de hand. Drukken we elkaar en onszelf in dringende mailtjes op het hart na twaalven geen mailtjes meer te versturen. Niet naar de gehate recensent. Houden we elkaar voor dat we er om andere redenen dan wetten en praktische bezwaren van af moeten zien in de brievenbus te pissen, de echtgenote te verkrachten, de kinderen te ontvoeren.
Dat we door moeten naar het woord, het woord alleen. Een volgend boek.
We hebben jullie nodig.

Liever dan gelaten waardering, onverschilligheid of teveel aan ontzag, zie ik woede of grimmige ergernis. Opgelucht dat ik ze in ieder geval tijdig heb geschrapt, sla ik mezelf snoeihard om de oren met zwakke passages. Boos sla ik met mijn hand op tafel, valt het bouwwerk, dan is het te wankel. Geen schrijver die de ontzetting van Jeanette Winterson niet begrijpt, nadat bleek dat tekst die ze had gesnoeid, in Zwaarte was blijven staan. Probeer maar eens te ontschrijven wat al is prijsgegeven.
‘Hoe durft u te schrijven: “De charmante kerstboom, zo chatoyant met zijn lichtjes, leek hun een belofte van vreugde wonderbaar?”’ laat Nabokov in het korte verhaal ‘Spits van de admiraliteit’ een boze schrijver en criticus uitroepen als reactie op het flinterdunne romannetje van ene Solntsev, vermoedelijk het pseudoniem van ene Katja, met wie hij ooit een liefde heeft beleefd. ‘Uw adem heeft de hele boom al uitgeblazen, want één adjectief uit effectbejag achter het substantief geplaatst is genoeg om de mooiste herinnering kapot te maken. Voor de catastrofe, dus voor uw boek, was het bewegend geglinster van spikkeltjes licht in Katja’s ogen voor mij zo’n herinnering, en de kersrode weerkaatsing op haar wang van het poppenhuisje van geglansd plastiekpapier aan een van de takken, als zij het prikkelig groen uiteenboog en zich rekte om het vlammetje van een dol geworden kaars te doven. Wat heb ik daar nog van over? Niets – niets dan een weerzinwekkend literair brandluchtje.’

Wat als literair werk wordt gepresenteerd, schrijft ook Kees ‘t Hart in dit nummer, verdient het dat alles erin gezien wordt als opzettelijk en intentioneel. Ook als sommige woorden, passages de auteur lijken te zijn ontsnapt, als het hele boek lijkt te zijn ontsnapt. De schrijver is degene die kon herschrijven, overlezen, schrappen, toevoegen, kon besluiten van publicatie af te zien. Zodra de keuze is gemaakt, is er geen andere route meer dan alles wat is geschreven te zien als resultaat van een beslissing.
Dat maakt een frase als ‘natuurtalent’ ook zo strontvervelend, nietszeggend en beledigend. Het is niets meer dan een ander woord voor ‘lui’, zonder dit met voorbeelden uit het werk te willen staven. Laat zien.

Een van de kleine ontdekkingen die ik als auteur heb gedaan, nogal laat misschien, is dat het boek dat je maakt nooit zo autonoom is als je het zou willen hebben, en dat het ook zinloos is of onzinnig om daar als auteur mee bezig te zijn. Als wat je maakt goed is zal het nooit, nooit autonoom zijn. Hoe beter het is, hoe meer het streeft naar contact. Het kan alleen gekend worden in dit contact. Alleen zo bestaat het. Het roept en lokt en vraagt naar de lezers of speelt ‘hard to get’. Het wil die best mogelijke lezers, maar zal als het echt niet anders kan (een tijd) genoegen nemen met de mindere lezer. Het kan wachten, geduldig zijn, op de toekomst, op die ene lezer, voor het genoegen zal nemen met de gedachte dat die er nooit zal komen. Geen hond. Zelfs dan kan het zich nog verwarmen met de gedachte aan verleden lezers.
Soms is de komst van één lezer genoeg.

Nou ja, genoeg over kritiek. We zijn het – in de grond van de zaak – roerend met elkaar eens. We zijn het altijd met elkaar eens geweest, u en ik.

We zullen elkaar nog wel treffen. Bijna dagelijks. Voor lange tijd zal u mijn spiegelbeeld vormen, terwijl ik over fragmenten, passages en stukken dwaal, verbonden ben met de karakters, verwikkeld in schimmige liefdes, haat, walging, loyaliteit, verlangen, zoekend naar dat ene dat klopt omdat ik geen manier meer ken om het niet kloppend te maken, omdat het door mij niet meer onderuit gehaald kan worden, of alleen nog op gronden die me niet kunnen schelen. Het is de wereld die me dierbaar is en het wemelt er van de muren.

U moet wegen, vergelijken, beoordelen, in een tijdvak plaatsen, genres benoemen, overgangen waarnemen, veranderingen opmerken, proeven, testen, andere, meer of minder argeloze of verdwaald ronddolende lezers voorlichten, gidsen. U wilt ook dingen. Steeds weer nieuwe dingen. U bent gulzig. U wilt geen boeken lezen die u meteen met de vuilnis mee zou willen geven, die u onder in de kattenbak zou willen leggen, u zou wel weer vaker van uw sokken geblazen willen worden, wel eens echt onstuimig door een boek tot overgave en jankend op de knieën gedwongen willen worden. Heb ik enig, enig idee hoeveel rotzooi er is? Hoeveel schrijvers muurtjes van bordkarton neerzetten en één keer duwen met hun kippengewichtje en poef, daar is hun muurtje al gevallen en het boek klaar. Wat zou het niet verrukkelijk zijn om van tevoren eens beter ingelicht te worden over de ware inzet van de schrijver, over de werkelijke motieven en overwegingen, en dan het boek als onherleidbaar ‘gevolg’ van die inzet, motivatie en overweging te wegen. En zie ik niet dat dit, onder zware omstandigheden nog steeds gebeurt? U neemt hoestend een slok water uit het glas dat ik voor alle zekerheid maar vast voor ons allebei heb klaargezet. U verliest uw zelfbeheersing, sproeit in de rondte. Voortaan wenst u alleen het boek, en niet meer lastigvallen met de hele aanloop ernaartoe, die kop van die auteur op alle pagina’s, die auteur zo groot op posters dat je ‘s nachts in je slaap door het beeld wordt achtervolgd, die auteur als meningenspuit, die auteur met zijn of haar verleden, die auteur in een leuk outfitje in alweer een glamourblad, die auteur als bitterste criticus van werk van andere auteurs, die auteur in de kroeg, die auteur als narretje, die auteur als kwijnende spookverschijning met die blik van ik-klaag-aan, die auteur hier en daar en overal, als een klevende zwam.
Een krachtige overtuiging wenst u voortaan alleen nog uit de tekst te destilleren, niet er later als een kreukelige bijsluiter nog eens opgeplakt. Heb ik wel enig idee van uw inzet?
U heeft gelijk.
Zoals we ook niet overal in spelletjes, programmaatjes, quizjes, achterpagina’s, magazines geconfronteerd willen worden met elkaars lijfelijke aanwezigheid, hoofden, handen, haren, geur, verkeerde broeken, slobberige truien, mislukte kapsels. En we elkaars tientallen argumenten begrijpen waarom het toch niet erg is, juist wel goed, passend in deze tijd, en nou ja omdat we mensen… winkeltje… ijdelheid… moeten leven. En de onkreukbaren gaan maar ergens anders aan een andere tafel hun onbuigzame moraal bewieroken, dat wij als schrijvers, badend in aandacht en in het licht van een studiolamp moeten beseffen dat wij minder zijn, altijd zwakker, altijd stompzinniger, altijd noodzakelijk onbenulliger dan ons beste werk. Dat jullie als recensent, gevleid en trots op de bereikte positie, jullie mening glanzend uitvergroot op een opvallende plaats, moeten beseffen dat jullie altijd kleiner, altijd afgeleider, altijd pas echt belangrijk kunnen zijn als jullie stem er één is (misschien de zuiverste) in een koor van stemmen.
U weet net zo goed als ik dat de macht van auteurs en recensenten de laatste decennia is gegroeid, maar dat de macht van boek en kritiek is afgenomen. Daarom worden sommigen van u ook steeds agressiever prescriptiever, u leeft van en met ons. Vallen wij, dan valt u mee.
Het is niet onmogelijk of ondenkbaar dat boekverkopers, jury’s, commissies er op een dag werkelijk in slagen uw mening of oordeel uit de openbaarheid te drukken. Dat zou moord zijn, en alleen te verdragen als we er zeker van kunnen zijn dat daarmee niet onze best mogelijke lezers zijn omgebracht.
Alleen in die hoedanigheid hebben we u werkelijk nodig.