Herman Koch, Arthur van den Boogaard, Charles-Ferdinand Ramuz: de redactie las een iconisch sportboek, een herontdekte klassieker die daadwerkelijk spannend is, en een autobiografisch spel dat toch interessant uitpakt.

*

Jan van Mersbergen: Arthur van den Boogaard, Het laatste seizoen

Sportboeken hebben vaak iets simpels. Een biografie van een succesvolle sporter leest vaak als een succesverhaal zonder veel reflectie. Het ene mooie verhaal na het andere, vaak al wel bekend, uitslagen, de lagere schooltijd, een paar familieleden en vrienden die vertellen hoe geweldig de sporter is. Het is vlek op vlek. Er zijn wel sportbiografieën die verrassend zijn. Dat komt vooral door onthullingen, zoals het boek over het verborgen verslavingsleven van Wim Kieft.

In het geweldig goed geschreven boek van Arthur van den Boogaard over Johan Cruijff worden prestaties gekoppeld aan onzekerheid, spelletjes achter de schermen, financiële motieven. Het levert een iconisch sportboek op.

Van den Boogaard vertelt in de eerste plaats erg goed. Hij schakelt tussen de jaren zestig en zeventig, het verleden van Cruijff, en het heden waarin hij in 1983 bij Feyenoord gaat spelen. Van den Boogaard vertelt in verschillende tijden: verleden en tegenwoordig, alles door elkaar, ongemerkt. Heel knap.
‘Op 4 juni…’ staat er aan het begin van een alinea. Het lijkt een gewone tijdsaanduiding in een biografie, waarna een feitje komt, in dit geval het afscheid van Willem van Hanegem.  Van den Boogaard voegt eraan toe: ‘Op 4 juni, nu elf dagen geleden, nam die Kromme op zijn 39^e afscheid als voetballer.’
Het terugkoppelen naar het nu, dat ergens in 1983 ligt, dat is een mooi idee, en het werkt goed. De lezer loopt rond in die tijd.
Verderop staat er: ‘Hij kijkt om zich heen, zijn ogen schieten van links naar rechts en weer terug.’ De vertelling is volledig in het nu. Dat is speels en slim.

Een tweede opvallend punt: het boek gaat regelmatig over geld verdienen. Dat is nu eenmaal belangrijk in profvoetbal, maar wordt vaak vergeten. Zaken, contracten. Als ik denk aan die overstap, ik was twaalf en zeer verbaasd, dan denk ik voornamelijk aan sentimenten. Clubliefde. Een van de motieven was, volgens dit boek: in de Kuip verdien je meer dan in De Meer. Dat maakt de overstap naar Feyenoord in 1983 logisch. Zelfs voor keeper Joop Hiele is de komst van Cruijff naar Feyenoord financieel gunstig.

Derde punt: twijfel.
De beste Nederlandse voetballer ooit twijfelde veel, in dat opzicht leek hij op zijn moeder. Die twijfel ging samen met een streven naar het recht van de sterkste, dat heerste in het voetbal. Wilde hij macht dan moest hij de sterkste zijn, dan mocht hij geen zwakte tonen. Al midden jaren zestig liep Johan Cruijff op zijn tenen. Hij was het grootste talent, dus voetbal was nier het probleem. Hij wilde zakelijk en persoonlijk de machtigste zijn, anders regeerden anderen over hem. Hij was de beste, hij was een nagelbijter.

Zoals vaker in boeken waarbij de periode keurig afgewisseld worden is de voorspelbaarheid het grootste gevaar. Van den Boogaard weet dat op te vangen door in iedere korte passage over de periode voor 1983 en dat ene jaar van Feyenoord voldoende interessante informatie te geven. Het staccato om-en-om van de vertellingen deed me denken aan Dit zijn de namen waarin Tommy Wieringa steeds om beurten een groep volgt die door de woestijn trekt en een enkele man die een grenspost bewaakt. Bij iedere laatste alinea weet de lezer: nu komt dat andere verhaal weer. In Het laatste seizoen gebeurt dat ook, maar Van den Boogaard koos voor een afwisseling met korte wedstrijdschetsen waarin de opstelling van Feyenoord staat vermeld, de tegenstander, wie de doelpunten maakten en de stand. Dat maakt het boek weer echt een spannend sportboek, zeker voor een Eredivisievolger als ik die voornamelijk teletekst als bron gebruikt. Ik hou van die feitjes, in een verhaal kan ik zonder.
Van den Boogaard begrijpt dat erg goed. Als hij die feitjes noemt is hij duidelijk, als hij het eigenlijke verhaal vertelt brengt hij sfeer in zijn proza.

Het dualisme van de beste voetballer die een neuroot was, dat is de winst van dit boek. De lob tegen Haarlem, de penalty met Olsen, het roken, de eigenwijsheid, het competitieverloop waren me allemaal bekend, de psyche van Cruijff krijgt door dit sportboek opeens een volledigheid die het altijd gemist heeft.

Er is maar één ander sportboek dat dat voor elkaar kreeg: de autobiografie van Lance Armstrong, waarin de wielerkampioen vanzelfsprekend niet over zijn dopingregime vertelde, maar wel liet zien hoe hij van een renner voor de klassiekers een ronderenner werd, volledig in samenhang met zijn ziekte, en zoals later zou blijken, ook met zijn geestestoestand.

De enige woordjes die uit dit boek hadden gekund, de korte aanvullingen, als commentaar op wat er zojuist verteld is of als opmerking: ‘Tja’.

Daar zal Van den Boogaard vast over na hebben gedacht, gewikt en gewogen, en besloten om ze te laten staan. Ik las de passages en voelde steeds al: Tja. Als het woordje er dan staat, op de volgende regel, dan begrijp ik de bevestiging van dat gevoel, maar voelt het tegelijk als een overbodig woordje in een verder uiterst belangrijk sportboek.

Thomas Rap gaf Het laatste seizoen uit.

Thomas Heerma van Voss: Charles-Ferdinand Ramuz, De grote angst in de bergen

De afloop van De grote angst in de bergen ligt eigenlijk al besloten in het korte, krachtige openingshoofdstuk: dit is een roman die slecht zal eindigen. In die proloog wordt er, aan het einde van een vergadering van een dorpsraad in Zwitserland, namelijk gestemd: moet er met de koeien een expeditie ondernomen worden naar Sasseneire, een braakliggende alpenweide waar twintig jaar eerder vreemde ongelukken hebben plaatsgevonden? De oude generatie stemt fel tegen: die alpenweide is vervloekt en daarmee roept het dorpje onheil over zichzelf af. De jongeren echter stemmen voor: ‘Kom, kom, dat zijn verhalen. […] minstens zeventig stuks vee zouden zo de hele zomer lang kunnen worden ondergebracht, en dat terwijl we al niet meer weten hoe we ze hier moeten voeden, met al dat gras dat daarboven groen wordt, groeit, rijpt, verdort, en niemand die er wat aan heeft…’ Iedereen die vóór de expeditie is moet zijn hand opsteken. Er zijn 91 mensen aanwezig. Zodra er 58 handen omhoog gaan, weet je als lezer: oef, die expeditie gaat fout aflopen.

Maar wanneer precies, en hoe erg, dat blijft lang onduidelijk, en op die spanning drijft De grote angst in de bergen deels. We volgen zowel de groep die op pad gaat als het dorp dat achterblijft, en met name de passages over de expeditie zelf zijn spannend, knap geschreven ook. We lezen hoe de groep steeds verder vervreemd raakt van de buitenwereld, en zich per dag ietsje meer afzondert in de nogal precies beschreven natuur:

‘Ze leggen heel die lange weg af, die lange weg bergop; eerst in het gras, waarin bloemen overal bonte vlekken vormen, dan tussen de dennen door, over het naaldentapijt, dat ook gevlekt is met ronde, goudgerande vlekken – de weiden, het bos, de zon, de zon en de schaduw; dan de grote bergkloof en dan alleen nog de schaduw; dan het rotspuin dat begint, de steenlawines, daarna weer de zon – en daarboven zie je de lange rij van mensen en dieren, die heel klein was geworden, dwars door de onmetelijke grijze helling voortrekken […]’

Alsof een camera de boel van buitenaf volgt. Dat perspectief werkt, omdat het de thrillerachtige spanning vergroot (waar zit het onheil precies? Op wie moeten we letten? Wat betekent dat virus dat plotseling uitbreekt? Lijkt dit inderdaad op twintig jaar geleden?) en omdat het een prettige, bijna sprookjesachtige ondertoon aan het verhaal geeft: dit is niet een roman over één mens, maar over een Zwitsers dorpje dat generationeel verdeeld is en waar mensen nauwelijks weten hoe ze met verandering moeten omgaan. Dit dorpje moet zich plots verhouden tot een buitenwereld die zich niet laat vatten, tot de natuur die van zich laat horen, tot de enorme angst die steeds nadrukkelijker aanwezig is.

De grote angst in de bergen verscheen bijna een eeuw geleden: in 1926. Auteur Charles-Ferdinand Ramuz – toen ik hem googlede was het eerste wat ik las: zijn beeltenis staat afgebeeld op het biljet van 200 Zwitserse frank, en Céline bleek groot bewonderaar van zijn stijl – overleed in 1947. De onvermijdelijk vraag bij zulke ‘herontdekte’ boeken, die zo lang na verschijnen (voor het eerst) vertaald worden: waarom nu alsnog? Een beetje plat gezegd: wat voegt het boek nu nog toe?

Het – of in elk geval een – antwoord: in De grote angst in de bergen wordt iets gedaan waar bijna geen enkele auteur in slaagt. De roman, voortreffelijk vertaald door Rokus Hofstede, vertelt een werkelijk spannend verhaal zonder dat er ergens op voorspelbare suspense of cliffhangers wordt geleund. Het boek schurkt aan tegen magisch-realisme, en toch ga je er helemaal in mee. De Zwitserse natuur komt voluit tot leven: niet eens primair door die uitgebreide beschrijvingen ervan, maar vooral doordat veel personages zich er uiteindelijk geen raad mee weten. Natuurlijk vallen daarmee parallellen te trekken met de huidige wereld, je kunt de quarantaine waarin het vee en de herders worden ondergebracht gerust koppelen aan de huidige corona-crisis, maar met zulke links doe je De grote angst in de bergen tekort: deze roman staat op zichzelf, los van makkelijke haakjes, en doet zelfs verrassend toegankelijk, eigentijds aan.

Het enige wat ietwat ouwelijk overkomt, overigens zonder dat dat me ergens stoorde, is het gehanteerde perspectief: De grote angst in de bergen is een klassieke vertelling. Ramuz zoomt soms doelbewust niet in op een van zijn personages en hun afwegingen, en doet juist in plaats daarvan al vertellende soms een stap naar achteren. ‘Ondertussen ging het leven beneden in het dal zijn gewone gangetje,’ staat er dan aan het begin van een hoofdstuk – en elders: ‘Meteen waren ze begonnen hun leven daar hoog op de berg te leiden, dat drie maanden lang hetzelfde leven zou zijn.’ Niet vanuit de personages zelf waargenomen, kortom, maar vanuit Ramuz, alsof hij zich direct tot ons, lezers, richt – en tegen ons spreekt. Het voorkomt dat je een diepe, persoonlijke band met deze mensen krijgt, maar het draagt wel bij aan deze beklemmende sfeer van een donker sprookje, van en onontkoombaar onheil waarvan je voelt dat het nog generaties zal worden naverteld: die ene groep mensen die dacht de natuur naar zijn hand te kunnen zetten en daar hardhandig voor wordt afgestraft.

Van Oorschot gaf De grote angst in de bergen uit.

Daan Stoffelsen: Herman Koch, Finse dagen

Ik volg Herman Koch niet, en dat terwijl hij, volgens de DBNL, ooit bij ons debuteerde, en we nog drie jaar geleden een mooi kort verhaal van hem publiceerden in onze Hermans-special. Ik moet zijn eerste roman Red ons, Maria Montanelli hebben gelezen in mijn middelbare-schooljaren, en natuurlijk las ik Het diner en het Boekenweekgeschenk. Op de een of andere manier waren er altijd andere boeken.

Nu is er Finse dagen, dat ik niet wilde bespreken omdat ik niet bepaald enthousiast was. (Kleine tip van de sluier: het is veranderd, vandaar dat je dit leest.) Ik vond het vlak, stilistisch niet bijzonder. Oninteressant. Ja, het waren mooie anekdotes – een rare geschiedenis inclusief liefdesgeschiedenis in Finland, het dramatische verhaal van zijn moeders ziekte, vlucht en vakanties en verwijdering, bekend terrein voor wie zijn debuutroman kent, maar genoeg om door te lezen -, ik begreep hoe Koch zijn herinneringen en zijn gecensureerde, ongecensureerde en aangedikte verhalen inzette, hoe hij iets wilde zeggen over betrouwbaarheid en authenticiteit. Maar dát kwam me nogal evident voor. Als hij schrijft…

‘Fictieschrijvers hebben vaak hun mond vol van de waarheid, maar de enige waarheid is die van het boek, niet de waarheid van de gebeurtenissen zoals die zich in werkelijkheid hebben afgespeeld.’

… dan brengt die trap in een open deur me amper uit evenwicht. Als Koch bovendien zijn eigen herinneringen en verhalen bevraagt, dan komt er een afstand tussen mij en de gebeurtenissen, ik beleef het niet, want Koch, of wacht: de verteller, staat ertussen.

Die nuance is cruciaal. Heel makkelijk nam Koch mijn argwaan weg: door over versies en hiaten te schrijven, over een ik die Herman heet, krijgt Finse dagen de schijn van een autobiografie. Maar net voor bovenstaand citaat schrijft hij iets anders evidents, wat ik niettemin vergat:

‘In dit hele boek, Finse dagen, heb ik niet alleen de feiten gevolgd, maar er ook fictie van gemaakt op plekken waar me dat beter uitkwam. Soms heb ik fictie gebruikt om losse onderdelen beter aan elkaar te lijmen, op andere plekken heb ik de feiten aangedikt om er een beter verhaal van te maken.’

Net als bijvoorbeeld in zijn Boekenweekgeschenk speelt Koch een spel met ons, terwijl hij ook eerlijk is. Dat gaat samen, dat is het andere ware cliché dat in de literatuur rondgaat. Daarin trof Koch me. Je mag je afvragen of wat hij te vertellen heeft, deze verteller-die-veel-van-Herman-Koch-wegheeft, daadwerkelijk interessant is, maar dat is niet helemaal fair. Zelfs over de Holocaust is een saai verhaal te vertellen, of een bizar verhaal over de Birmaspoorlijn, zoals Koch zelf memoreert:

‘Vaak voelde ik me als die oom die in de oorlog nog aan de Birmaspoorlijn had gewerkt, en dan vooral op het moment waarop hij elke keer opnieuw vertelde hoe hij bij zijn ontsnapping twee Jappen eigenhandig de keel had doorgesneden. Tussen mijn vijfde en vijftiende heb ik het verhaal waarschijnlijk wel een keer of dertig aangehoord, en al die keren probeerde ik het blotebillengezicht van de oom te combineren met de wél tot de verbeelding sprekende, heftig uit hun doorgesneden kelen bloedende, Japanse soldaten. Ik kon de grijns van ongeloof op mijn eigen gezicht niet zien, maar ik voelde hem wel, ik moest mijn hand voor mijn mond houden om hem voor de ongeloofwaardige oom te verbergen.’

Je kunt omgekeerd ook iets oninteressants oppoetsen tot grootse, meeslepende literatuur. En de tragiek van de jonge Herman, het Finse avontuur, de romance: het had de helft van deze roman opgeleverd, en het was een goed verhaal geweest. Koch heeft er echt wel meer van gemaakt. Hij heeft mij voor de gek gehouden – en in welke mate, dat is onweetbaar – en introduceert in het slot nog twee ontwikkelingen die de hele roman kantelen. Zo’n verrassing kan ik ook waarderen. Dus ongetwijfeld blijven er bezwaren staan – maar deze roman is wél interessant. Genoeg om door te lezen, erover door te praten en dus erover te schrijven.

AmboAnthos gaf Finse dagen uit. Op Athenaeum.nl staat een fragment.

Nico Walker, Jeroen van Kan: de redactie las een goed vertelde, levendige, harde oorlogsroman en een verhalenbundel die het literaire spel viert.

*

Daan Stoffelsen: Jeroen van Kan, Hoe Matt een dode vis werd

Het prozadebuut van Jeroen van Kan is een voorbeeldige tweede stap in de literatuur, een bundel experimenten, een poging de mogelijkheden van fictie te onderzoeken en uit te breiden. Een bundel bovendien, die een zekere thematische hechtheid heeft: Van Kans personages veranderen – en niet ten goede. Een van de motto’s is niet voor niets van Ovidius (Metamorfosen) – maar ik moest ook aan Kafka denken, en aan Belcampo.

Twee verhalen vallen op door hun novellelengte van bijna honderd pagina’s: ‘Kwispelen met de ketting’, waarin een autobiografisch schrijver van marginale literatuur met grote L afwijkt van zijn patroon, door seskuele aberraties en een zelfmoord te beschrijven. Het verhaal is afwisselend geschreven vanuit die auteur en zijn echtgenote, een succesvolle theater- en tv-schrijfster, en het is aardig dat allerlei opvattingen over literatuur langskomen, over feit en fictie, herkenbaarheid en exotisme; ik moest aan de poëticale verschillen tussen Arie Storm en Arthur Japin denken. ‘Je moet je juist op terreinen begeven die je niet kent. Gebruik je verbeelding. Daar is fictie voor bedoeld,’ schrijft de echtgenote, om meteen het alternatief te beschrijven: ‘Je moet juist schrijven vanuit onmiddellijke ervaring en die fictionaliseren.’
De familie heeft Van der Heijden-achtig ongewone voornamen, en de schrijver vindt ‘zijn innerlijke Arthur Japin’ in titelkeuzes, en als hij het eerste boek van de Japinachtige Michiel Saquelle leest: ‘Al na dertig bladzijden wenste Michalis [het schrijverspersonage – DS] het hoofdpersonage […] dood. Helaas moest hij op dat uiterst tragische, bij zijn familie tot overvloedig en overdadig en uitvoerig en uitzinnig betraande wangen leidende en bij zijn vriendin radeloos voortrazend verdriet opwekkende moment nog ruim tweehonderd bladzijden wachten.’ Herkenbaar.

Het wrange gebied waarop schrijver Calix van Gestel een compromis zoekt, is zelfmoord. Dat blijft nog wat nadrukkelijk een literair spel (ik las kort hiervoor het onevenwichtige, schrijnende en ernstige Kleinzeer van Nadia de Vries, een essay dat twee zelfmoordpogingen beschrijft, in een trein die een ‘aanrijding met persoon’ had gehad. Dat (toegegeven, niet beoogde) gewicht mist dit verhaal). Het spel voelt meer op zijn plek in het andere grote verhaal, het titelverhaal.

Daarin staat een ‘metamorfoseur’ centraal. (Nee, Jan, ook in dit boek komt geen gewoon mens voor. Wel een gewone dode vis.) Matt is iemand die zich op afroep kan veranderen in wat je maar wil, en de hele bijna-honderd-paginalange geschiedenis is wat er vooorafging aan ‘Hoe Matt een dode vis werd’. Veel sterker dan in ‘Kwispelen met de ketting’ haalt Van Kan alles uit de kast: een circusgeschiedenis, een meeslepend obscuur Italiaans sprookje met een transformerende prins, een tragische schipbreuk en, ten slotte, een speciaal optreden voor een gezelschap van Haagse vissers. (En u weet, dat is geen zachtzinnig volk.)

Ook hier alternerende hoofdstukken: ‘Hoe hij eindigt’ (het eerste hoofdstuk eindigt omineus met ‘De badkamer, de ochtendjas, de wekker, het ontwaken. Bij die eerste stap uit bed – eerst op een stoofje, toen pas op de grond – had hij het al gevoeld. Het was er vanaf het eerste moment. Een dwerg met zeemansbenen.’) en ‘Hoe het zo kwam’ (in het tweede hoofdstuk is de vader van Matt in het circus: ‘Hij kon er niet van genieten, voelde zich misplaatst als een vis in een bloembed.’). Van Kan bespeelt ook stilistisch alle registers: bovenstaande sobere zinnen, die absurde beeldspraak, en deze bloemrijke beschrijving van een essentieel moment is weer heel anders:

‘Het moment dat Giancarlo naar boven keek, naar het meisje dat verlegen een buiging maakte voor ze haar geringe gewicht aan de trapeze toevertrouwde en inderdaad door het luchtruim suisde alsof geen enkele natuurwet haar leek te deren, werd hij door de bliksem getroffen. De schok verlamde hem. Niets leek nog te bestaan, alleen dat sierlijk zwevende wezen boven zijn hoofd, fragiel, roomblank, omspoeld door een golf blonde lokken, alsof Venus was losgekomen van haar schelp en nu hier door de tent zweefde, alsof de frêle gestalte van Botticelli door Zephyros tot hier was voortgeblazen en haar nu toestond op de golven van zijn adem vrijelijk in de lucht rond te zwieren.’

Sierlijk, fragiel, roomblank, omspoeld?! Van Kan speelt met ons! En dat doet hij virtuoos. In deze bundel zit ook nog een dubbelganger, en een zelfmutilatie-door-roken (Belcampo dus, al is Van Kan echt een betere stilist), een uit de hand lopende tandartsgeschiedenis, een restaurantscène (die ik niet helemaal doorgrond: hoe verhouden de ik en het te jonge meisje zich tot elkaar?), en een klassiek verhaal van orde-en-vernietiging. Heerlijk absurd, amusant collegemateriaal voor literatuurwetenschappers in spe, spel dat ook literatuur mag zijn – een opvatting die los van vragen naar fictie en werkelijkheid zeer verfrissend is.

Querido gaf Hoe Matt een dode vis werd uit. Op Athenaeum.nl staat een fragment.

Jan van Mersbergen: Nico Walker, Cherry

Van een vriend kreeg ik een leestip. Hij stuurde me een lijstje van de beste boeken die hij las afgelopen jaar en daar sprongen drie boeken uit die ik nog niet gelezen had. Direct bestelde ik een van die boeken, omdat ik zijn leestips vertrouw. Het was een roman van een jonge Amerikaan die nog tot november in de gevangenis moet zitten omdat hij aan de heroïne verslaafd was en een aantal bankovervallen had gepleegd. Ook had hij in Irak gevochten. De titel, ook in vertaling: Cherry.
Wat een verhaal, denk ik dan. En direct daarachteraan: Oppassen: dat kan een opgeklopt verhaal zijn.
Totaal niet terecht, die angst. Cherry is een geweldig boek en allerminst opgeklopt. Eerder koeltjes en geinig.
Pas in het laatste deel, als hij daadwerkelijk die bankovervallen gaat plegen omdat hij geld nodig heeft om drugs te kunnen kopen, wordt het een beetje een vervelend verhaal, maar dat is vooral omdat ik een hekel heb aan junkenverhalen. Ze zijn eentonig en uitzichtloos, terwijl ik hoop dat het nog wel goed gaat komen. Met deze Nico Walker kwam het niet meer goed. Hij raakte verstrikt in zijn verslaving, belandde in de bak en schreef daar Cherry.
Mooi nawoord trouwens, waarin Walker vertelt hoe het boek na lange tijd ploeteren gepubliceerd werd. Het kostte hem jaren en de redactie verliep via een paar schijven.
Met Walker kwam het niet goed, met het boek op zich kwam het zeker wel goed. Het is heel goed verteld, levendig, hard, die verteller is echt een vreselijk mannetje. De roman geeft een beeld van de tweede Irakoorlog dat je alleen in goeie oorlogsromans kunt treffen (zoals bij Phil Klay en Kevin C. Powers), en het is bovendien erg grappig. Dat laatste is belangrijk: Walkers toon geeft lucht aan de vreselijke gebeurtenissen zonder ze af te zwakken, en bepaalt veelal het verteltempo. Walker vertelt kort, sterk en geestig, onverschillig soms.
Als Walker in zijn ballen is getrapt door een andere soldaat, geintje, op de eerste hulp is beland komt hij daar een kletsende moeder tegen:

‘Op de spoedeisende hulp legden ze me op zo’n brancard op wielen, en toen reed het ziekenhuispersoneel een vent naar binnen die van de straat was geplukt. Hij was behoorlijk toegetakeld en snotterde. Ze legden hem naast mij neer. Ik hoorde de verpleegsters achter het gordijn praten. Ze zeiden dat de man een hersenschudding had, een paar tanden had ingeslikt en een paar gebroken ribben had, en dat iemand bleekmiddel in zijn ogen had gegoten.
Ze belden zijn moeder.
Zijn moeder kwam langs.
Ze bleef maar praten.
‘Wie heeft je dit aangedaan, lieverd?… Lieverd, hebben ze je portefeuille gestolen?… Hebben ze je portefeuille gestolen? Nou? Lieverd, hebben ze je portefeuille gestolen?’
Jezus.’

In een paar heldere zinnetjes vertelt Walker hoe hij daar ligt. Je ziet hem daar liggen. De zinnen maken ook direct duidelijk hoe hij zich voelt. Lamgeslagen, afwachtend, rustig. Het hele boek door heeft hij die toon. Onverschillig. En dan komt daar de moeder van zo’n arme kerel en die begint te mekkeren omdat misschien zijn geld gejat is. Het ‘Jezus’ is een mooie afsluiting. Het is oordelend, maar ook grappig van onverschilligheid.
Op die manier komen het junkenleven van Walker en de oorlog in Irak op dezelfde manier dichtbij. Het is allemaal onzinnig. Een heleboel mensen doen erg gewichtig, maar het is een grote grap, die tegelijk over leven en dood gaat.
In Irak heeft Walker een gesprekje met een officier waarbij hij ‘of zo’ gebruikt, precies wat deze jongen zou zeggen in zo’n gesprekje, en houdt de boel een beetje in de gaten:

‘Sergeant-majoor Castro vroeg of ik een rijkeluiszoontje was.
Niet echt, zei ik, maar we kwamen nooit om van de honger of zo.
De volgende ochtend zat ik in de achtertuin, waar ik zoals wel vaker de boel in de gaten hield. Het werd al later in de ochtend, want er vlogen strontvliegen rond. De strontvliegen landden op je lippen en liepen daar een beetje rond. Vervolgens vertrokken ze voor wat nieuwe stront aan hun poten. Overal lag stront, dus dat was geen probleem, en dan kwamen ze terug en liepen ze nog een beetje heen en weer over je lippen. Op een gegeven moment merkte je het alleen nog maar als ze er niet waren.’

Een oorlog in een ver land terugbrengen tot strontvliegen die over je lippen lopen en soms nog even wat nieuwe stront gaan halen. Dat verstrijken van de ochtend. Dat is Cherry.

De Bezige Bij gaf Cherry uit.

De redactie redigeert en schrijft en leest kopij — maar ook tientallen, soms meer dan honderd boeken. Elke week rapporteerden we daarover. En in 2017 en 2018 kozen we dan vervolgens de beste boeken. Dit jaar schreven Manon Uphoff, Dore van Duivenbode, Olivier Guez, Robin Robertson, Siri Hustvedt, Ivo Victoria, Lesley Nneka Arimah, Valeria Luiselli, Stephan Enter, Geir Gulliksen, Iduna Paalman en Evelien Vos de beste boeken volgens de redactie.

*

Bernke Klein Zandvoort

Wat het betekent wanneer er een man uit de lucht valt is het debuut van Lesley Nneka Arimah. Het omhelst twaalf verhalen, waarin hardvochtige realiteit en een soort magisch absurdisme elkaar afwisselen of in elkaar verstrikt raken. Zo zijn er hondsbrutale pubers, strenge regimes van tantes of grootvaders, is er de Biafra-oorlog, moeders die hun dochters via Skype proberen op te voeden, vaders die er alleen voor staan: ‘Toen Enebli Okwara zijn dochter de wijde wereld in stuurde, had hij geen idee wat de wijde wereld met dochters deed’.

Maar ook: verhalen waarin baby’s gemaakt van haarstrengen tot leven gewekt kunnen worden en wiskundigen die treurnis kunnen opeten (‘de vergelijking van een persoon kunnen oplossen’). Het sterkst vind ik de verhalen waarin de werkelijkheden in elkaar overlopen:

‘Bij de kassa droeg de jongen die haar boodschappen scande en in draagtasjes stopte een naamkaartje waar MARTIN opstond, wat misschien wel en niet zijn naam was. De Britten hadden het liefst dat hun dienstverleners namen droegen die ze konden uitspreken, en de meeste bedrvijven maakten het dragen van westerse namen tot hun beleid. De tatoeage op zijn pols gaf zijn nationaliteit weer – een oorspronkelijke Biafraan – en zijn klasse, de derde.’ 

Bijna alle verhalen spelen zich af in Nigeria of Amerika, bijna altijd is de hoofdpersoon een vrouw tussen de 12 en 35 jaar, bijna altijd mist er een ouder. En steeds opnieuw is het pijnlijk, bitter, wreed. Uitzichtloze situaties worden nooit uitzichtrijker, er zijn geen goede eindes.
Waarom dan toch doorlezen? vroeg ik me op een gegeven moment af. Het zit in Arimahs zinnen. Die zijn waanzinnig goed, zó sprankelend, gevat, grappig en onverwacht. Daarnaast experimenteert Arimah met vertelvormen, zoals in het openingsverhaal ‘De toekomst ziet er rooskleurig uit’, dat in zichzelf lijkt te verdwijnen. Het verhaal eindigt bij het slot. Letterlijk en figuurlijk, omdat we met hoofdpersoon Enzinma bij het slot van een deur staan. Voor ze die kan openen, gaan we steeds een stap terug in de tijd om haar familieleden te leren kennen:

‘Enzinma zoekt op de tast met de sleutel naar het slot en ziet niet wat haar van achteren nadert: haar vader als klein jongetje…’ waarna het verhaal van de vader, beknopt maar levendig, uit de doeken wordt gedaan tot het punt waarop hij zijn vrouw ontmoet: ‘… en dat is hoe zijn vrouw zal ontmoeten en waarom Enzinma, die met de sleutels op de tast naar het slot zoekt, niet ziet wat haar van achteren nadert: haar moeder op haar tweeëntwintigste, niet knap, maar met de frisse blik van iemand die nooit honger heeft gehad’ 

Alle terugblikken leiden uiteindelijk naar de laatste alinea, waarin we in het heden uitkomen, opnieuw bij het slot staan, en we door de ontmoetingen met haar naasten van een personage zijn gaan houden, dat helaas geen goed einde is gegund. 

*

Fluitsignaal: 
Schotklok tikt: 
Nummer 1:
De waarheid is: 
Het is makkelijk:
Dan komt het aanraken: 
Daarna begint het vertellen:
Voel:

Zinnen als vingerknippen, ben ik alert? Ik lees de gedichten van Iduna Paalman in De grom uit de hond halen als vellen die uit een typemachine worden getrokken en waarin steeds opnieuw de balans lijkt te worden opgemaakt. Verwoed, vel na vel, worden pogingen gedaan om iets in bedwang te houden, veilig te stellen, gecontroleerd te weten – met tegelijkertijd die vernuftige realisatie dat het allemaal maar lucht is, want hoe kan je grip krijgen als de wereld een plek is 

waar nattigheid wordt drooggedept/ met doorweekte doeken?

Paalman doet dat door heel secuur te zijn. Haar gedichten zijn fijnmazige bouwwerken waarin niets over het hoofd wordt gezien. Het ene moment lijk ik deel van iets manisch, waarin alles en iedereen veilig gehouden moet:  

mijn borstkas deel ik als het even kan/ 
met wie er adem vindt, mijn ribben
omklemmen alle troost, gevangen bal
tussen de palen

Op andere momenten mag ik even ontspannen in de schoonheid van de kleinste, vaak over het hoofd geziene dingen – een vermoeide middenberm, tondeuses als optrekkende legertanks, de zee op ruikafstand gelegd, een aanraking die tegelijk een huisvesting is – zolang ik •vingerknip!• mijn waakzaamheid maar niet verlies.

*

The Long Take is de oorspronkelijke titel van Robin Robertsons Hier maak ik mijn stad. Het origineel valt mooi samen met de vertelvorm: een langgerekte, poëtische vertelling die maar doordendert. De Nederlandse titel sluit goed aan bij mijn leeservaring, waarin ik als lezer, door de gefragmenteerde vertelvorm, zelf aan het maken werd gezet.  

Walker, een getraumatiseerde oorlogsveteraan, kan na de Tweede Wereldoorlog niet terug naar huis en belandt voor het eerst in zijn leven in de grootstad. In een serie grootsteden eigenlijk, waarin we met hem dagbaantjes aannemen, kamers huren, oorlogsbeelden verdringen en van daklozen tot penthouses, de gelaagdheid van het begrip ‘thuis’ in kaart proberen te brengen. En vooral is er de stad, de stad als wezen, waar Walker het hele boek grip op probeert te krijgen, vanaf de allereerste zin:

‘En daar verrees zij dan,/ glinsterend als een staande golf –  […] terwijl de wereld er op deze herfstochtend/ uiterst traag/ omheen draaide, in opperste verbazing.
Die focus op de stad wordt nog eens extra aangezet wanneer Walker, totaal onervaren, als journalist bij een krant gaat werken. De chef vraagt waar hij over wil schrijven.

‘Steden?’ 
‘Ja. Amerikaanse steden.’
‘Wat is er dan met Amerikaanse steden?’
‘Ze mislukken’. 

Het verhaal wordt verteld in een aanschakeling van fragmenten, door sterretjes gescheiden. Verschillende lettertypen duiden wisselingen in toon en tijd aan. Soms is er iemand aan het woord, soms praat de stad, dan vallen we weer midden in een dialoog of bestaat het fragment uit een zin die is blijven hangen, terwijl de rest van het gesprek lijkt te zijn weggewaaid. Cursieve stukken dienen niet alleen als terugblik, maar ook als een soort innerlijke dialoog van de tekst. Alsof de tekst in zichzelf praat, alsof ze denkt. Na twee bladzijden merkte ik dat ik me er al volledig bij had neergelegd, de gaten, het heen-en-weer-springen, de tekst die over zichzelf denkt. Prachtig hoe Robertson poëzie en vertelling heeft laten samenvallen. Ik hoop dat er een nieuw genre opstaat. 

Jan van Mersbergen

In 2019 las ik bijna iedere week een boek om op vrijdag een stukje over te schrijven. Wat er echt uit sprong, en in mijn ogen de beste Nederlandse roman van dit jaar: Vallen is als vliegen van Manon Uphoff. Persoonlijk, direct, beeldend en schrijnend, op een manier opgeschreven dat het tegelijk beklemt en ontroert. Echt een prestatie.

Een ander Nederlands boek dat opviel was van Dore van Duivenbode: Mijn Poolse huis, voor mij het beste debuut maar non-fictie, dus niet het beste fictiedebuut van het jaar. In die categorie drie kanshebbers:

• Irma Maria Achten, Augustus
• Sacha Bronwasser, Niets is gelogen
• Evelien Vos, Niemand keek omhoog

De eerste twee romans gaan over kunst, daar zal ik niks meer over zeggen. In ieder geval is Nederland twee sterke vrouwelijke schrijvers rijker, van Achten en Bronwasser gaan we nog veel moois lezen. Toch vond ik Niemand keek omhoog van Evelien Vos het beste debuut, vooral omdat de beelden sterk zijn, de toon dwingend en de zinnen eenvoudig. Een debuut dat eigenlijk al de schwung en doeltreffendheid van een ervaren schrijver heeft. Vertaalde literatuur was de hoofdmoot dit jaar, en daar zaten veel sterke romans tussen. De beste vijf:

• Tommy Orange, Er is geen daar daar
• Oliver Guez, De verdwijning van Josef Mengele
• Cynan Jones, De wetten van water
• Beppe Fenoglio, Dag van vuur
• Euclides da Cunha, De binnenlanden

Dat laatste boek van Da Cunha biedt een onovertroffen leeservaring, maar is een oudje dat alleen nog in stoffige tweedehands zaakjes te vindenn is. Het mooie kleine boekje van Fenoglio is wel in druk, maar ook van een tijdje geleden. Het boek van Tommy Orange is indrukwekkend en schrijnend vanwege het onderwerp: de Natives in Amerika die alles afgepakt is, waaronder hun identiteit. Cynan Jones kwam met een erg sterke eco-roman, volgens de hem bekende witregelstructuur, en toch met een nieuwtje, want hij volgt in dit boek een flink aantal personages in losse verhalen die samen een geheel vormen. Het boek waar ik echt aan vastgezogen zat, vanwege het verhaal, het personage dat werkelijk bestaan heeft en gruwelijk was, de uitgebeende zakelijke stijl, het geweldige tempo en de vertelkeuze wat betreft de tijd waarin het verhaal speelt, was De verdwijning van Josef Mengele. Een bekend persoon met een vreselijke rol in het verleden enkel beschrijven in zijn periode in Zuid-Amerika, waar hij naartoe vluchtte en waar hij zijn daden probeerde te ontlopen. Uiteindelijk stierf Mengele in een treurige toestand in Brazilië. Je zou kunnen zeggen dat hij zijn straf ontlopen is want veroordeeld is hij nooit. De angst die hij dagelijks voelde en zijn venijnige kinderachtige jaloerse blik op zijn collega nazi’s die gewoon in het Duitsland van na de oorlog arts konden zijn, doen de lezer wel voelen dat Mengele in feite iedere dag gestraft werd. Dat geeft de lezer genoegdoening.

Thomas Heerma van Voss

Het afgelopen jaar las ik veel en ongestructureerd. Tenminste, ik las nauwelijks nog zoals ik jaren geleden deed en misschien ook wel het allerliefst lees: helemaal afgaand op mijn eigen belangstelling, aangewakkerd door een enthousiaste recensie, het oeuvre van een auteur of ongegronde interesse, kortom: op intrinsieke zin om een boek te lezen. Dat kwam deels omdat ik in de jury zat voor de Bob den Uyl-prijs (bestaat die nu nog?) en de Europese Literatuurprijs, taken die me bevielen maar ook tijdrovender bleken dan gedacht. Ook besprak ik elf romans voor De Groene Amsterdammer: veelal eigen keuzes, maar hoe dan ook uitsluitend buitenlands werk, dat maar net recent in vertaling verschenen moest zijn. (Aan goede voornemens doe ik niet, hoewel ik me regelmatig van alles voorneem, ook nu ik dit stuk schrijf: volgend jaar meer boeken lezen waar niks mee moet, en zodoende ook vaker een bijdrage leveren aan onze wekelijkse leesrubriek – dat voelde vaak vreemd met boeken waar ik in een andere hoedanigheid al iets mee moest.) Een voordeel van zulk jurylezen is dat er interessante boeken op je radar komen die je anders vermoedelijk over het hoofd zou hebben gezien. Zo las ook ik Dore van Duivenbode’s Mijn poolse huis, en ik was ontzettend gecharmeerd van dit boek. Een grappige, ontluisterende mengeling van memoir, reisverhaal, levensgeschiedenis – van Duivenbode schetst de Poolse afkomst van haar familie, hoe ze zich als kind schaamde wanneer haar oma weer eens iets onbeschaamds Pools zei, de lange busreizen die ze vroeger naar Polen maakte, het afgebladderde huis van de familie dat daar nu over is, hoe ze zich noch in Nederland noch in Polen helemaal thuis voelde. Boeiende geschiedenis, vaardig geschreven, en knap opgebouwd: het feit dat ze nu terug moet naar Polen geeft het verhaal een dwingende, overkoepelende structuur en de nodige vaart, dit boek wordt allemaal nergens te uitgebreid of zwelgend. Een aanrader. (Al is het boek geloof ik strikt genomen al uit 2018, maar ja, het werd in 2019 bekroond, dus dan past het hierbij.) Een andere favoriet uit Nederland: Manon Uphoffs geweldige Vallen is als vliegen. Over die roman hebben twee mede-redacteuren in deze rubriek al veel moois geschreven, aan die woorden heb ik weinig toe te voegen, maar wat een knap geschreven, bijzondere roman. Andere favoriet: Ivo Victoria’s Alles is OKÉ. Hierover schreef ikzelf al eerder in onze leesrubriek, en ik had het genoegen om tijdens de presentatie ook een woord te mogen zeggen. Wat ik vooral knap vind is Victoria’s stijl – die trouwens ook opvalt in ons laatste nummer van dit jaar, daarvoor schreef hij een prachtig kort verhaal: hij schrijft scherp, soms bijna laconiek, onderkoeld komisch, en ondanks de vele beelden nergens overdadig. Het zorgt ervoor dat dit verhaal over een dementerende moeder beklijft, schrijnt, en af en toe – een moeilijkheid in het genre moederboek – werkelijk verrast. Want Alles is OKÉ is niet alleen het verhaal geworden over een vrouw wiens leven zich slechts nog op de vierkante meter afspeelt en haar naderende dood, het is zelfs niet alleen het verhaal van een zoon die zich eigenlijk geen raad weet met wat er gebeurt – het is ook een roman over dat schrijven zelf, over literatuur als middel om iets vast te houden wat onherroepelijk wegglipt. Dan merkt hoofdpersoon Hans bijvoorbeeld heel terloops op: ‘Aha! Ja, ik geef nu plots iets prijs wat ik zelf nog niet wist maar het lijkt te kloppen.’ Elders staat de veelzeggende passage: ‘Ik heb een volmacht, niet alleen om haar bankzaken te regelen, desnoods zelfs aar huis te verkopen, maar ook om maar hele leven vorm te geven in een verhaal dat iedereen zal troosten, alleen haar niet. Een verhaal dat alles de moeite waard maakt, voor mij.’ En dat verhaal is deze fraaie roman geworden. Vergelijkbare reflecties op schrijven zitten ook in Siri Husvedts Herinneringen aan de toekomst, een van mijn favoriete vertaalde romans van dit jaar, tevens het boek dat ik voor De Groene Amsterdammer heb aangedragen als favoriet van het jaar. Hoofdpersonage S.H., een 61-jarige Amerikaanse auteur, vindt in deze roman een oud dagboek van zichzelf terug en daarop ontvouwt zich een heel fraai, gelaagd verhaal: we krijgen sommige dagboekfragmenten zelf onder ogen, dus beschreven vanuit de jonge, ambitieuze S.H., en ook beschrijft Hustvedt de context van die fragmenten – waarbij we vanzelf merken hoe afstandelijk de hoofdpersone vanuit het heden op haar vroegere zelf terugblikt. En tussendoor wijst ze, à la Ivo Victoria zullen we maar zeggen, bijna nonchalant op haar macht als verteller: ‘Hier staat het me vrij om over decennia heen te wippen in de smalle witte ruimte tussen twee alinea’s’. En: ‘Ik heb beelden in mijn hoofd die beklijven, maar ik kan niet instaan voor hun betrouwbaarheid.’ Typisch een zinnetje waarmee Hustvedt haar vertelling onder extra spanning zet. Een boek dat niet gemaakt is om te pleasen, dit Herinneringen aan de toekomst, al lezende moet je je een beetje naar binnen vechten, door alle lagen heen, maar het loont zonder meer. Een andere vertaald werk dat me beviel, nee, zeg gerust die me overrompelde, was Geir Gulliksens Het verhaal van een huwelijk. Reeds verschenen in 2018, maar afgelopen jaar kwam de roman bovendrijven bij de Europese Literatuurprijs. Een geweldig boek, waarin een man van middelbare leeftijd het verval van zijn huwelijk ontleedt: precies, schrijnend, zonder verwijten of gescheld. Wat hij beschrijft voelt eerder als een onontkoombaar proces van twee geliefdes die uit elkaar groeien, en zoals de hoofdpersoon zelf jaren geleden wegging bij zijn toenmalige geliefde, geleidelijk en toen plotseling, verlaat zijn vrouw hem gedurende dit boek. Geweldig beschreven. Het was lang geleden dat ik zo opging in een roman – en er zo veel bij voelde. In al min enthousiasme raadde ik dit boek de afgelopen maanden overigens aan iedereen aan die het maar horen wilde en ik leende mijn exemplaar meerdere keren uit, maar inmiddels heb ik geen idee waar het gebleven is (gericht citeren gaat dus lastig) terwijl ik het eigenlijk alweer wil herlezen. Tips zijn welkom en worden beloond. Toch nog een voornemen voor het volgende jaar: dit prachtige boek opnieuw aanschaffen.

Daan Stoffelsen

Voor juryleden is het anders. Het voelt alsof ik mijn eindejaarslijstje al ingeleverd heb met de shortlistvergadering voor de Bookspot Literatuurprijs, en ik alweer bijna in de winterstop voor een nieuw seizoen zit. De Bookspot, of voorlopig Nederlandse Literatuurprijs, is net als de Booker Prize (het voorbeeld voor literaire prijzen in andere landen) en de Deutscher Buchpreis een zomerprijs. Zo kon mijn winterkampioen van vorig jaar, Marente de Moors Foon, op de shortlist belanden. Wat mij betreft mag die rijke roman over verhalen, vluchten en vergeten wel Europees door – maar het buitenland heeft nog niet gehapt, lijkt het. Wel bij Manon Uphoffs Vallen is als vliegen (Pushkin Press gaat het uitgeven!), dat voor mij net als bij Jan erboven uitsteekt dit jaar. Ik gun Jans warme puzzelroman wel de tweede plaats bij de NRC Lezersprijs, maar dan achter Uphoffs boschiaanse, Andersensprookje van misbreuk en overleving. Grimmige, oorspronkelijke beelden wisselen soberder beschrijvingen af – en dat is al bijzonder. Dit aspect neigt naar een buitenliteraire kwaliteit: in een conventionele geschiedenis van afkomst en jeugd, onconventioneel verteld, sluipt de misbruik binnen. Het knappe van Uphoffs roman is dat ze niet zwelgt in slachtofferschap, verklaart maar niet verontschuldigt, en dat ze meer doet dan een verhaal vertellen: ze onderzoekt de herinnering, de verdringing, het geweld en het overleven. Ik las veel meer dit jaar, en ook al in de tweede helft. Mijn buitenlandse uitstapjes uit een zee van verplicht Nederlands lezen waren traditionele favorieten: Sarah Hall en Valeria Luiselli. De een een koningin van het korte verhaal, de ander een telkens verrassende schrijfster, ditmaal van een uiterst intelligent én empathisch onderzoek naar migratie en scheiding. Luiselli brengt in Archief van verloren kinderen de stemmen van een moeder, haar kinderen, en een groep vluchtelingen in een schurende balans, roept emotie op en reflectie, en geeft op het slot nog een superieur lesje perspectiefwisseling in één enorme zin. Ik merk dat naast de technische kwaliteiten van zo’n roman, de betrokkenheid die ik krijg bij personages en verhaal, de maatschappelijke kant voor mij ook meetelt. Iets wat in de voortreffelijke essaybundels van Laura Broekhuysen (migratie en inburgering) en Charlotte Van den Broeck (kunst en zelfmoord) al ingebakken zit, maar wat Luiselli en Uphoff onderscheidt van andere geweldige romans van dit voorjaar, en wat ook mijn grotere enthousiasme bepaalt voor Stephan Enters bescheiden roman Pastorale boven het fysiekere Zwarte schuur van Oek de Jong. Enter heeft een rustige, subtiele roman geschreven die in karaktertekening, dialoog, enscenering en plot overtuigt, maar ondertussen de breuklijnen in een dorp blootlegt. Zijn de verschillen te overbruggen? Hoe dan? Het zijn relevante vragen, niet alleen voor een fictief Barneveld van enkele decennia terug.

Stephan Enter, Richard Osinga: de redactie las een mooie, broeierige roman die subtiel grote verschillen aanraakt, en een mozaïekroman met mindere en ijzersterke verhalen.

*

Daan Stoffelsen: Stephan Enter, Pastorale

Het was de ochtend na de winnaarsvergadering in Leeuwarden, mijn ontbijtgezelschap was nog niet op, maar ik was al buiten geweest, het was al licht en vijf graden. Dus ik schoof de lekkere stoel naar het raam en pakte mijn boek. Ik begon aan Stephan Enters roman Pastorale, een zomer ontplooide zich. De vijfde, weer een titel van één woord, en net als bij zijn vorige romans deed hij er ongeveer vier jaar over. Uit zulke termijnen spreekt al een zekere ambachtelijkheid, en misschien impliceert dat saaiheid – dat is in Enters geval onterecht. Hij schept sfeer, creëert heel precieze scènes, natuurlijke dialogen, maar ook drama, een wereld van conflicten, die in Pastorale althans van de hoofdpersonen afglijdt. Een erg mooi en goed boek.

Zo begint het: ‘Oscar liet de woorden van de leraar los – hij wist alles al. De hele klas wist het al, van het ongeluk.’

*

Het lijkt alsof ik hier een voorschot neem op de Bookspot Literatuurprijs 2020. Dat is niet helemaal zo. In de eerste plaats: wat in de jury gezegd wordt, blijft in de jury. Zo hoort het. Je kunt hier gissen naar mijn smaak (een afgrijselijk woord, een gevoel dat suggereert dat argumenten ontbreken) en poëtica (iets vergelijkbaars, maar dan iets wat schrijvers én lezers kunnen hebben, iets waar je wel over kunt praten), maar wat hier staat, is slechts een beginpunt, en een van de zeven – een jurylid is nooit alleen. 
En ten tweede: de organisatie is helemaal niet mijn zaak. Ik ben even een jurylid zonder literaire prijs, althans een prijs zonder prijzengeld en naam (mijn voorstel: de Boekprijs, parallel aan beroemde najaarsprijzen als de Buchpreis en de Booker. Misschien de Losse Boekprijs, om het onderscheid met de Vaste Boekenprijs te onderstrepen), en dat voelt vertrouwd, als een recensent zonder krant, misschien is dat mijn functieomschrijving.
Maar wat mij opviel, afgelopen week bij de uitreiking, een week na de eerste zin van Pastorale, was dat 1. de schrijvers net als hun boeken heel aardig en slim waren, wat mij betreft zetten we ze vaker bij elkaar, voor langere gesprekken, en 2. het jurywerk als een corvee werd benoemd. Dat is onzin. Honderden boeken beoordelen is een klus, vooral omdat de paar mooiste en beste boeken de vele mindere boeken wel erg veel minder laten lijken, en dat kost tijd en ruimte (ca. twintig dozen boeken zoeken een andere plek). Maar een winnaar is nooit alleen, je treft auteurs die je niet eerder las, proeft debuten en leest je in in onderwerpen die nooit op je pad kwamen. Ik ben een ontdekker zonder Nieuwe Wereld, en dat voelt heel comfortabel.

Ook in die zin is Enter lezen geen jurywerk, net als mijn andere leeservaringen van de afgelopen weken, zijn boeken zijn van het Oude Continent, gekende kwaliteit. Maar ongetwijfeld gaat dit boek mee, als de jury weer aan de slag gaat.

*

Die eerste zinnen van de roman zijn al erg sterk: we leren meteen Oscar kennen als een goede, afwezige leerling (5-VWO), en het verhaal begint. Dat ongeluk is de katalysator van de roman, van Oscars deel van de roman, dan. Want zijn zus, Louise, een overtuigd atheïst en studente Engels die besloten heeft te stoppen met haar minnaar en haar studie, volgen we in de andere helft. Ze spreken elkaar amper, ze leven deze hele landerige zomer langs elkaar heen in Brevendal, het dorp waarin dat sowieso de standaard is.

Want Jonkie heeft een ongeluk gekregen, en Jonkie is een Molukker, en die gemeenschap leeft totaal gescheiden van de Nederlanders in Brevendal (Enter groeide op in Barneveld, ik herken als streekgenoot een aantal locaties). En Brevendal wás al gesegregeerd langs de lijnen van kerkgenootschappen. ‘Er werd gegroet en begroet, zij het vooral naar leden van gelijke gemeente – ten opzichte van andersgezinden werden blikken discreet ontweken; naar de al te gehaaste fietser en de te frivool gekleden werd wel weer gekeken maar met afkeuring,’ schrijft Enter. 
In dat dorp is het wonderbaarlijk dat Oscar bevriend raakt met Jonkie – hij moet hem zijn huiswerk thuisbrengen – en verliefd raakt op diens zus, en dat Louise vriendschap sluit met Maarten, de zoon van de nieuwe dominee. Maar het gebeurt, en het levert mooie scènes op, confrontaties die geen pijn doen maar wel broeien – de ontmoeting met die Molukse zus, een etentje daar, Louises roeitochtje met Maarten, de familiemomenten in het versleten landhuis waar ze wonen. En in toenemende mate pijnlijke scènes die Enter bijna zakelijk afhandelt, het is helemaal niet zo’n pastorale, dat Brevendal.

Enter doet dat heel knap, in afwisselende hoofdstukken. Broeien is wel het juiste woord, al heeft een goed verstaander genoeg aan een half beeld. Direct na de eerste twee zinnen lijkt de in geloofs- en dorpsgemeenschap gevangen Brevendaller in beeld te komen:

‘Zijn aandacht zwenkte – via de formules op het krijtbord, de reikende vinger van een jongen links vooraan – en kwam tot stilstand bij de uit zonlicht gegoten vensterbank naast hem, waar een bromvlieg zich woedend stukvloog op het raam. Oscar hoorde zichzelf zuchten; er was een groot verschil tussen hem en het insect – want dat was onvermoeibaar, het stortte zich keer op keer met blinde haat op de transparante barrière die het van de vrijheid scheidde.’

‘De uit zonlicht gegoten vensterbank’, ja. Het loopt niet goed af met deze vlieg. En er zijn meer momenten dat je Pastorale symbolisch kan lezen. De roeiscène is een pure idylle:

‘Hij knikte, scheen zich nu op zijn gemak te voelen. Ze bracht de sigaret naar haar mond, hield hem daar, voelde zich opgaan in de trage voortgang van de boot en van het landschap dat haar steeds opnieuw omsloot en dan opeens weer achter haar wegdreef. Het bos trok zich terug, de hemel spande zich weids en leeg boven haar. Aan weerszijden schoven de oevers kalm voorbij, vol gezoem en vlinders en bloeiende kruiden en zo dichtbegroeid dat alles wat zich erachter bevond verborgen bleef. Ze sloot haar ogen even. Luisterde naar het zachte ritmische geklok en geplons van de riemen en ver in de hoogte het ijle gegil van gierzwaluwen. Het leek lang geleden dat ze dit had ervaren – dat de wereld nergens zo vredig was als op een boot in het water. De zon drong met een karmozijnen gloed door haar gesloten oogleden; soms veranderde de tint – als ze door de koele schaduw onder overhangende takken schoven.’

Verfijnde natuurlyriek, waarin het gesprek kabbelt en langzaam de wind opsteekt. ‘De zon verdween achter een wolk.’ En dan: ‘Aan de horizon welden blauwgrijze wolken. Daarboven leek de zon weg te zinken in een parelmoeren holte.’ Ik twijfel, Jan, of karmozijn en parelmoer in jouw categorie van zilverig en theegroen passen, maar het klopt wel, Enter schept hier een onbezorgde sfeer, ver van de omgeving die Louise en haar nieuwe vriend beklemt. Heel makkelijk kan Louise hem zeggen dat ze stopt met haar studie. Moeizamer gaat het als Louise hem wat vraagt:

‘“Geloof je nog?” vroeg ze.
Hij lachte, schudde kort zijn hoofd zonder zijn roeibeweging te onderbreken.
“Heb ik iets geks gezegd?”
“Nou – dat nog verraadt al alles.”
“Zoals?”
“Dat jij het normaal vindt om niet te geloven.”’

(Een heel natuurlijke dialoog, tussen gelijken.) En dan zet het onweer in, bij de terugtocht komen ze vast te zitten, drijfnat komen ze thuis. Het lijkt dus even met elkaar op te gaan: het oneens zijn en het verslechterende weer. Maar het is eigenlijk een boek lang bijna uitsluitend lekker weer. En wat verwacht je anders in een Pastorale dan dit idyllische landleven? Alleen dwalen de schaapjes af. De idylle is bedrieglijk, als je de zon volgt (24 x in het boek, 11 x zonlicht) stuit je op het gewelddadige dieptepunt van het boek: ‘Op dat moment stompte iemand hem vol in zijn gezicht en werd alles om hem heen helwit – alsof hij op een mooie middag achterover in het gras lag en in de zon staarde.’

Het is ook de laatste zin van een hoofdstuk, punt, waarna Enter Oscar wat tijd gunt om te herstellen. Het gaat daarna amper over de pijn, en zowel broer als zus blijken in de roman ijzersterk in het wegredeneren van moeilijke episodes, en over de vervelende dingen heenpraten, wat een bedrieglijke oppervlakkigheid geeft. (Tegelijk spreken ze elkaar amper, wat nog tot nieuwe misverstanden en een laatste ongemakkelijke confrontatie lijkt, en waarna alles weer terug lijkt in zijn oude groeven.) Bedrieglijk, want juist door de verbroedering tussen Oscar en Jonkie en tussen Louise en Maarten zie je de grote verschillen, de onmogelijkheid die te overbruggen, de eindigheid van deze zomer die op zich al in al die scènes het einde in zich herbergde. Op pagina één, Oscar: ‘En hij wist, met grote innerlijke zekerheid, dat het leven dan iets wonderbaarlijks voor hem in petto had – dat ergens in de toekomst, op een onbekende plek, een heel bijzonder geluk op hem wachtte.’

En halverwege, Louise: ‘Maar je kon nog zo veel terughalen – en ze doorzag opeens dat dit het was, dat dit het wezenlijke was waardoor die herinneringen haar vanochtend ontoereikend en armzalig hadden toegeschenen: er zou altijd iets aan ontbreken en dat was de verwachting, de eindeloze mogelijkheden naar de toekomst die elk moment in zich had meegedragen. Herinnering had geen hoop, geen fantasie, geen spanning. Zelfs al lukte het je alles weer voor de geest te krijgen, elke beweging, kleur en geluid en elke geur van een bepaalde situatie, dat ene, de verwachting, was er voorgoed uit verdwenen – dat zou je, behalve misschien soms in een droom, nooit meer terugkrijgen.’

Maar is er überhaupt een toekomst? Deze broer en zus denken na over het open einde waarmee Enter dreigt – maar ze hebben geen antwoord. Dat is even hoopvol als droevig.

Van Oorschot gaf Pastorale uit.

Jan van Mersbergen: Richard Osinga, Wie de rechtvaardigen zoekt

Aan de basis van de nieuwe roman van Richard Osinga — Wie de rechtvaardigen zoekt — staat het idee van de rechtvaardigen, zesendertig mensen die door de eeuwen heen op aarde zijn en zonder wie de aarde vergaat. Of zoals Alexander Süßkind het in de dertiende eeuw verwoordde: ‘Die personen, die elkaar niet kennen, houden de wereld in stand.’
Loopt er nog een rechtvaardige rond, dan zitten we goed. Schitterend idee, want wie zijn die rechtvaardigen? Osinga zoekt ze op, in zesendertig hoofdstukken die terugtellen naar één.

Rechtvaardig, dat ben je door kleine dingen.
Borges beschreef ze: wie een slapend dier aait, wie met plezier de wortel van de boom ontdekt, de pottenbakker die een kleur en vorm bedenkt. Heel mooi idee.
Helaas is de laatste rechtvaardige in Auschwitz vermoord. Of zijn er nog rechtvaardigen?

In een sterke beschrijvende derde persoon vertelt Osinga over de verschillende personages, en over de linken die zij wellicht hebben met elkaar, als rechtvaardigen.
Opvallend aan de manier van vertellen zijn de uitgebreide gesproken dialogen, die Osinga volledig weergeeft, en de lengte van de gesproken tekst. In het eerste stukje wordt ene Xin gevolgd die met haar vriendje Vasili een gesprek voert over slimme algoritmes en over technische manieren om het aantal kliks die een krantenkop gaan krijgen te voorspellen. In het gesprek neemt Xin zestien regels het woord, zonder dat de ander reageert, iets vraagt, knikt of afhaakt, en ze is nog niet klaar, want: ‘Ze kijkt naar haar gelakte nagels en vervolgt voordat Vasili weer iets vriendelijks kan zeggen.’ En weer praat ze zes regels.
Dat is een monoloog van ruim tweehonderd woorden, over een interessant onderwerp, zeker voor de lezer, maar de dynamiek die een gesprek tussen twee personages kan hebben is ver te zoeken. Bovendien is het heden waarin het gesprekje plaatsvindt op die gelakte nagels na onzichtbaar. Veel informatie dus, en zelfs de personages lijkt dit te beseffen:

‘De conclusie is dat het niet werkt, zegt Vasili droog.’

De jongen met Oost-Europese roots heeft wel door dat Xin doorratelt, en gelukkig weet Osinga het ook. Hij schakelt snel verder, terug naar de rechtvaardigen en Borges, waar Xin van op de hoogte is. Xin gaat zoeken. Ook heeft ze nog een plan uitstaan waarbij alle informatie die in boeken aanwezig is op een Google Translate-achtige manier wordt bijeengeraapt. Spannend inventief idee, dat ver van mij en van het personage afstaat. Ik wil die rechtvaardigen zien die een slapend dier aaien of een pot bakken. Maar dat is natuurlijk wat Xin doet, in onze tijd. Even nadenken, en het cirkeltje is rond.

In het tweede stukje komt Terzin Kamilov in beeld. Hij gaat direct dood en zijn zoon stoort zich aan de gebrekkige internetverbinding. In vier korte alinea’s zet Osinga weergaloos de wereld van deze vader en zoon neer. Verder in dit mooie hoofdstuk wordt iedere paragraaf begonnen met dezelfde eerste zin: Terzin die zijn laatste adem uitblaast. Die truc maakt het verhaal wat op zichzelf staand en vormelijk, het vraagt wel iets om door te lezen. Toch is het verhaal van deze mannen helder, strak en aangrijpend. Ook afstandelijk, en juist dat is mooi gedaan. Koel vertellen brengt meer over op de lezer dan het invullen van de emoties van Xin in het vorige hoofdstuk.
Het teruggrijpen op een verleden werkt minder soepel. Ik wil die vader zijn laatste adem uit zien blazen, en wellicht is het een kapstok om zijn verleden en dat van zijn zoon aan op te hangen, wanneer er nog verder terug in de tijd gekeken wordt, en scènes grotendeels in de voltooid verleden tijd geschreven zijn, moet de lezer te ver terug. Dat is te ver weg. De adem van Terzin was zijn laatste, een adem zo ver weg is niet voelbaar.
Vertellen over een handeling in 1307 is geen probleem: ‘Hij stierf op Yom Kipoer in 1307.’ Prima, maar in het hoofdstukje over de Russen wordt net het moment voor zo’n gebeurtenis verteld: ‘De jongen had de kamer verlaten voor Terzin zijn uitleg had kunnen geven.’ Had verlaten en had kunnen geven, dat zijn vijf werkwoordvormen, terwijl drie voldoende zijn: ‘De jongen verliet de kamer voor Terzin zijn uitleg kon geven.’ Gezien de tijd klopt het wel, het leest alleen zo stroperig.

Heerlijk, als Osinga in het volgende hoofdstukje de tegenwoordige tijd aanhoudt. In ieder geval de eerste bladzijde. Dan lees ik de film van wat er nu gebeurt, en dat is een mooie film. Dan sla ik de bladzijde om en is daar weer het verleden van de opgevoerde Mirza, en na een witregel schuif ik weer verder weg in de voltooid verleden tijd. Ik wil die Mirza nu volgen. Het is dus even zoeken naar het nu, dat verderop weer terug komt. Het geschuif met tijden maakt het wel moeilijk constant mee te leven met deze mensen. Het is Back to the future, maar dan op iedere bladzijde heen en weer terug.
Jammer, want de beelden en verhalen en de verteltrant in het nu zijn heel goed. ‘Ze kijken naar de sneeuw,’ sluit een passage af. En verderop wordt een stukje beëindigd met: ‘Ze slenteren verder door de sneeuw.’ Laat me lekker met die mensen naar de sneeuw kijken en slenteren. Dat is voldoende, dan leef ik mee, dan voel ik mee. De lading die het verleden moet geven doet de sneeuw vervagen en leidt mij als lezer naar mijn hoofd. Naar Zwitserland, de herfst, een concern met een deeltjesversneller. Sneeuw, dat zijn voldoende deeltjes.

Die lange monologen, verpakt als dialogen, past Osinga vaker toe. Dat leest stroef. Neemt niet weg dat er ook erg sterk geschreven stukken in staan, die kernachtig zijn en een eenvoudig idee omvatten, zoals het verhaal van de dronken tangodanser in Bangkok, een mooie combinatie van plaats, tijd en personage, en het verhaal van de man die voor Buitenlandse Zaken moet beoordelen of asielaanvragen in orde zijn.
Hij verzint een bepaald kenmerk van een geloof, zoals dat het verboden is om krukjes met drie poten te fabriceren, en als er dan in Nederland een man asiel aanvraagt omdat hij in zijn thuis land dat soort krukjes maakte, dan is direct duidelijk dat het verhaal onzin is. Het verspreiden van verzinsels om de waarheid te achterhalen. Het verzinsel is ter plekke een geloof geworden, want zonder dat de gelovigen weten waarom bidden ze richting Jeruzalem. Het is gebaseerd op een oud verhaal. Het verzinsel heeft de realiteit achterhaald. Bijzonder mooi verhaal, en bovendien strak opgeschreven en verweven met de gezinsvorming van deze man, die gezien de achtergrond van Osinga (diplomatiek) sterk op de schrijver zelf lijkt.

Zo wisselen sterke passages en hoofdstukken die erg op afstand zijn en die vooral opgebouwd zijn volgens de stugge vertelvorm waarin een van de personages uitgebreid het woord neemt, als een monoloog of preek, elkaar af. De derde persoon werkt goed als het verhaal klein, persoonlijk en kernachtig is. Niet als personages de ruimte nemen bladzijden lang te vullen met hun ideeën. Een hoofdstuk over revolutionairen zit vol theorie over geloof en het verlies van God en vertrouwen, en wordt afgesloten met een zin over een vader en een zoon: ‘Hij leidt hem naar de moestuin en legt de hand van zijn zoon op de bloesem van de komkommer.’
Dat voelen en het contact tussen vader en zoon vertelt meer dan de eindeloze monoloog die de vader daarvoor afstak over het bestaan van God, de Koran, moslimjongeren en bloesem. Een monoloog is moeilijk te voelen.

Op deze manier, met deze vertelvormen en de op het eerste oog lukraak gevonden personages die over de hele wereld opduiken – een Zweedse, een Serviër, eentje met een moeilijke Arabische naam, personages op Calabrië, Japan, in Ethiopië waar opeens een ik-verteller het woord neemt, in India – is het moeilijk mee te leven. De lezer weet dat er een verband moet zijn, en de afzonderlijke hoofdstukjes geven sporadisch aanwijzingen, ze nemen niet weg dat de lezer ze inwisselbaar vindt. Zesendertig personages met hun plaats, tijd, verhaal, dat gaat op elkaar lijken.
En dus bladert de lezer door de pagina’s op zoek naar een bondig kernachtig stukje proza dat zo klein en persoonlijk is dat het wel medeleven oproept, dat groter is dan het kleine verhaaltje. En aan het einde, terug in de tijd, vindt de lezer wellicht de missende link en komt de lezer tevens uit bij het mooiste hoofdstuk waarin ook herhalende beginzinnen voor komen: over Söyembikä, een van de vele moeilijke namen uit de roman, die afstand suggereren, en iets werelds. Maar deze vrouw is groots en innemend. Ze is de Penelope van Kazan. Osinga beschrijft haar leven en haar liefdes in bondige alinea’s, ijzersterke flarden. Söyembikä. Ze springt de dood tegemoet. Ze kan de stad overzien. Zij is elke vrouw.

Wereldbibliotheek gaf Wie de rechtvaardigen zoekt uit.

Sarah Hall, Esther Verhoef: de redactie las een tedere en ongewone verhalenbundel (update: een van de verhalen eruit, ‘Orton’ is vertaald voor De Revisor #32), en pluisde het eerste hoofdstuk van een thriller als een zoektocht zin voor zin uit.

*

Daan Stoffelsen: Sarah Hall, Sudden Traveller

Ik heb hier al eens eerder geschreven over mijn waardering voor de Britse schrijfster Sarah Hall. Een tijd geleden, toen ik nog de vage afspraak had met de NRC-boekenredactie om zelf Engelse en Amerikaanse boeken voor te dragen om te bespreken, ontdekte ik haar. Of ik De prachtige onverschilligheid mocht bespreken? Wat mijn literair-kritische baken van die tijd, Arjen Fortuin, daarop antwoordde, is ook verdwenen in de mist van mijn mailbox, maar ik meende: ‘Leuk, die Hall, die kennen we nog wel.’ Ze was toen al voor de Booker Prize genomineerd geweest, dit was haar eerste verhalenbundel.

Dat was zeven jaar geleden, net voor een vakantie. Ik las Halls hele oeuvre terwijl ik Boy & Bear luisterde (sindsdien zijn de Britse schrijfster en de Australische band met elkaar verbonden – van Boy & Bear is ook een nieuw album verschenen) en werd gegrepen door haar stem, de variatie in haar oeuvre, waarin onder anderen een tattoo-kunstenaar, een schilder, een groep vrouwelijke revolutionairen figureren, en ze even natuurlijk over seks als sensueel over natuur kan schrijven. Sindsdien kwam daar nog een zwangere wolvenexpert bij, trouwens, over wie ik ook schreef. Na zijn recensentenbestand te hebben geschoond werd Fortuin tv-columnist, en terwijl ik stuurloos ronddreef op een oceaan van boeken, schreef Hall nog eens twee verhalenbundels. Driemaal werd een verhaal van haar genomineerd voor de BBC National Short Story Award, eenmaal won ze die (met ‘Mrs Fox’, waarover ik eerder schreef), en ze kreeg een O. Henry Prize voor korte fictie.

En hier is dan Sudden Traveller, een bundel waar ik naar uitkeek, omdat ik ook hoopte dat er iets in zou staan wat het vertalen en publiceren in De Revisor waard was. Iemand die zo sensueel kan schrijven, hoort in ons decembernummer, ‘Huid’. Maar het zijn allemaal nogal lange korte verhalen, en we hebben al een enorm vertaald verhaal – het geweldige, met de Caine Prize for African Writing bekroonde verhaal van Lesley Nneka Arimah – voor dit nummer staan. Een auteur moet netjes betaald worden, een vertaler ook, en dat telt al op tot een aanzienlijk deel van ons budget. Dus hoera! Arimah wel. En helaas, Hall slechts hier.

*

Dat is de enige teleurstelling. Net als in Madame Zero opent Hall met een verhaal van transformatie, ‘M’. In tegenstelling tot ‘Mrs Fox’ vertelt ze vanuit de vrouw, ditmaal een zelfstandige vrouw, een succesvol advocate, met een minnaar en een appartement zes hoog. Het is een grotendeels nachtelijk verhaal.

‘She wakes. As she turns in bed, away from the body on the other side, she notices a pain. It’s low down, om the right-hand side, a soreness like appendicitis. But she has no appendix, only a surgical cleft in the skin, left over from childhood. The organ was removed after rupture and septicaemia; her body flooded with poison, the school nurse having told her twice to go back to class, the ambulance moving sluggishly down the valley’s roads. Lucky to be alive, the surgeon said, once her blood had clarified. […] So began a life’s contract of survival and compensation.’

Een heel kort ziekteverhaal, de blinde darm alleen al zou in Nederland als ZKV (of in de Verenigde Staten als een Lydia Davisje) gelden: kernachtig en scherp, met de schoolverpleegster, de chirurg en de trage ambulance. Bepaald geen aanhangsel, zomaar tussendoor. Plus: ik vind dat goed gezegd, een levenslang contract voor overleving en compensatie. (Van overleving? Een overlevingscontract? Goed dat we professionele vertalers hebben.) ‘Comparatively, this is not severe,’ merkt ze op. ‘But it is unlike anything before.’ Geen kramp, geen menstruatie. Een tumor? Die optie komt niet in haar op, en nacht na nacht worstelt ze, letterlijk, met de groeiende pijn in haar rug. Overdag is er niets aan de hand. Ze neemt een nieuwe klus aan, sinds lange tijd pro deo, ze dumpt haar minnaar, en op een nacht breekt er iets door.

‘And then, the survival mechanism is overridden. A half push, half forward cast. The last decision of life, and the momentary drop, a first rush, like the waterfall’s crest, the brink of climax. For that second, such kinetic beauty, trust in nothingness. Then – a crack behind her, huge and dull and viscose, as the wings extend, unfurl and are filled, begin her flight.’

Ik weet niet hoe ik het moet vertalen, maar de beeldrijkdom is overweldigend, vol adrenaline en verrassing. Ze wordt niet een vos, symbool van seksualiteit en wildheid maar toch kwetsbaar, maar een engel des wrakes, een verdediger en beschermer van vrouwen. Overdag als advocate, ‘s nachts als een aborteerder van ongewenste kinderen en moordenaar van verkrachters. ‘She has no dreams. No conscience. But in the mornings her body begins to seem less true.’ Is dit scenario een droom? Zo gedetailleerd?

Een geweldig en gewelddadig verhaal, sterk en fantastisch. Het is niet representatief voor de hele bundel, Hall schrijft veel diverser. Meer dan haar geboortestreek Noord-Engeland is Turkije nu haar terrein (ze heeft een Turkse vriend, meen ik op te maken uit het dankwoord); de minnaar uit ‘M’ heet Ilias, er is een Turks sprookje met fatale afloop, een ander verhaal vindt plaats in een Turkse badplaats, het titelverhaal [fragment bij de London Review Bookshop] eindigt met een Istanbulse toekomstdroom. Er is minder natuur, minder landschap in haar verhalen.
Tegelijk is de seksualiteit zoals vaker (zwangere seks in Wolf Border, het rauw-seksuele in ‘Mrs Fox’) vanzelfsprekend aanwezig, in ‘M’, maar zelfs in het afsluitende bedverhaal, en heel mooi in ‘Orton’. [‘Orton’ is vertaald door Karina van Santen en Martine Vosmaer voor De Revisor #32.]

Dat is een toekomstverhaal, waarin een bejaarde vrouw afstand heeft gedaan van haar pacemaker om te sterven. Geweldig gegeven. Ze kiest daarvoor niet de plek waar ze met haar echtgenoot geleefd heeft, maar een dorp nabij het Lake District, toch Noord-Engeland, waar ze een one-day-stand heeft gehad met een jongen uit een dorp verderop.

‘It felt like a disaster, being stranded miles out with this spare part. All she was planning was how to get home without having to get a lift from him. Finding a phone box, reversing the charges, getting someone to fetch her. But then he’d turned and put his hand on her leg. Before even kissing her he’d brushed aside her skirt like cobwebs and had begun to stroke her, very softly as if he were stroking a breakable and delicate thing, a baby rabbit. She’d caught her breath. It was the first time someone else doing it had felt right, not clumsy, not uncomfortable. He’d knelt down in front, looking up.
Do you want me to?
Do I want you to what?’

Reserveonderdeel! Spinnenwebben, een konijntje – het klinkt platter in vertaling nu, maar zo teder en ongewoon. Heel mooi. En de combinatie tussen (levens)lust en rustig doodsverlangen versterkt het oorspronkelijke gegeven.

Verhalenbundels verkopen niet, zeker vertaalde niet, en vertaalde literatuur is dus niet per se goedkoop — ik begrijp dat de Nederlandse uitgeverij wacht op Halls volgende roman. Ik raad Sudden Traveller van harte aan, al moet je zelf vertalen, Sarah Hall is het waard!

Faber & Faber geeft Sarah Hall uit. In Nederland verkoopt onder andere Athenaeum Boekhandel het boek.

Jan van Mersbergen: Esther Verhoef, Façade

In mijn schrijfworkshop behandelde ik het eerste hoofdstuk van Façade van Esther Verhoef. Het was een eenvoudige analyse van wat er verteld wordt, door wie, over wie, in welke tijd, en hoe de verteller steeds buiten zichzelf treedt en weer terugkeert in het heden. Het fragment is hier te lezen.

In de workshops valt vrijwel nooit een oordeel over de teksten, wel benoemen we de vele vragen die de tekst oproept. Zoals over de eerste zin: ‘Mam, laat me nou.’

Ik weet nog niet dat een ik-verteller aan het woord is, ik weet alleen dat iemand om zijn moeder roept. De volgende zin maakt me duidelijk dat het Levi is die dit zegt en dat er ook een ik-verteller is die deze Levi vast probeert te houden, want Levi worstelt zich los. De ik-verteller begint met de stem van haar zoontje, met wat hij letterlijk zegt, zonder dat ze erbij zegt wie dat zegt. Dat lijkt ingewikkeld en overbodig, het is wat de vertelling doet.

Probeer iemand maar eens een verhaal te vertellen en begin dan met: ‘Mam, laat me nou.’ Met andere woorden: deze verteller wil zich verschuilen, wil iemand anders laten vertellen. Deze verteller zegt niet: ‘Mijn zoontje wilde dat ik hem met rust liet.’ Dan is de verteller dominant en vertelt ze mij zelf het verhaal.

Er werd tijdens de workshop vrij lang gesproken over het ‘los worstelen’. Dat is een vrij heftig werkwoord. Alsof er een gevecht gaande is. Alsof de ik-verteller dwang gebruikt. Dat is niet zo, dus waarom dan dat woord gebruiken en niet zoiets als ‘Levi glipt tussen mijn armen vandaan’?

De derde zin maakt duidelijk dat Levi een jongen is (hij) en dat hij zich dood geneert omdat er een vriendje bij is. Dat ‘zich dood generen’ vind ik een beetje een sleetse uitdrukking, die wel in onze taal voorkomt, maar vooral in spreektaal, dus vaak gericht aan iemand anders. In een gesprekje met overdreven toon. Deze ik-verteller richt zich in dit zinnetje nu dus wel direct tot de lezer, en er is uitleg over wat haar zoontje meemaakt: gêne. Ook dat werkt twee kanten op. De mogelijkheid voor de lezer om een andere invulling aan de scène te geven wordt weggenomen. Tegelijkertijd wordt de jongen, haar zoontje, beschreven met zijn vriendje die ‘voor de caravan van zijn ouders op hem staat te wachten, een leren voetbal in zijn handen’. 

De ik-verteller geeft in het heden veel informatie die de lezer (toehoorder) duidelijk moeten maken dat ze niet alleen zijn, dat ze op een camping zijn, dat er ongeduld is en dat de jongens willen gaan voetballen. Ook nog dat de voetbal van leer is, en daar wil een verteller vast ook iets mee duidelijk maken, maar dat heb ik overgeslagen. Waarom niet alleen ‘een voetbal’? Een leren voetbal zegt me dat dat vriendje kwaliteit gegund wordt, het is een echte voetbal, maar ook vertelt het dat de moeder van deze Levi oog heeft voor het materiaal van de bal op het moment dat haar zoontje wil gaan spelen.

De verteller begint als een ik-verteller die haar zoontje laat praten terwijl ze hem omhelst, iets wat die jongen moeilijk vindt of niet wil, maar aan het einde van deze eerste alinea is ze een beschrijvende verteller die duiding geeft over plaats, decor, materialen. Van verstoppen naar aanwezig zijn, dat doet deze verteller.

Zo zie je: ik behandel nu een eerste alinea van drie regeltjes in bijna vijfhonderd woorden. Dat ging aan het begin van die workshop zo een uur door, alinea voor alinea. Steeds ging het over de verteller en wat ze beschrijft, wie er bij haar zijn, welk verbond ze smeedt met de lezer, om daarna toch weer als personage door haar eigen verhaal te lopen.

In de tweede zin van de tweede alinea zakt de ik-verteller op haar hurken, ook al een vrij hard werkwoord, en noemt ze haar zoontje en ene Sander, die de lezer nog niet kent. Ik begrijp: dat is de vader. Ik vermoed dat moeder en vader uit elkaar zijn want een moeder met een moeilijk kereltje op een camping, dat lijkt sterk op gescheiden ouders. De kalmte waarmee de ik-verteller nu het zoontje beschrijft staat ver af van de worsteling die ze eerst beschrijft. In het heden, nadat de jongen zich losgerukt heeft, neemt de verteller tijd voor ogen en sproeten en wat de jongen van zijn vader en moeder heeft. Weer beschrijft ze.

Dan volgt een gesprekje. De ik-verteller doet een stapje terug, want ze voert zichzelf op als degene die spreekt, maar begint in deze vertelling met wat ze op dat moment zelf zegt: ‘Ik zie je over drie weekjes weer,’ met daar achteraan dat ze het zelf zegt. Ook dat is bijzonder: een verhaal vertellen en beginnen met wat je zelf zegt. Dan maakt de verteller van zichzelf twee vertellers: eentje is aan het woord tegen de lezer, de ander is aan het woord tegen haar zoontje.

Vergelijk wat er gebeurt als ze zegt: ‘Ik zeg mijn jongen dat ik hem over drie weken weer zie.’ Dat houdt de ik-verteller het woord en herhaalt ze niet letterlijk wat ze zelf zegt, of gezegd heeft, want het lijkt op een historische tegenwoordige tijd – een mooie vertelvorm in de tegenwoordige tijd waarin alles al gebeurd is. Moppen zijn vaak zo verteld: ‘Komt een vrouw bij de dokter, zegt die dokter…’ Dat is in het nu verteld, maar al achter de rug. En belangrijk: de verteller kent de afloop.

Een verhaal vertellen aan iemand (de lezer) betekent soms beschrijven: caravan en vriendje, maar ook vertellen wat er in het nu gebeurt. Als de ik-verteller dan vanuit het niets een gesprek weergeeft, of in feite letterlijk herhaalt, dan maakt ze van zichzelf een personages dat losstaat van de verteller. Ze wordt een camera.

Daarna volgt het dramatische, en in twee alinea’s opgedeelde: ‘Drie weken. Zo lang waren we nog nooit van elkaar gescheiden.’ Dat is weer informatie voor de lezer die op zich niets met het gesprekje tussen verteller en zoon te maken heeft. Deze ik-verteller zit in een dialoog met haar zoontje, en stapt daar dan weer uit om de lezer aanvullingen te geven.

‘Je vader haalt je volgende week op…’ Dat is voor mijn gevoel al genoeg. Ik weet wie dat zegt, maar weer is de ik-verteller nu alleen personage. Stel je voor dat je in de kroeg of op de markt iemand het verhaal verteld over het afscheid van je zoontje in de vakantie en de vader die hem komt halen. Dan zeg je: ‘Nou, ik kon hem wel even troosten. Ik zei hem dat zijn vader hem zou komen halen, en dat ze naar opa en oma zouden gaan. Dat haalde hem over.’ Ook een erg lange zin, maar wel een zin die de lezer vertelt wat de verteller meemaakte. Dat kan in de tegenwoordige tijd ook. Nu staat de dialoogzin los, zonder dat de verteller aangeeft dat zij dit zei (wat niet hoeft, maar wat dus wel vragen oproept). De verteller ontneemt zichzelf de rol van verteller.

Het vervolg, ‘en dan gaan jullie fijn samen naar het huisje van opa en oma in Zeeland’, is vrij lang en ook vol informatie die eigenlijk voor de lezer bedoeld is. De verteller en het jongetje weten dat hij naar opa en oma zal gaan. De verteller vult aan dat het fijn is om daarheen te gaan, dat het een ‘huisje’ is, dat het in Zeeland is. Allemaal zaken die het zoontje wel weet en amper verschil maken. Waarom zegt de ik-verteller niet kort: ‘Volgende week ben je met papa bij opa en oma’? Dat moet voldoende argument zijn. Dat stelt hem wel gerust. Maar dan weet de lezer een heleboel zaken niet, en dat moet deze ik-verteller nog wel even kwijt. Anders vraagt de lezer zich af waar dat arme jongetje al die weken heen zal gaan. En dat zijn vragen die een lezer blijkbaar niet mag hebben.

Dus het zoontje wordt bestookt met informatie die voor hem een open deur is, omdat de lezer door de ik-verteller bediend moet worden. Met andere woorden: aan het begin van de dialoog is de ik-verteller verdwenen want ze herhaalt lukraak naar de lezer toe wat ze zelf zegt, maar aan het slot van deze dialoogzin is de verteller erg aanwezig want ze geeft de lezer handige, bijna praktische en geruststellende info, waarbij het jongetje gewillig toehoorder is.

Met ‘Weet ik toch al’ geeft de schrijfster aan dat het zoontje ook wel door heeft dat het allemaal een beetje veel informatie was, en de schrijfster weet het ook. Direct trekt de verteller zich weer terug in zichzelf, want ‘als vanzelf gaat mijn hand naar een weerspannige pluk haar’.

Dat is heel bewust een detail beschrijven en tegelijk aangeven dat de handeling vanzelf gaat. De ik-verteller zweeft boven zichzelf en heeft als personage niet door wat ze doet, maar als verteller wel. In die spagaat zit deze vrouw.

‘Halverwege bedenk ik me,’ voegt ze er ook nog aan toe. Het personage bedenkt zich, niet de verteller, dus ze is weer terug in het nu. Ze verloor zich even in haar gedachten.

‘Veel plezier lieverd,’ zegt ze nog. Het is duidelijk dat ze het tegen haar zoontje heeft, maar als verteller houdt ze geen controle want nu weer herhaalt ze wat ze zelf zegt.

‘Ik kijk hem na…’ Dat is even een moment van rust. De jongen loopt weg en nu kan de ik-verteller gaan beschrijven, en dat doet ze ook: ‘… opgetrokken schouders, de quasinonchalante tred waarmee hij zijn onzekerheid probeert te maskeren.’ Een vrij lange zin met moeilijke woorden waarmee de ik-verteller haar zoontje neerzet. De opgetrokken schouders maken de jongen wat hoekig, maar dat zie ik wel voor me. Ik weet niet hoe oud het jongetje is, ik denk een jaar of zeven. Hij heeft een vriendje en een voetbal. Ik weet niet of jongens quasinonchalant zijn, en al zeker niet om iets te maskeren. Jongens hebben een houding, dat zeker, maar hier vertelt een moeder me dat haar zoontje bewust zijn onzekerheid probeert te verbergen. Jongens kunnen onzeker zijn en nemen een houding aan, iets proberen te maskeren is doortrapt.

‘Naast me spitst Duifje zijn oren.’ Er is nog iemand! Het is een man die Duifje heet: zijn oren. Leuk en ook wat vreemd. Het zet aan tot verder lezen, het blijkt een hond. De mannetjeshond met de meisjesnaam wil met de jongens mee, maar zit vast. Dat is een mooi beeld. ‘Zachtjes begint hij te piepen.’ Dat is een zinnetje vanuit deze ik-verteller, dat een beschrijving geeft en een beeld en de situatie, alles bij elkaar. Een bijzonder sterk zinnetje.
‘Ik streel hem over zijn brede rug. We hebben iets gemeen…’

Hier eindigt de actie en ook mijn lezen, want ik denk: deze moeder en ik-verteller heeft ook een brede rug. Dat blijkt anders in elkaar te zitten, maar de suggestie was er wel eventjes. Gelukkig weet de ik-verteller gauw uit te leggen dat het een labrador is en dat hij van Bastiaan is. Dat is het vriendje.

Daarna gaat de ik-verteller los over haar zoontje en over zichzelf. Onderaan deze eerste bladzijde van hoofdstuk 1 wordt ze nu echt een verteller die de situatie waar ze zelf in zit een moment lijkt te vergeten. Ze mist de momenten dat het jongetje aanhankelijk was. ‘Toch mis ik stiekem…’ Het woordje ‘stiekem’ vertelt veel. Ze gaat zeven regels door over haar gemis, een beetje klagerig, maar ze geeft nog wel aan dat ze haar jongen stiekem mist. Ook hier is er een verbond tussen verteller en lezer, alsof de verteller de lezer wel meegeeft dat ze die jongen mist, maar andere personages niet.

Dan wordt er vanuit het niets ‘Iris?’ gezegd. Door wie? Die vraag wordt aansluitend beantwoord: Bo. Ik heb nog geen idee wie Bo is en waarom ze zomaar begint te roepen. Ik krijg wel het idee dat de schrijfster hier wil laten vallen dat de vertelster en hoofdpersoon Iris heet. Dat kan gemakkelijk door een ander personage even op te voeren, die ‘Iris’ aanspreekt. Maar die Bo was dus al de hele tijd bij Iris in de buurt. Ik heb haar in ieder geval niet aan zien komen lopen, en de ik-persoon ook niet. Waarom vertelt ze eerst wel dat ze een zoontje bij zich heeft, en een hond en een vriendje, en opeens is daar ene Bo waar ik nog niks over gehoord heb, maar die er wel was? Negeerde ze Bo?

Dat gebeurt verderop nog een keer, als plots Maarten geïntroduceerd wordt, en die Maarten is helemaal bijzonder. Waar Bo nog contact zoekt met de ik-verteller en haar als een yoga-juf probeert te laten ademen, zegt deze voorheen onzichtbare Maarten na wat gekibbel tussen Bo en de ik-verteller over de hond in een tentje, wat gedachteloos strelen van de hond (weer een handeling zonder gedachte die wel opgemerkt wordt door de vertelster zelf, bijzonder bewust en tegelijk onbewust) en wat hoofdschuddend gegrinnik, opeens: ‘Die jongens gaan geen oog dichtdoen…’

Opeens is Maarten er. Hij mengt zich tussen de ik-verteller en Bo, maar ook neemt de ik-verteller, die hem tot nu toe net als Bo steeds negeerde, wel over wat hij zegt. Het speelt dus wel een rol.

Dat klopt. Deze Maarten is belangrijk omdat hij aan kan geven dat de auto waar de ik-verteller, en nu komen we bij het verhaal, een barrel is. De dialoog kabbelt wat voort, zonder dat de ik de lezer het vertelt, maar letterlijk weergegeven, en er moet een afslag gepakt worden naar de reis die Iris gaat maken, en haar auto. In een erg lange dialoogzin maakt Maarten duidelijk dat de auto niet heel betrouwbaar is, als een kenner, en daarbij: ‘Je moet er toch niet aan denken dat je als vrouw alleen met zo’n barrel langs de weg komt te staan.’

Ik voel meteen: Maarten is de psychopaat. Ik weet niet of dat klopt, maar deze zin is opgeklopt en eng en zal Iris niet echt geruststellen.

‘Ik kijk hem gealarmeerd aan.’

Gelukkig is ook de hoofdpersoon doordrongen van de ernst van de zin van enge Maarten. Ze heeft een vreemd plan: met een oud brik ver weg gaan. Waarom Maarten niet eerder iets geeft gezegd over de gevaren en zijn twijfels is onduidelijk. Hij weerhoudt Iris in ieder geval niet van haar plan. Het is alsof hij de krant leest en kinderen, hond en vrouwen wat rondhangen bij de caravan, en hij even een irritante aanvulling geeft over het plan van Iris.

Hij zegt ook dat je ‘als vrouw’ niet langs de kant van de weg moet komen te staan. Dat soort situaties zijn voor mannen en vrouwen niet prettig, deze Maarten suggereert dat het voor een vrouw gevaarlijker is. In feite zegt hij tegen Iris: Jij gaat verkracht worden. Om daarna weer verder te lezen in de krant die hij gevoelsmatig in zijn handen heeft.

Het kan ook zo zijn dat de ik-verteller zijn stress terzijde schuift, want ook na zijn waarschuwing begint Iris aan een verhandeling over haar reis, die ze toch van plan is te gaan maken. Ze strooit weer met informatie: naar Portugal, erg lang rijden, naar haar moeder en vriend, en ze is bang want ze heeft nog nooit in het buitenland gereden en nooit alleen. Ik weet niet hoe Iris met haar zoontje op de camping is gekomen, maar misschien reed ze met haar zoontje daarheen (of ze zat bij Maarten en Bo in de caravan en die oude auto stond daar al ergens, maar autorijden met een kind is enger en verantwoordelijker dan alleen rijden. Doet er op zich weinig toe, Iris neemt flink het woord en trekt op een geven moment de alinea’s uit elkaar:

‘Alles is geregeld.
Er kan niets mis gaan.’

De ervaren thrillerlezer weet: dat gaat mis. Maar deze verteller kruipt nu weer helemaal in haar schulp, alsof plaats en tijd er helemaal niet meer toe doen. En de lezer die ze eerst netjes van informatie over het huisje van opa en oma in Zeeland voorzag is ze ook vergeten. Ze geeft nu niet alleen informatie: ‘er kan niets misgaan,’ maar ze geeft ook suggestie.

Dus even voor de goede orde: we hebben hier een ik-verteller, tevens hoofdpersoon en moeder, die de reis zonder haar zoontje nog moet gaan maken en die de lezer aan het handje mee zal nemen, maar die ook spanning oproept bij de toehoorder over de risico’s die ze zelf loopt. Let op de verschillen tussen hoofdpersoon en verteller, tussen slachtoffer zijn en voorspelling. Let ook op de verteller die wel de spanning al aankondigt maar de afloop nog niet weet. Is ze helderziend? Wil ze eenvoudigweg de lezer een spannend verhaal over zichzelf meegeven? Of is dit een alwetende verteller vermomd als vrouwelijke hoofdpersoon?

Veel vragen. Bo is er om de gedachten van Iris en van de lezer te doorbreken.
‘Heb je er zin in?’ vraagt Bo.
Bo brengt luchtigheid, alsof ze de toon van een damesblad terug wil brengen. Een reisje maken, dat is leuk. Ondanks dat haar man bangmakende opties opdreunde.

Iris weet dat, waardeert dat, en wordt persoonlijk. ‘Het is heel gek…’ Ze kan zich niet voorstellen dat ze straks in Portugal zit. Ze kan zich zelfs niet voorstellen dat ze daar helemaal heen zal rijden. Het voelt als een slecht voorbereide reis in Ik vertrek, met de twijfels van een moeder. Waarom doet ze dit? Afscheid nemen van haar zoontje, alleen op reis gaan? Al die enge dingen ondernemen?

Op die vraag stuurt het eerste hoofdstuk aan, want in de laatste zinnen verandert Iris van een onzekere twijfelaar in een zelfverzekerde vrouw die zichzelf toespreekt. Ze was zo lang afhankelijk van allerlei mensen en dat wil ze niet meer. Ze wil weten wie ze is, wie ze wil zijn en wat ze kan zijn. Dat ‘kan’ cursief gedrukt staat is ook een suggestie voor de lezer: er gaat iets gebeuren. Iris onderschat zichzelf. Ze kan echt van alles zijn, maar ze weet het nog niet. Ze vertelt het echter al wel, in de derde persoon, over zichzelf, Iris van der Steen, met haar achternaam erbij, alsof ze zichzelf eraan wil herinneren wat ze gaat doen, en hoe ze ook alweer heet.
‘Daar wil ik deze zomer achter komen.’

Einde van het eerste hoofdstuk. Deze Iris gaat het doen: een avontuur beleven én een avontuur vertellen. Het vertelmotief schuilt in de zoektocht naar zichzelf. Duidelijk. Het is inderdaad alsof ik een glossy lees. Daarin zijn zoektochten naar je eigen ik heel gewoon. In een vertelling is een ik die zichzelf in iedere zin zoekt en kwijtraakt echter wat vreemd. Of niet? Misschien zegt juist dit iets over het wisselen van verteller naar personage en andersom. Dat is misschien wel heel gewoon. Iets doen, en tegelijk vertellen dat je het doet en daarbij zoeken naar waarom je het doet, en dat met andere personages om je heen die je soms wel ziet en soms niet, en die soms wel een rol spelen, als jouw vertelling dat nodig heeft.

Het was een bijzonder uur tekstanalyse. De aansluitende opdracht voor de workshopdeelnemers was: schrijf deze passage, met een moeder en een zoontje op een camping en het afscheid nemen, vanuit een derde persoon. Liefst vanuit een filmcamera, totaal beschrijvend, zonder duiding en invulling. Dan gaan we straks kijken wat er dan van deze scène overblijft.

Dat hebben ze gedaan, om daarna nog een keer de scène te herschrijven vanuit het jongetje. Ook interessant.

Prometheus gaf Façade uit.