Ronald Giphart, Ivo Victoria: de redactie las een lekker, groepspsychologisch boek met een wij-perspectief en een persoonlijke, soepele en rake roman.

*

Daan Stoffelsen: Ronald Giphart, Alle tijd

Perspectief doet ertoe. Voor schrijvers is het een technische keuze die inhoudelijke achtergronden kan hebben, voor lezers kan een ander perspectief juist een intiemere betrokkenheid geven. Ik schreef vorige week aan jullie, en later aan Bart Koubaa zelf, dat ik nooit echt nabij zijn Jacob Querido kwam, en hij antwoordde me dat dat een bewuste keuze was. In de zeventiende eeuw was er geen psychologie, geen ik – alleen wij en zij en God. En daarom definieerde hij zijn personages door wat hij deed. Totaal anders, conventioneler ook, vergrootte Ronald Giphart in zijn boek over vriendschap de afstand tussen mij en zijn zestal personages, door te vertellen vanuit de eerste persoon meervoud.

Ronald Giphart en ik gaan ver terug, ik ben van de generatie die zijn puberteit doorbracht met Ik ook van jou en Giph, mijn oma zag grote uiterlijke overeenkomsten en een van zijn beste vrienden beschouw ik als een van mijn weinige vrienden onder de schrijvers. (Niet dat ik veel literaire vijanden heb, dat ik weet, op de beruchte HP|De Tijd-vraag zou ik geen antwoord hebben, zo sociaal ben ik simpelweg niet.)

Giphart en ik zijn elkaar wat uit het oog verloren, dacht ik, maar ik heb stiekem toch al zijn romans gelezen, hij schreef een tijd wat minder zie ik nu, maar mijn verhouding tot zijn werk blijft wat dubbel: is het niet té toegankelijk? Wordt zijn werk wel interessante literatuur? Het een hoeft het ander niet uit te sluiten, maar literatuur verrast me idealiter, prikkelt, brengt me uit evenwicht, wekt ongemak op, raakt me. Een goede roman doet meer dan een verhaal zo goed mogelijk vertellen, hij geeft inzicht in de mens of de wereld of de taal of allemaal tegelijk, en die effecten ebben na nadat het boek uit is.

Kijk, Alle tijd is wel een zeer geslaagd boek. Giphart verbindt heel ingenieus de levens van een zestal mannen, jongens nog, met elkaar, die op gegeven moment een brouwerij opzetten. Het wordt, mede dankzij de financiering van hun moeders, een groot succes, terwijl de roerige liefdeslevens verweven raken. Er komt een proeflokaal, een nieuwe brouwzaal en nog een wordt ingericht, er komen kinderen, en de eerste van hen overlijden. Het is, en dat is Giphart toevertrouwd, een warmbloedig verhaal over vriendschap, dat rijmt met zijn eerdere boeken: er is liefde, seks, jacht, Utrecht, drank, drugs, Nick Cave, er zijn baby’s en moeders en een sterfbed, er is een acteur en een poëzieliefhebber, er is niet te veel gepsychologiseer, veel weetjes (‘Montaigne beschreef vriendschap als een relatie die losstaat van alle mogelijke belangen en waarin alles gemeenschappelijk is, of dat nu wensen, gedachten of meningen zijn. Wat we die nacht, die uren, meemaakten smeedde vooral ook onze vriendschap, al misten we Luciën.’ Research is altijd zichtbaar bij Giphart.) en citaatjes, goede grappen, handigheidjes met taal, een ontroerend sterfbed.

Ik val daarvoor.

Zo zijn vijf van de zes – ze zijn opvallend genoeg vaak niet compleet bij hun avonturen – bij de val van de Muur, en schrijft Giphart: ‘We kwamen vele nationaliteiten tegen en we voelden ons die nacht allemaal J.F. Kennedy.’ Geen Berliners, maar Kennedy’s, mooi. Zo parafraseert Giphart ook Nescio:

‘Nog steeds staan we bij elkaar, toevallig wederom in Duitsland, bij een rustig pisveld langs de snelweg. Er passeert een groep voetbalsupporters op weg naar de Raststätte, ze zijn een jaar of twintig jonger dan wij. Een van de jongens roept iets, maar het is onduidelijk wat of naar wie. Er wordt overdreven gelachen om de opmerking, die wellicht over ons ging. Een jongen laat in het voorbijgaan een harde wind, een onbeschaafdheid die door de wannabe-hooligans met infantiel gegiebel wordt ontvangen. Groepen gedragen zich vrijwel altijd onuitstaanbaar, elke groep, op elk moment. Ook wij, al waren we Titaantjes après la lettre en maakten we ons niet, of niet vaak, schuldig aan zinloos machogedrag of braggadocio, we hebben nimmer het interieur van een café verbouwd, geen straatmeubilair gesloopt, nooit gestolen, nimmer scheten gelaten als andere groepen mannen passeerden. Aardig without a cause.’

Misschien is dat waarover ik twijfel: is het niet té aardig?

Het probleem zou hem in het perspectief kunnen zitten. Net als bij Koubaa word ik nergens intiem met een van de personages, en net als bij Koubaa lijkt me dit een bewuste keus: Giphart beschrijft een groep, een roedel, en hoewel de leden wel eigen derdepersoons lijnen krijgen, is die ‘wij’ steeds op de achtergrond, zoals in: ‘Luciën, die het schouwspel met de Taunus vanaf onze plek gadeslaat, oppert dat we misschien moeten aanbieden om de reizigers in nood te helpen – hij is van onze groep degene die het meest oog heeft voor mensen die hulp behoeven. Niet dat hij verstand van auto’s heeft, maar het gaat om het gebaar. Cola oppert dat de vrouwen misschien verkeerd hebben getankt, waarop Jonas aan het gezelschap vraagt of ze soms assistentie nodig hebben.’

Het betekent ook een zekere gelijkmatigheid: de wij-stem is een gemiddelde stijl, en in een redelijk eerlijke verdeling van sores en pagina’s (ik heb dit niet uitgerekend, dit is een totaal onwetenschappelijke indruk) steekt er niet één of twee bovenuit. Ook niet qua stijl. Als ik bedenk welke romans ik recent heel goed vond, dan ging het telkens om enkele vertellers, individuën met een eigen geluid, een eigen geschiedenis, een eigen psychologie en monomanie. Echte mensen met een afwijkende stem.

Maar dat is dus, denk ik, een keuze. Giphart schreef een ánder boek, een groepspsychologisch portret, en daarin is het individu ondergeschikt, het gaat om de dynamiek. Hij schreef een overtuigend boek op plot en structuur (het boek begint met een pistool, en Tsjechovs plottip volledig negerend gaat het pistool nergens af), niet over de mens alleen maar over het leven samen, het samenleven. Een lekker boek ook. Lekker genoeg voor een gesprek met vrienden met een speciaalbiertje.

De Bezige Bij gaf Alle tijd uit. Op Athenaeum.nl staat een fragment.

Jan van Mersbergen: Ivo Victoria, Alles is oké

In de nieuwste roman van Ivo Victoria gebruikt de schrijver zijn eigen naam, zijn echte naam. Weliswaar tussen dubbele aanhalingstekens, terwijl hij in dialogen niet eens enkele aanhalingstekens gebruikt – iets wat ik heel prettig vind. Opeens staat er: “Hans”.

Nu is er over de roman Alles is oké op de site van De Revisor al een mooi stuk gepubliceerd, de toespraak die Thomas Heerma van Voss hield bij de presentatie van de roman in de Roode bioscoop in Amsterdam. Het was op de avond waarop Ajax de eerste groepswedstrijd in de Champions League speelde, tegen Lille. Een aantal mensen zat met spanning in het zaaltje. Thomas zorgde voor een pakkende toespraak. Geen dwepende woorden, maar het betoog van een oplettende lezer om het boek van Hans bij te staan.

Op de avond was er verwarring over Ivo en Hans. Het pseudoniem lijkt de schrijver steeds meer in de weg te zitten. Een leuk gekozen pornonaam die bestaat uit zijn doopnaam en de naam van de straat waarin hij geboren is (de Victoriastraat, Victorialaan…). Marius Hoogendorp zou op die manier mijn pseudoniem zijn. Ik ben blij dat ik die weg niet ingeslagen ben toen ze bij Meulenhoff vroegen welke naam er op de kaft van mijn debuut geplakt moest worden.
Hij heet dus Hans. Ik ken Hans al een tijdje. In de Roode bioscoop vierde hij zijn tienjarige schrijverschap dat begon met zijn eerste roman met de lange titel die ik hier niet zal herhalen, en zijn tweede boek, Gelukkig zijn we machteloos, dat het in 2012 schopte tot de shortlist van de Librisprijs, waar ik ook mocht aanschuiven en waar Adri van der Heijden met Tonio won. Toen noemde ik hem nog Ivo.

Als je af en toe samen aanschuift bij de schrijversborrel in de stad, elkaar op boekpresentaties en vertellersavonden tegenkomt, als je elkaar ziet met kinderen en partners erbij, als je samen lesgeeft in Arnhem, als je over Lowlands contact hebt, hij als programmeur en ik als schrijver met een show, dan wordt het langzaam Hans. En nu staat er plots Hans in de roman waar voorop nog steeds de naam Ivo prijkt.

Deze roman is persoonlijker, dat geeft die naam wel aan. Het gaat over zijn moeder, over zijn vrouw en kinderen, over zijn woonplaats (Amsterdam) die een eind weg is van de woonplaats van zijn moeder, het gaat over het aftakelen van zijn moeder, die langzaam dement wordt. Aangrijpend, erg goed geschreven, wat betreft taal ook veel meer Vlaams dan zijn vorige romans, persoonlijk dus.
Ivo wordt Hans.

Hij schrijft zintuigelijk, precies, swingend, over zijn moeder:

‘Een tandwiel dat net nog doelloos rondjes draaide in het luchtledige van haar gedachten en zich nu in de schakel van een ketting had weten te haken en dat tandwiel trok en trok, millimeter voor millimeter, die ketting voort totdat ook het volgende tandje haar schakeltje gevonden had. En daarna het volgende, en zo verder, totdat de mechaniek die haar woorden aandreef eindelijk opnieuw ordentelijk zou functioneren.’

Veel herhaling, en dat past bij de staat van zijn moeder. Heel mooi, het omzetten van gedachten in een mechaniek, om het verstoren van dit machientje te kunnen begrijpen.

Na de presentatie dronken we met een paar andere schrijvers biertjes in een café aan de Noordermarkt. Het was een huiskamer. Hans was moe, zag ik. Hij dronk als een vermoeide man die net een boek over zijn moeder had afgeleverd. Het boek was er, hij was er nog niet helemaal. Een persoonlijk boek staat dichtbij, het boek wordt nu de wereld ingeduwd, allerlei meningen waar je nog minder grip op hebt dan op de dementie van je moeder, zullen gaan komen. Dat is spannend, dat is dodelijk vermoeiend. Ik zag aan hem dat het schrijven hem veel had gekost en toen ik een paar weken later ging lezen herkende ik juist die vermoeidheid en machteloosheid in de tekst.

Die staat van de schrijver door laten schemeren in de vertelling, dat is genieten. Dan zegt de schrijver: dit boek had niet anders gekund. En dan bedoel ik niet alleen de mooie goedlopende zinnen en de rake beelden, ik bedoel dat dit het monument is dat Hans voor zijn moeder moest schrijven.

Lebowski geeft Alles is oké uit.

De redactie sprak deze week bemoedigende woorden bij een boekpresentatie, las de lijvige tweede van Buwalda en pakte er een oorlogsboek bij dat soms op een Hollywoordfilm lijkt.

*

Thomas Heerma van Voss: Ivo Victoria, Alles is oké

Afgelopen dinsdag presenteerde Ivo Victoria zijn nieuwe boek Alles is oké. Ik mocht dat boek alvast lezen, een voorrecht want de boeken van Victoria zijn altijd de moeite waard. Min of meer per toeval las ik ze allemaal. Of, nou ja, toeval, ik bedoel eigenlijk: omvangrijke oeuvres of reeksen van iemands boektitels kunnen soms afschrikken, het werk van, zeg, Vestdijk trekt mij bij voorbaat al minder aan omdat het zo veel is, omdat ik denk: daar krijg ik niet direct vat op, daar zitten anderen meer in – als Ivo al vijf boeken had geschreven toen ik begon met lezen, had ik ze vermoedelijk niet allemaal ingehaald, maar nu groei ik als lezer min of meer mee met zijn werk, ik lees elk nieuw boek belangstellend, ook omdat hij steeds iets anders probeert. En daar veelal in slaagt. Ook bij zijn nieuwe Alles is oké. Goed. Waarom mocht ik dit boek alvast lezen? Omdat Ivo me vroeg daar iets over te zeggen. Hieronder de toespraak.

Beste vrienden van Ivo, beste familie, beste Ivo,

Ik sta hier als een collega van Ivo. Collega’s, dat woord betekent in ons geval niet wat het in bijna elke andere beroepsgroep betekent. Ivo en ik treffen elkaar ’s ochtends nooit bij de koffieautomaat maar zien alleen zelfgefabriceerde flarden van elkaars leven via social media. We vergaderen nooit maar hebben soms kort contact via de mail, en de paar keer per jaar dat we elkaar zien zijn daar altijd anderen bij: tijdens boekpresentaties zoals dit, tijdens literaire festivals die altijd min of meer dezelfde auteurs uitnodigen, er wordt gegrabbeld in een iets te grote ballenbak met potentiële sprekers en als de grootste namen niet kunnen, komen organisatoren af en toe bij Ivo of mij of allebei uit. Dat is nu al een jaar of tien het geval – we debuteerden min of meer gelijktijdig, werden tijdens Manuscripta ooit zelfs achter een grote tafel gezet die vol lag met ambitieus ingekochte stapels van onze eigen boeken. Om te signeren, was het idee, maar minutenlang keken we naar langstrekkende stromen bezoekers die soms wat sceptisch terugkeken. Na een kwartier waren we klaar, ik verloor met 1-0: ik verkocht geen enkel exemplaar, Ivo één. Aan mijn vader.

Vaak praten we bij zulke plechtigheden, Ivo en ik, tussen optredentjes door, over muziek, over boeken, van elkaar of van anderen, over hoe-het-met-schrijven-gaat, ik vind dat altijd aangename gesprekken, ontspannen en toch niet niksig, serieus en nooit niet te zwaar – zo komen we elkaar al jaren tegen en ik heb het idee dat we daarin best naar elkaar toegroeien, elkaar zelfs als verre, moderne collega’s wel leren kennen, al las ik in Ivo’s nieuweling Alles is oké één zinnetje dat me, ik zeg het maar eerlijk, een beetje pijn deed. “Mij noemt iedereen Hans,” staat er, “behalve mensen die me niet werkelijk kennen.”

Tja. Het schept tenminste duidelijkheid: ik sta hier als buitenstaander, ik kijk al tien jaar naar Ivo’s schrijven als een buitenstaander, zoals we ooit samen keken naar die langstrekkende bezoekers bij Manuscripta. En als buitenstaander kwam ik hem een kleine twee jaar geleden, toen we tijdens het Haagse festival Crossing Border allebei mochten voorlezen. Ivo was, ik kan niet anders zeggen, euforisch. Hij zette zijn biertje op de grond greep me bij mijn schouders, zo herinner ik het me althans, en hij keek me aan met die typische Ivo Victoria-grijns, een vriendelijke, wat giechelige grijns, eentje die ik vaker heb gezien en waarvan ik nooit weet of die stoer is of toch een klein beetje sullig, of die grijns verraadt dat Ivo vroeger tot het kamp van de pesters zou hebben behoord of toch eerder gepest zou worden – met die glimlach, waar eigenlijk zijn hele gezicht uit leek te bestaan, ik zag niets anders dan omhoog gekrulde mondhoeken, tandvlees en tand, vertelde hij over zijn nieuwe boek. Of nee, hij vertelde niet, hij riep. ‘Ik heb het! Dé oplossing! Ik weet nu helemaal hoe ik mijn nieuwe boek moet vertellen. Ja, ik heb het!’

Goed, ik ben dan wel een buitenstaander, een verre collega met wie het contact zich per toeval of via een scherm voltrekt, maar toch: dit moment herkende ik door en door. Dat gelukzalige gevoel dat je verhaal ineens tot leven komt, de tekst waar je dagelijks alleen en niet te vergeten ongevraagd aan zit te ploeteren. En dan is daar ineens het moment: ja, zó ga ik het vertellen, dit is de oplossing en jááá, hiermee overtref ik alles wat ik eerder heb geschreven.

Wat zou er op die wat gure novemberavond door het hoofd van Ivo Victoria zijn gegaan? Omdat we elkaar sindsdien zelden hebben gezien – geen koffieautomaat, geen vergaderingen, geen afspraken – vroeg ik hem er nooit naar. Wel heb ik het me de afgelopen weken, tijdens het lezen van Alles is oké veelvuldig afgevraagd.

Misschien, dit zou kunnen, had Ivo toen op die avond net bedacht dat Alles is oké niet alleen het verhaal over een verdwijnende moeder moest worden, die zich steeds minder herinnert en geleidelijk oplost, maar ook over de zoon. Dat is knap: moederboeken worden er de laatste jaren volop geschreven in de Nederlandse letteren, maar in deze roman gaat het niet alleen over de wegkwijnende bejaarde, het gaat ook over het bestaan van de zoon, die België jaren geleden heeft ingeruild voor Nederland en intussen zelf ook al een ouder is geworden. Zijn gezinsleven raakt heel subtiel ontregeld door wat er met zijn moeder gebeurt, door de bezoekjes die hij een beetje beschaamd en vol schuldgevoel aan haar brengt. Wat heeft hij nog te bieden? Welke rol wordt hij geacht op zich te nemen? Over die vragen gaat Alles is oké, een roman waarvan de kwetsbaarheid iets teders heeft, nergens wordt dit proza zwelgend. Een citaat: ‘Daar, een paar honderd kilometer zuidwaarts aan dat vervreemdende thuisfront, voltrok zich iets waarbij ik verondersteld was aanwezig te zijn. Ik voelde me een acteur die een cruciale bijrol vervulde maar nu om redenen die hij zelf ook niet begreep verstek liet gaan.’

Een kind dat het gevoel heeft tekort te komen, daarover gaat Alles is oké ook, en het kind kómt natuurlijk tekort, dat kan nu eenmaal niet anders: zoals bekend kan geen kind zijn of haar ouder redden of in leven houden, niet fysiek althans – soms juist wél mentaal, met herinneringen, met verhalen, en het kan ook zijn dat dat de ingeving was van Ivo, op die gure novemberavond in Den Haag. Alles is oké gaat namelijk niet alleen over de zoon die naar de moeder kijkt en registreert, het gaat ook over de moeder zelf, althans, het verhaal van de moeder. Vrij bruusk wordt na enkele tientallen pagina´s het ik-perspectief van deze roman doorbroken en de camera verplaatst zich, er dienen zich minder dialogen aan, mevrouw Stevens verschijnt ten tonele, een strijdvaardige dame die in niets lijkt op de vegeterende moeder in het heden, een vrouw die in oorlogstijd opgroeit en op de school waar ze later werkt vervolgens haar eigen robbertje moet vechten met de rigide, zeg gerust afschuwelijke schooldirecteur Pauwels. Háár verhaal wordt verteld, afstandelijk en tegelijkertijd intiem, en daarmee krijgt de oude versie van mevrouw Stevens die roerloos thuis zit, in zekere zin wachtend op het einde, veel meer reliëf: het aftakelen wordt pas echt schrijnend als je, in de loop van deze roman, voelt wat er aftakelt. Anders gezegd, en Ivo Victoria heeft dit heel goed begrepen: iemands afsterven maakt pas echt indruk zodra je weet wat voor leven er allemaal verdwijnt.

Misschien is dit wat Ivo Victoria toen, op die novemberavond, had bedacht, misschien verzon hij ook wel heel iets anders. Als ik mijn geld ergens op moet inzetten denk ik eerlijk gezegd dat hij deze elementen van zijn verhaal al had: moeder jong, moeder oud, volwassen zoon die langskomt en van de weeromstuit thuis in Nederland niet veel verder komt dan biertjes drinken en sigaretten roken op zijn balkon. En ik denk dat hij toen op Crossing Border een ingreep bedacht waarmee Alles is oké extra gelaagd wordt. Ja, dit boek past bij zijn eerdere werk, er komen flarden van Ivo’s eerdere fictie terug in deze roman, die mengeling van heimwee en reconstructie, de volwassen man die hier spreekt kan zo voortkomen uit de jongen die in Hoe Ik Nimmer de Ronde van Frankrijk voor Min-twaalfjarigen Won zijn jeugd beschrijft, of uit de hoofdpersoon uit Dieven van vuur die in zijn melancholische herinneringen afdaalt naar één specifiek moment van de jaren negentig in Antwerpen – maar nooit eerder reflecteerde Ivo in zijn romans zo slim op de bezigheid van het schrijven zelf.

Alles is oké is niet alleen het verhaal geworden over een vrouw wiens leven zich slechts nog op de vierkante meter afspeelt en de ontwrichting van haar naderende dood, dit is niet alleen het verhaal van een zoon die zich eigenlijk geen raad weet met wat er gebeurt – het is ook een roman over dat schrijven zelf, over literatuur als middel om iets vast te houden wat onherroepelijk wegglipt. Dan merkt hoofdpersoon Hans – eindelijk mag ik die naam gebruiken – wanneer hij mevrouw Stevens beschrijft, heel terloops in een bijzin: ‘Aha! Ja, ik geef nu plots iets prijs wat ik zelf nog niet wist maar het lijkt te kloppen.’ Elders in de roman staat de veelzeggende passage: ‘Ik heb een volmacht, niet alleen om haar bankzaken te regelen, desnoods zelfs aar huis te verkopen, maar ook om maar hele leven vorm te geven in een verhaal dat iedereen zal troosten, alleen haar niet. Een verhaal dat alles de moeite waard maakt, voor mij.’ Even later vraagt de hoofdpersoon zich ook af of hij hier wel goed aan doet – hij heeft last van ‘een opstandigheid die wordt gevoed door de twijfel of het wel volstaat het allemaal op te schrijven, of dat niet te gemakkelijk is.’

Op die vraag, of alles gewoon maar opschrijven geen makkelijke, laffe oplossing is, staat geen eenduidig antwoord vast, maar ik denk wel: het is voor ons in elk geval een fijne oplossing geweest. Wat Ivo Victoria toen op die avond ook heeft bedacht: het heeft gewerkt, Alles is oké is een heel secuur, intelligent, ontroerend verhaal geworden, genoeg reden om euforisch over te zijn. Al las ik op Ivo’s eigen blog dat er van die euforie weinig resteert, vorige week schreef hij over zijn boek ‘dat de zaak totaal kansloos is en het maar beter zou zijn om met deze gekkigheid te stoppen. Nooit meer een boek schrijven – een heerlijk vooruitzicht.’ Wat is dat nou, Ivo? Doemgeluiden over het boekenvak kennen we nu wel, die gehekelde term ‘ontlezing’ natuurlijk, het feit dat er minder aandacht voor is en minder publiek en noem het maar op, maar juist dan moet je toch doorzetten – en juist dat moment voor verschijning, dat een boek af is en alles nog kan, dat het gelukt is en al je eurekamomenten en -momentjes ergens in hebben uitgemond, dient toch gevierd te worden? Als we dagelijkse collega’s waren geweest had ik dit ‘s ochtends bij de koffieautomaat tegen je gezegd: kop op, je hebt iets heel goeds gedaan, geniet er maar van. Nu zeg ik het hier, te midden van anderen: gefeliciteerd met je mooie boek.

Daan Stoffelsen: Peter Buwalda, Otmars zonen

Peter Buwalda schrijft in het groot: Otmars zonen, dat begint bij hoofdstuk 111 en eindigt bij 75, 607 pagina’s, is nog maar deel een van een trilogie. Otmars zonen, zijn echte zoon – een muzikaal wonderkind, figurant in dit deel – en zijn stiefzoon – een middelmatig Shellmedewerker met een vechthuwelijk -, diens biologische vader – een hoge baas bij Shell zonder scrupules en met bijzondere seksuele wensen – en een prachtige journaliste van Thaise afkomst. Zij woonde in hetzelfde studentenhuis als de een, en heeft sterke wraakgevoelens voor de ander. Er zijn overwegingen over familie en adoptie, er is liefde en ruzie, er zijn grote belangen, er is seks en heftige seks en ejaculatio praecox.

Het mooie is: het lukt. Er zijn momenten dat je denkt: dit kán niet, dit is té ongeloofwaardig (ja, natuurlijk: iedereen raakt ingesneeuwd op Sakhalin, natuurlijk moeten ze een hotelkamer delen), maar dan heeft Buwalda je weer in een nieuwe scène getrokken. Hij benauwt je met de ene verteller, Ludwig, zijn ongemak, zijn frustratie, zijn neiging tot ruzie, zijn fouten; hij bevrijdt je en lokt je in een andere val, met de andere, Isabelle, haar gebrek aan schroom, haar kille woede, haar lef; hij beloont je met de stem van een in het nauw gedreven Hans Tromp, de nemesis. Hij wisselt moeiteloos van perspectief, en hij rekt, rekt, rekt wat toch voelt als de prelude op een grote confrontatie – eerder dus een tantrisch voorspel dan een voortijdige ontmanteling.

De associatie met A.F.Th. van der Heijden ligt voor de hand: het reeksdenken, het rekken, maar ook het oog voor details. Zoals navelpluis voor eeuwig sexyer en betekenisvoller is geworden door Van der Heijdens Mooi doodliggen, zo heeft Buwalda nog wat kleine dingen heel groot gemaakt. Het lepeltje op de voorkant krijgt een geweldige invulling, bijna een persoonlijkheid, maar ik zal geen gele eierdopje meer kunnen zien zonder aan Buwalda te denken. En twee paar oordopjes spelen een cruciale rol in de hereniging van Ludwig en Isabelle. Zij ligt al in bed, hij zoekt zijn dopjes. Zonder die dopjes kan hij niet slapen. Waar zijn die dopjes?! ‘Ze is op haar rug gaan liggen – hij kijkt recht in haar kleine oor. Spontaan buigt hij naar voren: er zit iets in, een geel oordopje, het is dwars aangebracht, het hangt er half uit. Hij laat de ontdekking even op zich inwerken. Kan dit waar zijn? Heeft ze zíjn oordopjes ingedaan?’

Onderwijl terugdenkend aan een vorige confrontatie, waarin hij in het geheim iets van haar stal, begint de reconquista.

‘Hoewel hij van plan is een gestolen schuimpje uit een schuldig oor te pakken, heeft hij het gevoel de integriteit van haar lichaam te gaan schenden – de integriteit van een gehoorbuis, maak het niet te groot, het is een oor, maar het is al te laat: het oordopje is een kurk op een dure fles wijn, nee: het is de deksel van een urn, je staat op het punt haar graf te schenden. Hij gaat weer liggen, draait zich op zijn zij, opgelucht, onvoldaan.

Je kunt Buwalda enig bombast niet ontzeggen, ‘gestolen’ én ‘schuldig’, ‘integriteit’ bij zoiets kleins, maar het is erg geslaagd: een ‘schuldig oor’ is een geweldige vondst, de uit de hand lopende beeldspraak is erg geestig, en dan te eindigen met ‘opgelucht, onvoldaan’… Ja, het is vooral heel geestig, ik moet denken aan de pleisterscènes bij Kuifje, maar door Ludwigs perspectief (hier gebeurt iets heel spannends en fouts) ook benauwend.

We zitten nog midden in de oordopjesoorlog – voor hem bron van gêne, voor haar verwondering – als opeens het perspectief wisselt. Valeria Luiselli heeft dat fantastisch gedaan in Lost Children Archive, Marijke Schermer heeft dat overtuigend gedaan in Liefde, als dat het is, maar het is zo snel kunstmatig, een perspectiefwisseling. Hieronder gebeurt het, maar ik krijg mijn vinger er niet op. Goed onderwerp voor mijn gesprek met Buwalda, 1 oktober bij Athenaeum Boekhandel. Na het uitrekken? Heel mooi gedaan.

‘Vooruit maar. Hij perst de oordopjes in zijn oor, goed diep, een gelukzaligheid die kleiner blijft dan normaal. Toch moet de slaap nu maar eens komen, vindt hij.
Zo ligt hij een uur, malend over Isabelle in Enschede, over Otmar in Venlo, over Ulrike in Blerick, over Juliette in Overveen, over Tromp op Sakhalin, alles en iedereen komt voorbij – tot hij dwars door zijn doppen heen een onbekende telefoon hoort gaan. Wie belt haar midden in de nacht? Nee, het is nog geen nacht, bedenkt hij – het moet ongeveer halfelf lokale tijd zijn. Op het bureau straalt het ding op, het heuvelrugje naast hem beweegt. Zijn voet drukt zich kort in een kuit – ze rekken zich tegelijk uit. Het gevoel is benauwd en terneergeslagen – waar het vandaan komt, is niet meteen duidelijk. Misschien een droom te vluchtig voor het kortetermijngeheugen, een schijf die leeg is, ongeformatteerd. Wel resteert iets bodemloos, een emotie waarvan, als van een rouwboeket, de wortels zijn afgesneden. Ze voelt een sterke ontreddering. Ze wrijft door haar gezicht; haar huid is bezweet, behalve de punt van haar neus, die gevoelloos is van de kou. Een scherp gejengel dringt tot haar door, een nerveus melodietje dat er, beseft ze, al een tijd is, ook toen ze nog sliep: een telefoon. Háár telefoon. Meteen stopt het ding, betrapt, schuldbewust. In de stilte verdiept zich wat er al was: ruimtegebrek.’

Ruimtegebrek. 1 oktober verder!

De Bezige Bij gaf Otmars zonen uit. Op Athenaeum.nl staat een fragment.

Jan van Mersbergen: Rudolf Vrba, Ik ontsnapte uit Auschwitz

Boeken vormen een persoonlijke lijn die ontstaat door interesse, toevalligheden en logische schakels. Bij een uitgeversfeest kwam ik Jessica Durlacher tegen. We stonden op een strategische plek bij de wc, samen met Pieter Waterdrinker. Iedereen kwam langs, we hoefden daar alleen maar wat te staan kletsen, en ook dat ging vanzelf.

Toen ik de volgende dag voor mijn boekenkast stond om een nieuw boek te kiezen kwam ik al snel uit bij het verzamelde werk van GJ Durlacher, de vader van Jessica. Ik las een stukje in Strepen aan de hemel. Bijzonder boek, net zoals zijn andere werk heel erg helder en stellig, en sober geschreven, en daardoor maakt Durlacher de oorlog en de Jodenvervolging invoelbaar, iets wat alleen kan als er een zekere mate van afstand genomen wordt en het sentiment terzijde wordt geschoven.

Het boek van Durlacher stelt de vraag wanneer de vernietiging van de Joden in de oorlog bekend werd. Wat wist men? Een tragisch verhaal, want het mag duidelijk zijn dat al in 1942 in de Geallieerde landen bekend was dat in Duitsland op grote schaal Joden vernietigd werden, en dat hebben die landen met die informatie gedaan? Moeilijk om in detail deze geschiedenis uit te zoeken, wat Durlacher wel duidelijk stelt is dat het gevoel van verlatenheid bij de Joden in de kampen niet alleen met de kampen van doen had, maar ook met de manier waarop andere landen reageerden op informatie over de kampen. Ze reageerden niet. Dubbel pijnlijk.

Al gauw stuitte ik in Strepen aan de hemel op vijf namen van mannen die wisten te ontsnappen uit Auschwitz en die persoonlijk konden getuigen over wat er in die kampen gebeurde. Dat was in april 1944. De eerstgenoemde van die mannen: de Slowaak Rudolf Vrba. Ik zocht de naam op internet op. Samen met Alfréd Wetzler ontsnapte hij uit het kamp en in Slowakije werd aan de hand van hun getuigenis het Vrba-Wetzler-rapport opgesteld. Een jaar voor het einde van de oorlog. Het duurde lang voor het rapport serieus werd genomen, maar uiteindelijk stopte door het rapport de deportatie van Joden vanuit Hongarije naar de kampen.

Bij de informatie vond ik een boek dat Vrba geschreven heeft en dat in de jaren zestig verscheen. Direct bestelde ik de vertaling: Ik ontsnapte uit Auschwitz. Het verhaal van Vrba deed me denken aan Het 25e uur, van de Roemeen Virgil Gheorgiu, een vergeten boek dat een van de beste verslagen is van persoonlijk leven en leed in Oost-Europa tijdens de oorlog, naast natuurlijk De geverfde vogel van Jerzy Kosinski. Dit zijn boeken over gebeurtenissen die geen fictie kunnen verdragen. Een tijd die al ver achter ons ligt maar keer op keer weer dichtbij getrokken moet worden, omdat we de mens alleen kunnen begrijpen als we proberen die periode te begrijpen.

Zo werd ik de afgelopen week in de kampverhalen getrokken. Het ongelofelijke verhaal van Vrba is geen roman, het is zijn levensverhaal, door hemzelf opgetekend. Vrba leert dat ook, en hij leert snel. ‘Wat ik in feite leerde was de kunst van het overleven; en daarna kwam de kunst van het leven, van het beste maken van de afschuwelijke omstandigheden.’

Het boek moet het niet van de stijl hebben, want die mist de soberheid van Durlacher en er zit iets hijgerigs in. Dat heeft te maken met de rol van de verteller en het verteltempo. De gebeurtenissen volgen elkaar zo snel op dat je er als lezer vanzelf buiten adem van raakt, terwijl het verhaal toch al dwingt tot doorlezen. Ik bedoel meer dat het een verhaal is dat geen trucs nodig heeft, en jammer genoeg past Vrba wel een aantal trucs toe.

Allereerst het gebruik van uitroeptekens. Dialogen bestaan bijna volledig uit uitroepen, en worden daarom ook afgesloten worden door uitroeptekens. Dat maakt een tekst opgefokt, alsof alle mensen vanaf de reis van Vrba naar Hongarije en verder, uiteindelijk naar Auschwitz, constant tegen elkaar schreeuwen. Dat kan perceptie zijn, het kan werkelijk zo zijn, op de lezer komt het 75 jaar na de oorlog vervelend over. Er zijn heel veel boeken over de oorlog waar geen enkel uitroepteken in staat. Durlacher begreep dat. Primo Levi begreep dat. Vrba zet zijn verhaal lekker dik aan, en dat is niet nodig. Wat een leesteken al niet kan doen.

Verder heeft dit verhaal geen gewiekste Hollywood-achtige opmerkingen nodig zoals de anekdote over de jampot die bij aankomst in het eerste kamp in zijn rugtas kapotgaat en zijn kleren vuil maakt: ‘Als ze mijn overhemden en sokken willen gebruiken, dan zullen zij ze eerst moeten laten wassen!’ Inderdaad: met uitroepteken. Het voelt alsof ik naar de verfilming van dit boek kijk, al tijdens het lezen, en Tom Cruise of Brad Pitt de hoofdrol vertolkt.

Het deed me denken aan het verhaal van De laatste getuige, van Frank Krake, over Wim Aloserij die zo veel meemaakt dat het bijna niet te geloven is, op een iets andere toon geschreven, in de derde persoon, en daardoor iets meer op afstand, maar ook soms aangedikt met gedachten die vergelijkbaar zijn met de opmerkingen van Vrba. Als Aloserij van de kampbewaarders zijn bed netjes op moet maken denkt hij: ‘Wat een onzin.’ Ik begrijp de onzinnigheid van de handeling in het kamp, ik begrijp de weerstand van de gevangenen om zoiets te doen binnen deze waanzinnige kaders, maar in een vertelling over een man die gedachte prominent terug laten komen kleurt het verhaal deels in en zet de hoofpersoon bijna buiten het verhaal en buiten de andere gevangenen. De lezer kent de onzinnigheid van het opmaken van een bed in een concentratiekamp, dat koppelen aan een man die alles overleefde maakt hem anders dan de anderen in het kamp. Dat doet deze manier van vertellen.

Nog een punt: Vrba’s motief om te ontsnappen. Dat ontsnappen zit in de titel, het zit in de reis naar het kamp, het zit in de periode in het kamp. Steeds herhaalt Vrba dat hij wil ontsnappen en daar al wringt het boek, want niemand weet of hij werkelijk wilde ontsnappen, maar iedereen weet – zie de titel en de flaptekst – dat dit het verhaal is van de man die uit Auschwitz ontsnapte. Het is de vraag: lees ik het verhaal van iemand die ontsnapt of iemand die zichzelf deels boven het kamp en de omstandigheden plaatst door te willen ontsnappen en dat ook nog voor elkaar krijgt. Wanneer begon het willen?

Vanuit de luxepositie van de lezer zo lang na de oorlog is het moeilijk oordelen over de werkelijke motieven, ik kan alleen aangeven wat deze opzet met de lezer doet. Als Vrba nog maar net in het eerste kamp, Majdanek, is schrijft hij: ‘Als ik zou kunnen ontsnappen en op een of andere manier terug zou kunnen gaan naar Slowakije, dan zou ik wellicht duizenden levens kunnen redden.’

Zijn ontsnappingsmotief en de gebeurtenissen die daarna nog zullen komen lopen wel erg één op één gelijk. Ik weet, dat heb ik na het lezen van Durlacher opgezocht, dat Vrba ontsnapt is en met belangrijke informatie over de kampen in Slowakije kwam, maar wat was er eerder? Waar begon zijn plan?

Een eindje verderop, als Vrba op weg is naar Auschwitz, als ze net in de wagons geklommen zijn en de grote deuren dicht zijn: ‘Ik bekeek de tachtig mannen in mijn wagon, speurend naar iemand met wie ik een ontsnappingspoging zou kunnen wagen.’

Net een regel daarvoor heeft een SS-er de gevangenen verteld dat het zinloos is om te te ontsnappen en toch houdt Vrba zich bij zijn plan, als hij dit verhaal terughaalt. Het is alsof Clint Eastwood van Alcatraz overgeplaatst is naar Auschwitz.

Wanneer Vrba de poort van Auschwitz binnengaat, en lang daarvoor al een ontsnappingsplan had om mensen van de dood te kunnen redden, moet hij plots weer langzaam het besef krijgen wat dit voor een plek is. ‘Een van mijn belangrijkste redenen van mijn vertrek naar Auschwitz was immers geweest om te kunnen ontsnappen.’ Echter, hij ziet de wachttorens, de luchten, de hakken onder hoogspanning, en is enigszins ontmoedigd. Ook vraagt hij zich af waarom dit kamp zo streng bewaakt is. Dit moet wel een doodsfabriek zijn.

Wederom is het moeilijk oordelen, maar het voelt alsof een oorlogsheld zijn verhaal net even iets slimmer en volledig bewust uitgedacht maakt om dat verhaal nog iets op te poetsen. Het invullen van motieven en het gebruik van het woord motief is moeilijk, vanuit deze verteller. Als ze in een kamp kleding krijgen voor de treinreis naar Auschwitz, waaronder een pet: ‘Het enige waar ze (de Duitsers) zich om bekommerden was om onze kaalgeschoren hoofden te bedekken voor het oog van de buitenwereld. Maar het maakte mij niet uit wat hun motief was. Door die pet voelde ik me alsof ik naar een bruiloft ging!’

Opeens weet deze gevangene precies wat de nazi’s willen en wat hun motief is, die invulling maakt het verhaal gekleurd, het gebruik van het woord ‘motief’ is dubbel want zijn eigen motief voelt wrang, en hij denkt volledig vanuit zichzelf en vergelijkt zijn gevoel wanneer hij een pet krijgt met een bruiloft, met het onvermijdelijke uitroepteken. In deze ene alinea komen alle bezwaren tegen dit boek samen, net als bij de uitspraak ‘ik voelde me net een toerist’ als Vrba voor het eerst in Auschwitz rondgeleid wordt. Het is allemaal net te veel, alsof een zwart-wit wereld die ik ken opeens in kleur wordt uitgezonden, in rare kleuren.

Niemand weet of dat zo is, een redacteur had moeten weten dat je juist dit gevoel bij de lezer direct moet verbannen, en dat kan door uitroeptekens, gevatte opmerkingen, en tijd en plaats van mogelijke motieven naar de achtergrond te drukken. Er blijft genoeg over van dit bijzondere verhaal, en het komt beter aan bij de lezer.

Net als bij De laatste getuige wordt één man gevolgd, en is de heldenrol evident. Het is wel de vraag hoe je die rol, en de geluksfactor wordt niet overgeslagen, afzet tegen alle andere gevangenen die niet in beeld komen en die geen ontsnappingsplan hadden. Ook dat doet de vertelling. Vrba maakt van zichzelf de uitzondering, en dat hij het overleefde is niet enkel een kwestie van geluk geweest. Het was zijn wil om te overleven. Op die manier beland je in een Disney-verhaal.

Dit verhaal verdient een sobere vertelling en een mooie ingetogen toon die Vrba soms weet op te pakken maar grotendeels is hij in dit boek een verwarde verteller die zichzelf een rol toebedeelt die gezien de geschiedenis misschien klopt maar die voor de lezer toch wel vreemd voelt. Hoe dan ook: er valt weinig van te zeggen. Ik probeer over deze bezwaren heen te lezen, ik probeer het verhaal te zien zonder uitroeptekens, zoals Durlacher dat kon, en Primo Levi.

Ergens weet Vrba wel wat zijn verhaal sterk maakt, want hij vertelt niet voor niets: ‘Het feit dat Josef en ik erin slaagden het zo lang te overleven was niet iets waarvoor wij onszelf op de borst konden kloppen. Integendeel…’ De geluksfactor is zeer aannemelijk, en dat maakt de verteller nederig en tevens respectvol naar degene die het niet haalden. Het schipperen tussen een persoonlijk heldenverslag, slachtofferrol en feiten brengt dit boek in beweging.

Als Vrba over twee pagina’s een SS-er aan het woord laat met zijn verslag over het einde van het eerste kamp waar hij zat, zijn de feiten dominant. Die feiten zijn onvoorstelbaar, maar helaas de werkelijkheid. Zonder extra aan te zetten zegt Vrba dat hij geluk heeft gehad, hij ging naar Auschwitz, en dan voegt hij toch toe: ‘Aan de andere kant was Auschwitz ook geen vakantiekamp.’ Hij probeert lucht in zijn vertelling te blazen. Dat is een optie om over de kampen te kunnen vertellen. La vita e bella is een geweldig voorbeeld van een film waarin fictie de werking van de kampen en het fascisme duidelijk maken en overbrengen. De toon van Vrba wankelt, want soms weet hij niet wat hem te wachten staat terwijl hij pagina’s eerder al een plan heeft deze doodsfabrieken te ontglippen.

Ik zocht veel op tijdens het lezen. Ik keek naar fragmenten van Son of Saul, de film waarbij een man in het kamp van heel dichtbij door een camera gevolgd wordt. Zonder uitleg, zonder afstand in decor, alleen de zintuiglijke waarneming van die ene man, in geluid en beeld. Er is bijna niet naar te kijken, zo hard komt die wereld binnen.

Dichtbij de mensen komen die in Auschwitz waren, dat wil ik als lezer. Vrba lukt het wel om me daar te krijgen, maar het is zoeken en vooral in de passages die niet over hemzelf gaan lukt dat, zoals het verhaal over Franz die jam smokkelde uit de voorraadkast van de SS-ers: ‘Franz was zeker een van de opmerkelijkste figuren die ik in Auschwitz tegengekomen ben. Hij heeft het kamp overleefd en in zijn geboorteplaats Wenen, waar hij een hotel bezit, staat hij tot op de dag van vandaag bekend als Franz Marmelade.’

Dat is een goed verteld verhaal. De feiten spreken voor zich, geen uitroepteken of overdrijving, en daardoor voor iedereen invoelbaar. Een beeld kan dan zo goed werken in zo’n bijzonder verhaal: zoals een ijzersterk beeld na een beschrijving van het werk dat Vrba moest doen – met zakken cement heen en weer rennen: ‘…ik wist dat ik een onderdeel van een machine was, een radertje dat weggegooid zou worden als het kapotging.’

Of de aangrijpende passage over een verrader die omkomt in het kamp en wiens kleren verdeeld werden. Rudi Vrba kiest alleen de riem. Als hij het boek schrijft draagt hij de riem nog steeds en later schenkt hij de riem aan het Imperial war Museum in Londen. De ontsnapping zelf is zo meeslepend dat je vanzelf mee gaat met Vrba en zijn plan om via een losse plank in het perron waar hij werkt als bagagesjouwer te ontsnappen. Hier geen vooruitlopend motief en ook geen idee om anderen te redden. Hij wil zelf ontsnappen.

Dat lukt. Hoofdstuk 15 heet De ontsnapping. Het is een triomf. Op internet is een kaartje te vinden met daarop de route die Vrba en Wetzel na hun ontsnapping lopend aflegden. Zo’n kaartje geeft houvast. Met het kaartje naast me las ik de laatste hoofdstukken. Die boden me de leeservaring die ik zocht toen ik dit boek bestelde: het meeleven met gevangenen die ontsnappen. Ondanks dat je weet hoe het gaat aflopen hoop je steeds dat het lukt. Dat is geweldig lezen.

Na de ontsnapping van Vrba pakte ik er nog een paar andere oorlogs- en kampboeken bij. Die lees ik nu.

Jeroen Siebelink, Edward van de Vendel & Martijn van der Linden: de redactie las een roman over de keuze tussen familie en idealen en een aanstekelijke bundel jeugdgedichten.

*

Jan van Mersbergen: Jeroen Siebelink, Pels

In Pels beschrijft Jeroen Siebelink een nieuwbouwwijk: ‘Daken als te kort geknipte pony’s.’ Dat zijn beelden die meer vertellen dan enkel hoe het huis eruit ziet, het zegt ook iets over de blik van de verteller die op deze stille zaterdagochtend door het dorp fietst. Een huis beschrijven en iets vertellen over de hoofdpersoon, dat maakt van schrijven beeldende kunst.

Nu gaat Pels over ‘de onmogelijkheid van kiezen tussen je familie en je idealen’. Die familie: de vader is een nertsenfokker. Die idealen: dierenactivisme.

Het gevaar van een roman over dieren, over dierenleed en dierenrechten, over dierenactivisme, is sentiment. Vanzelfsprekend bestaat zo’n verhaal grotendeels uit moraal, maar moraal heeft vele kanten. Siebelink begrijpt dat. Het eerste dier dat in het boek voorkomt is een nertsenpuppy, het tweede dier is een nertsje dat bij een pasgeboren mensenbaby het voorhoofdje wegvreet. Een gruwelijke scène die alleen even opgetekend wordt door een stapte in de tijd te maken: er wordt beschreven hoe het meisje er nu bij loopt, ‘met een rimpelige pruik van rubber en kunsthaar’.

Hard beeld, dat het sentiment ver voorbijgaan, want ook zo’n pruik als resultaat van een aaibaar diertje is een pels. De lezer weet welk spanningsveld bezocht gaat worden.

Een ander geslaagd middel dat Siebelink gebruikt om zijn verhaal over mens en dier te vertellen: zintuiglijkheid. Nertsen hebben stinkklieren waarmee ze hun territorium afbakenen. Aaibare zachte diertjes, die gemeen kunnen knagen en stinken. Dit is geschreven door een dierenliefhebber die het zintuiglijke van dieren begrijpt, het dierlijke, die voelt en ruikt en ziet wat dieren doen, meer dan alleen focussen op dierenrechten en theorie. Een nerts heeft een hartslag, de verteller voelt die hartslag, hoe klein ook.

Deze roman gaat over leven, en het leven komt nooit deels, het leven komt met gedachten, fysiek, met alle zintuigen, met gevoel, zacht en hard.

Natuurlijk speelt sentiment een rol. Wanneer voor het jonge nertsje een speelhuisje omgebouwd wordt tot hok met gangetjes waar het diertje kan spelen, is dat aandoenlijk. Ik herinner me een film over de Jappenkampen in Azië waar mensen werkelijk de vreselijkste dingen meemaken, maar pas toen een wollig hondje dreigde te verdrinken ging er een ontzetting door de bioscoopzaal. Dat is het effect van dieren: aaibaarheid, sentiment, vervangend leed dat opeens goed invoelbaar is. Siebelink moet geworsteld hebben met die valkuil.

Voor het contrast laat hij wel direct de vader een boerderij beheren en de moeder van de verteller draagt bont. Efficiëntie in de landbouw, en destijds was bont een statussymbool. Ook dat beschrijft hij koeltjes en sterk, meer als informatie dan als prikkeling voor een discussie. In de landbouw veranderden boerderijen in bedrijventerreinen, mensen droegen bont, die jongen (Theun) zorgde voor een nertsje. Het verhaal is in gang gezet.

Wat er gebeurt in de dialogen die Theun navertelt: de ik verdwijnt. De jongen zegt zelf: ‘Ah, toe mam…’, waarop nog een klein uitgesproken zinnetje volgt van de moeder, en nog een zinnetje, in een derde persoonsvorm onder elkaar, een vorm die heel vaak in ik-vertellingen terugkomt en die op de lezers het effect heeft van verstoppertje spelen, en van afstand nemen. waarom vertelt de ik niet alles vanuit zichzelf? Waarom letterlijk een dialoog van lang geleden herhalen, iets kleins over wat de nerts moet eten? Wanneer een verhaal verteld wordt door een van de personages, dan is het fijn wanneer dat personage ook constant de verteller blijft. Hier neemt de schrijver het over. Die wil de dialoog in de roman hebben. Een zinnetje als ‘Maar… het is niet zo… dat ik niet geniet…’ is wel op die manier verteld door degene die het zei, het zo navertellen is heel raar.

Zou de ik dit verhaal over dat gesprek direct aan een eventuele toehoorder vertellen, aan een bar in een café, altijd een goeie graadmeter, dan zou hij er bij zeggen wie wat zei en waarom die het zei met misschien nog wat aanvullingen, of met een zeker intonatie, maar steeds vanuit zijn beleving.

Verder op ook, een opvullend leeg zinnetje:

‘Maar…’

De ik is geen camera. Een sterke verteller vertelt geen drie puntjes.

In die dialogen ben ik blij dat de ik gauw weer terugkomt: ‘Als je het mijn vader vroeg, kenden we het antwoord al.’ Daar is de jongen weer wiens stem ik wil horen. Welkom terug, vriend.

Die dialogen geven ook aan dat er iets in de vertelling verandert naarmate de roman vordert: het wordt langer en trager. Na het kernachtige beeldende begin neemt Siebelink de ruimte om scènes volledig uit te schrijven die wellicht kort en strak verteld kunnen worden, in deze ik-vorm terugkijkend op wat er toen gebeurde. Zijn alle details van belang?

Op die vraag krijg ik een antwoord als juist de tijd benoemd wordt, in de vertelling: ‘Nadat hij haar uitgebreid had staan uitzwaaien en links en rechts de weg had afgespeurd en de deur nadrukkelijk achter zich had gesloten, stond hij weer in de keuken. Hij keek de tafel rond. Eén kind ontbrak.’

Daar maakt Siebelink via de verteller tempo, door juist het uitgebreide zwaaien in sneltreinvaart te benoemen en pas te vertragen in de kamer, bij de korte zinnetjes die zeggen: er is een kindje weg. Spannend, mooi tempo. Hup, verder lezen…

Nog een stukje waarin het om tempo gaat, een afsluiting van een alinea:

‘Maar zo snel kreeg hij de hap niet weggeslikt. Hij liet de half vermalen sliertjes uit zijn mond terug op zijn bord vallen, stapte op de hoorn af, pakte hem met twee handen op, alsof het een granaat uit de oorlog was, hield de speaker op grote afstand van zijn oor, hapte naar adem om iets te zeggen en besloot toen alsnog de hoorn uiterst omzichtig terug op de haak te leggen.’

Een trage hap, niet snel weg te kauwen, en daarna handeling met een hoorn, ademhalen, een vergelijking, een besluit. Rake beschrijvingen, een verteller die mij dit proza intrekt.

Als de Statenbijbel op tafel komt – geen Siebelink kan zonder de bijbel – krijgt het verhaal binnen het gezin een zijtak: het geloof. Beter gezegd: een levenshouding die voor het verhaal stuwend is. Het handelen van de vader heeft een basis: niet mokken, aan de slag handelen, ook in slechte tijden. Een arbeidsethos dat het gezin verder helpt. Het gaat slecht met de boerderij, de vader besluit nertsen te gaan houden. Zie ook direct hier het conflict waar Theun in beland.

De beschrijvingen blijven helder, zoals wanneer het over een kooitje gaat: ‘Eén simpel haakje slechts. Pieletje uit het palletje halen, dekseltje openduwen en dan kun je weg.’

Zo lang Theun persoonlijk vertelt, bijvoorbeeld over de woede-uitbarsting van zijn vader, dan werkt de tekst heel goed, wordt het algemener dan verliest de tekst kracht: ‘Pelsdierfokkers hadden vaak het gevoel dat de wereld tegen hen was. Ze waren niet erg geliefd bij publiek en politiek, al had ik niet de indruk dat mijn vader veel last had van de buitenwereld. Hij had last van een binnenwereld.’ Die vader is interessant, de andere pelsdierfokkers interesseren me niet.

In de roman volgen verder we Theun en zijn ontwikkeling, die verhalen geven rust en vragen aandacht. Pels is een roman over hoe deze jongen opgroeit en keuzes moet gaan maken, in vriendschappen, in zijn thuis, in zijn principes. Ook deze stukken zijn me vaak te lang, als ongeduldig lezer die eigenlijk dat nertsje wil volgen, in een klein kernachtige parabel over dierenactivisme en fokkerijen, een The Old Man and the Sea maar dan over een nertsenfokker. Dat is Pels zeker niet, Siebelink zet breed in, voor een groot publiek dat zeker vlot door de hoofdstukken zal gaan.

Op pagina 100 kalt het dierenbevrijdingsfront leuzen op de muur van de nertsenboerderij. Het is persoonlijk en het zal met mijn boerenafkomst te maken hebben, maar ik word helemaal kriegelig van zo’n bevrijdingsfront. Ik hoop dat Theun niet ook die kant op gaat. Dat maakt het elzen wat moeilijker, want ik weet ook wel dat die jongen die kant op moet, anders is er geen roman.

Siebelink verschuift het zwaartepunt van de roman langzaam van ontwikkeling van een jongen naar actie van een complete groep. Zoals ik zal zei, ik sta niet neutraal tegenover de daden van dierenactivisten. Dat bemoeilijkt het lezen niet, het stuurt alleen mijn verwachtingen. Pels laat zien hoe een activist probeert zijn daden en de gevolgen van die daden te rijmen met belangen van anderen. Dat inkijkje vind ik mooi. Als Theun opgepakt is en vast zit gaat hij na welke dieren zijn vader hield en welke dieren hij bevrijd heeft. Dat rekensommetje is rationeel, maar stuurt zijn gevoel en hij probeert de uren die hij in de cel doormaakt te verantwoorden.

Het is erg moeilijk mij via een roman op andere ideeën te brengen, dat is wat dit boek me soms laat voelen. Ik weet niet of dat de bedoeling van de schrijver is. Romans hebben geen bedoeling, in ieder geval niet in eerste instantie. Toch, als ik lees over advocaten, acties, eco-winkels, creatieve broedplaatsen, bivakmutsen, een front… dan word ik ook een wereld ingetrokken waar ik helemaal niet wil zijn. Dat neemt de roman niet weg.

Het staat gelukkig in de roman zelf: ‘Ach, mensen kunnen tegenwoordig nergens meer tegen. Het is een beetje doorgeslagen allemaal, vind jij ook niet?’

Dat vind ik ook. De onmogelijkheid van kiezen, daarmee zit ik ook in mijn hoofd als ik Pels lees. Het kan soms wat korter, het kan wat strakker, ik wil soms de ik meer volgen, en ik ben erg huiverig voor proza vanuit moraal, maar ook lees ik een betrokken roman over actuele en belangrijke kwesties, want dat zijn zowel families en verbondenheid met je naasten als ook dierenactivisme.

Daan Stoffelsen: Edward van de Vendel en Martijn van der Linden, Wat je moet doen als je over een nijlpaard struikelt

Ondergedompeld als ik ben in grote-mensen-literatuur (volgende week komen er twee longlists), komt een bundel als Wat je moet doen als je over een nijlpaard struikelt als een verademing. Ik kreeg de gedichten ‘waar je wat aan hebt’ (zoals de ondertitel luidt) van Edward van de Vendel met illustraties van Martijn van der Linden in mijn handen gedrukt door de uitgeverijmedewerker. De vijf- en zevenjarige hadden ook al een cadeautje gekregen, deze was voor mezelf.

En hoewel ik een paar gedichten al heb voorgelezen, en de vijfjarige alle plaatjes nu bekeken heeft, geloof ik dat ik er zelf inderdaad het meeste plezier aan beleef. De praktische wenken van Van de Vendel en Van der Linden (zijn beeld, verschillend in stijl en vorm, voegt echt wat toe) hebben een prettige absurditeit, beginnend met het titelgedicht.

‘Allereerst:
sorry zeggen.
Daarna:
met jezelf overleggen
hoe je hem terug gaat laten struikelen.
Pfah.
Alsof dikhuiden de enigen zijn
die hun gewicht mogen gebruikelen!’

De eerste redactie van De Revisor gaf Willem Wilmink (eigenlijk een Tirade-schrijver) een podium, met Stratemakeropzeeshow-gedichten, en dat voelt toch niet helemaal juist. Dat zal ook het rijm zijn, zoals in ‘Prikkebeen’: ‘Zo zie ik er heel mooi uit voor het feest. / Ik geloof dat jij wel het allermeest / van alle moeders druk bent geweest, / moeder.’ Of, iets minder monotoon: ‘Pianospel’: ‘Oktoberavond. Schemeruur. / En als je stil bent, hoor je wel / door open ramen van een buur / pianospel.’ Of het noemen van namen, en verkleinwoorden en kleine woorden als grappig, verkleedpartij, raar en gek. Dat is toch geen poëzie. Toch?
Het is ambacht, en het is taalspel, maar het voelt als een halfproduct, met verlaagde drempel. Ergens wist Wilmink dat ook wel, beschrijft Elsbeth Etty in haar biografie In de man zit nog een jongen: ‘”Het enige wat telt”, merkte Willem in een interview met het dagblad De Stem op, is “dat als ik een tekst op de post doe, ik er later een prachtig arrangement bij geschreven zie en dat het goed uitgevoerd wordt.”‘ Maar hij ‘onderstreepte dat zijn liedjes wél tot de literatuur behoorden’ in dat interview. Ook in dat interview: de aankondiging van een bundel bij een literaire uitgeverij – en de voorpublicatie in De Revisor.

Ik geloof dat ik Van de Vendels werk sterker vind, rijker. Minder simplistisch ook, en dat komt al door het vrijere vers, het spel met het rijmwoord (verderop laat hij ‘lievelingsdier’ op ‘lievelingsplezier’ rijmen en ‘insectenhotel’ op ‘knutsel.nl’). Er zit behalve absurdisme (lichte, goed verwerkte echo’s van Annie M.G. Schmidt) ook niet zelden een aardige clou of wending in.

Af en toe sluipt het gemaksrijm à la Wilmink erin. In ‘Wat je moet doen als je geen lievelingsdier hebt’:

‘De poedoe —
het kleinste hertje op aarde.
Net zo belangrijk en van net zoveel waarde
als zee om je tenen
als de haast van een musje,
als een hemelsblauw steentje
in de hand van je zusje’

Die tweede zin, dat is toch Sinterklaas? Maar dan komt Van de Vendel met voorbeelden, totaal ongerijmd, prachtige vondsten. Van der Linden heeft de suggesties (waaronder de soeslik en de fennek) realistisch getekend met ‘hartje 105 vind ik leuks #fennek’. Elders is hij cartoonesk of stempelig – maar altijd passend.

Ik ben geen poëziecriticus, van jeugdliteratuur kan ik vooral genieten (of niet), maar dit boek kan ik aanraden. Misschien kan er geen arrangement onder maar wel geweldig beeld, en het is heel aanstekelijk. Wat je moet doen als je over een nijlpaard struikelt rijmt niet zelden maar is vooral ongerijmd, het speelt en danst, doet verwonderen en lachen – en het is voor veelvuldig herlezen vatbaar.

Querido gaf Wat je moet doen als je over een nijlpaard struikelt uit.

Lidewij Martens, Koen Peeters: de redactie las een goed verzorgde politiethriller, en authentieke roman over een schrijver en een schilder in Oostende.

*

Jan van Mersbergen: Lidewij Martens, Steigereiland

‘Ben jij weleens nodig?’ vraagt de hoofdpersoon van Steigereiland aan een vervelende collega bij de politie. Soms kom je zinnetjes tegen in boeken die in één klap alle verhoudingen neerzetten. Dit is zo’n zinnetje. Lidewij Martens sluit er een passage mee af waarin hoofdpersoon Lin haar politiewerk even moest verlaten om bij haar woonbotengemeenschap de reddende engel te spelen, of zoals de het zelf noemt: wijkagent. Niet alle collega’s zijn daar blij mee, toch kent Lin de verhoudingen en weet ze wat belangrijk is, en soms botsen daardoor belangen. Die collega, een man, is misschien een prima politieman, in sociaal opzicht schort het er nog wel eens aan. Dat zit allemaal in die ene vraag. Weinig vertellen, veel zeggen. Dat maakt deze thriller sterk.

Aan de andere kant wordt er soms ook veel verteld, over veel bijfiguren en hun achtergronden. Martens heeft geschreven voor tv-series (Baantjer, Mees Cees, Intensive care, Flikken Maastricht), en in deze thriller merk ik dat ze graag overzicht biedt. Dit is Lins werkplek, deze collega’s lopen er rond, dit zijn hun verhalen. Bij de woonbotengemeenschap hetzelfde idee. Alsof ik in één oogopslag volledig helder moet hebben waar we zijn en wat de verhoudingen zijn.

Lin staat steeds centraal, om haar heen familie, buren, buurmeisje, collega’s, die allemaal zo hun verhaal hebben. Er is een dramatisch zwemongeluk geweest met ene Fem, waar Lin in haar jeugd op moest letten, er speelde iets met haar huidige chef, haar zus zat een tijdje in Thailand en is nu weer terug, Lin is gescheiden van een lieve man die nog in een van de woonboten woont, bij haar eerste duikles ging er al bijna iets mis… Martens volgt in de tegenwoordige tijd consequent Lin en schotelt via Lin om beurten de bijfiguren en gebeurtenissen uit het verleden voor, in een derde persoonsverteller. Een van de drama’s centraal stellen, zegt de redacteur in me. De tv-kijker echter zal alle uitgezette lijntjes goed kunnen volgen. Inmiddels ben ik redelijk op de hoogte van wat een thrillerlezer wil: duiding, helderheid, informatie. In die zin klopt deze vertelling volledig, want de dosering tussen de achtergronden en het verhaal in het nu is soepel en iedere locatie krijgt body. Het inkleuren van het woonbotenbuurtje aan de hand van de bewoners werkt goed.

Voor mij persoonlijk zijn de opsommende passages in de verleden tijd, bijvoorbeeld over de zus die als kind al door het huis zwierf zoals ze ook over de wereld zwierf of over hoe woonbootbewoner Jorkos pizza’s verkoopt, te veel en overbodig, ze leiden af van de vermissing van het vijftienjarige zwemmaatje van Lin. Martens stuurt die zijweggetjes naar het verleden, ik vraag me steeds af of haar hoofdpersoon ook op die manier de dag doorkomt. Volgens mij is die vermissing prioriteit.

Als ik analyseer, dan denk ik: sommige stukken zijn wat veel. Maar als ik rustig verder lees leef ik wel degelijk met Lin mee. Dat is dus vakkundig gedaan: dit boek is er voor lezers.
En dan lees ik verder en stuit ik weer op zo’n klein zinnetje dat de spanning opvoert en de verhoudingen tussen de personages, die allemaal volledig beschreven lijken, weer een klein duwtje geeft. Lin gaat aan een zaak met cocaïne en een stoel werken en tegen haar chef Yvonne zegt ze eventjes terloops: ‘Nina is weer terug uit Thailand.’ Dat is geraffineerd. Waarom moet die chef dat weten? Wat speelde er dan tussen die twee? Kortom: een prikje van de schrijver om het verhaal op te stuwen en om de lezer te laten lezen.

Wat verder opvalt: als Martens details geeft van Lins handelen dan blijkt de dosering heel goed te werken. Voorbeeld: Lin morst melk, drinkt eerst wat en veegt dan de vloer schoon. Die volgorde vertelt mij op een beeldende manier iets over Lin, haar karakter en haar gemoed op dat moment. Ik weet niet of ze altijd zo is, de spanning zit hem in de volgorde.
Spanning schuilt in thrillers ook in het geven en achterhouden van informatie. De lezer legt verbanden. Als in hoofdstuk 1 de zus uit Thailand terug is en in hoofdstuk 2 even gemeld wordt dat de stoel die gevonden is met cocaïne erin uit Thailand of omgeving komt, dan denkt de lezer: Die zus! Verder gaat er niemand in die eerste hoofdstukken mee aan de haal, dus de lezer twijfelt ook. Heb ik het goed? Zijn de uitgezette lijntjes geen zijspoor? Het moet haast wel. Ook dat is slim gedaan en zet aan tot verder lezen.
Dat deed ik met plezier, dat verder lezen. Nu is het een politiethriller, met onderzoek, speurwerk, zoals gezegd veel personages, en alles wordt netjes uiteen gezet. Thrillers moet je beoordelen op het verhaal, op de spanning, op de manier waarop je in het verhaal gezogen wordt, op de hunkering naar het slot wanneer je erachter komt hoe het allemaal in elkaar zit. Dat is in Steigereiland goed verzorgd, ik ga voor de zinnetjes die me iets doen.

‘In Toms auto heerst de gespannen stilte van mensen die elkaar niet goed genoeg kennen om samen te zwijgen.’

Het speuren is leuk, de heftige wendingen, zoals het verhaal van wat er met Sabine gebeurd is, de rol voor kunst in dit verhaal en de achtergrond van de zus, ontvouwen zich wel, het boek heeft een prettig rustig tempo en de spanning is niet overspannen – iets wat ik fijn vind aan thrillers. Nergens is Steigereiland dik aangezet, eerder kabbelend, zoals zoetwater tegen een steigertje. Dat is de grootste verdienste van deze thriller.

Steigereiland is verschenen bij HarperCollins. Daar staat ook een digitaal inkijkexemplaar.

Daan Stoffelsen: Koen Peeters, Kamer in Oostende

Ik las de nieuwe roman van Koen Peeters, wiens De mensengenezer ik eerder prees, en waar jij, Jan, grote moeite mee had. Ik weet niet of dit boek je gaat overtuigen. Ik denk dat de hamvraag voor jou en mij al direct in het begin (fragment op Athenaeum.nl) gesteld wordt: ‘Wat is echt, wat is verkeerd of geacteerd? Wat is mooi, wat overdreven? En wat is goed, zodat het ons kan beschermen tegen de levensstormen?’

Ik vind deze roman heel echt, het is ook zo sterk op de werkelijkheid gebaseerd dat je met evenveel recht een non-fictieprijs eraan zou kunnen geven. Een schrijver bezoekt Oostende regelmatig, om uit te waaien. Hij kijkt om zich heen, staart naar de zee, hoeft niets. ‘Ik, ik heb alle tijd. Ik, ik wacht nergens op.’ Zo overkomt hem ook dat hij een vriend voor het leven ontmoet, de schilder Koen Broucke, met wie hij mensen bezoekt die over het oude Oostende kunnen vertellen, over Snoek en Claus, Spilliaert en Ensor, maar ook de nederiger zielen. En hij gaat op zoek naar de gebouwen waar ze leefden, die bijna allemaal neergehaald zijn en vervangen door nieuwbouw.

Een onderzoek, noemen ze het. Ze ontwikkelen een interviewmethode. Maar er is geen doel, geen vraagstelling, alleen een gulzigheid, een nieuwsgierigheid, een prettige richtingsloosheid – en een hartverwarmend ongecompliceerde vertrouwdheid.

Dus is er ook geen plot, tenminste, als je de kleine verhalen van alle grote en kleine levenskunstenaars in de kuststad niet zo beschouwt. Twee mannen komen telkens in Oostende. Ze spreken mensen. Aan het einde van het boek gaat de een elders wonen, en de ander koopt een appartement in de stad. Maar ondertussen hebben ze een beeld geschept van een stad, van de mens, van hoe de nabijheid van de zee je helpt – of niet. Peeters creëert een sfeer, een indruk van de complexiteit van de menselijke psychologie en de kunst die daaruit voortkomt.

Dat hoeft niet ingewikkeld te zijn, alleen is het niet erg expliciet (zoals deze mannen elkaar goed genoeg kennen om te zwijgen dus). In dat eerste hoofdstuk schrijft Peeters:

‘Het is nog steeds ochtend. Na mijn werfbezoek loop ik naar de dijk om uit te waaien. Ik loop langs de zee op het harde zand. O, wat hou ik van deze stad met haar zilverige ochtenden.’

Die laatste zin is poëtisch, misschien té, een soort overdreven lyriek. Het zijn ook niet mijn favoriete passages: hoe ‘echt’ een verzuchting ook is, je bent er niet bij. (Of, zoals de zee, een personage in dit boek, verderop zegt: ‘Je moet niet te poëtisch doen over mij, schrijvertje.’) Natuurlijk maakt een mens wel eens zo’n verzuchting, en zilverig is wel meer dan grijs, het is beweeglijker, en de klank is beter. Het klinkt ook positiever dan grijs, toch?

Maar het heeft iets van een gestileerd schrijverschap: kijk, zo doet een echte auteur. Geen echt mens. Dat verandert voor mij heel erg als Peeters en Broucke een duo gaan vormen. De dialogen zijn geestig, luchtig:

‘”Ook goed gezien van Friedrich,’ vindt Broucke.
“Nietzsche? Friedrich Nietzsche?”
“Nee, de romantische schilder Caspar David Friedrich. Over kunstenaars spreken wij toch altijd met de achternaam?”
Ik knik. Wij geven elkaar altijd gelijk.
“De schilder Friedrich zet altijd een toeschouwertje voor het landschap. Daardoor wordt het grootser, mystieker. Trouwens, lees jij Nietzsche?”
“Nee, ik vond dat gewoon op Wikipedia.”‘

Wikipedia! Bij Peeters voel je je niet té dom, en toch kom je dichter bij zijn schilders en schrijvers te staan. Omdat je – als hij niet iets verzucht – naast hem staat. Ergens merkt hij op over zijn poëtica, Friedrich is niet ver weg: ‘Dat is het. Ik kijk ook graag mee over de schouders.’ Meekijken, en daardoor de sfeer vatten. Meer dan De mensengenezer is dit een boek dat een stad tastbaar maakt waar ik nooit geweest ben (ik denk Scheveningen, en dan met de Belgische vernieuwingsdrang en melancholie). Dat vind ik heel knap, geestverruimend bijna.

Kijk, soms maakt Peeters het ingewikkelder – een oh, een och, een zilverig – maar meestal is het simpelweg een vriendschap die iets gemeenschappelijks nodig heeft. En omdat dat gemeenschappelijke zo breed, divers en abstract is, ontstaat een beeld van de werkelijkheid als iets complex, zonder dat het ingewikkeld wordt. Literatuur is bedoeld om te lezen, een schrijver moet de lezer tegemoet komen (letterlijk bijna, je mag over zijn schouder meekijken), en dus moet je daar geen woorden in de weg laten staan. Maar je hoeft ook weer niet op woorden te bezuinigen, zo kaal is het leven ook niet. Ja, op een eenvoudige manier het ingewikkeldste laten zien of suggereren, dat lijkt me het hoogste.

De Bezige Bij gaf Kamer in Oostende uit. Op Athenaeum.nl staat dus een fragment.