Gerbrand Bakker: de redacteur las deze week solo een geslaagd Privédomeindeel dat met korte zinnen en tegendraadsheid waaromvragen opwerpt.

*

Daan Stoffelsen: Gerbrand Bakker, Knecht, alleen

Ik ben geen liefhebber van het genre zoals Gerbrand Bakker zelf, van het autobiografische, de dagboeken, de brieven, ik vind het bijna ergerlijker dan dromen in romans, en terwijl ik het opschrijf, denk ik: waarom eigenlijk?

‘Waarom? Ik worstel ermee. Eigenlijk al toen ik het schreef, maar vooral ook nu, achteraf. Ik kan het voor mezelf verzachten door steeds maar aan Jules en Edmond de Goncourt te denken, en dat het me geen reet kon schelen dat ik dagboeken en geen romans las. Maar dat is geen antwoord op die fundamentele vraag. Waarom? Omdat ik blijkbaar geen zin meer heb romans te schrijven, maar niet het werk, het schrijven zelf als ambacht, wil of kan missen? Is dat een afdoende antwoord? Ik ben nu eenmaal schrijver, dus ik schrijf?
Waarom is een heel vervelend, soms verschrikkelijk woord.’

Als lezer denk ik: omdat in de genres die in Privédomein een plek krijgen een bepaald gebrek aan hiërarchie speelt, kan spelen: elke dag, elke gebeurtenis heeft hetzelfde gewicht, alles speelt zich af aan dezelfde oppervlakte. Er zijn ook altijd tientallen namen van onbekenden die amper geïntroduceerd worden. Toch beviel Nicolien Mizees Faxen aan Ger me (Bakker: ‘soms zó goed dat ik, al lezend,
zwetend van schaamte in bed lig als ik aan dit geschrijf
denk’), en nu bevalt dit boek me ook. Dat heeft wel degelijk met ordening te maken, structuur.

Knecht, alleen is namelijk geen dagboek, het is een onderzoek naar een depressie, een reconstructie van een verschrikkelijke vakantie door die depressie, de weg terug, doorspekt met ontmoetingen met honden en andere schrijvers, kleine scènes met buren in de Eiffel, en overwegingen over liefde, seks en literatuur. Het is een boek waarin dat vervelende woord ‘waarom’ meer dan negentig keer valt, meer dan het woord ‘depressie’, en het dus niet alleen autobio is maar ook behoorlijk meta.

‘Waarom dit allemaal opschrijven? Ik vermoed omdat zo’n depressie onzegbaar is. Onuitlegbaar. Dat hindert me. Ik ben toch schrijver? Dan moet ik dat toch onder woorden kunnen brengen?’

Dat is interessant, maar Bakkers toon is ook heel prettig, zijn strakke, korte zinnen (wat niet per se betekent dat het boek strak gestructureerd is, integendeel), zijn lichte ergernis, zijn tegendraadsheid, zijn onderkoelde humor (het was weer een tijd geleden dat ik zoveel zat te lachen), de droge dialogen met de therapeut, zijn ambitie metaforen te mijden. Op een moment dat ik, geen neerlandicus, het niet zie: ‘Ik heb een metafoor gebruikt. Dat was niet de bedoeling.’ En:

‘Wat ik nu ook opschrijf, hoe ik het ook opschrijf, nooit kan het weergeven hoe het toen was. Nu heb ik woorden, nu kan ik nadenken. Maar het denken en al die woorden zijn ontoereikend, al was het alleen maar omdat woorden als “ondenkbaar” of “hoop” geschrapt moeten worden. En met die woorden heel veel andere woorden. Je zou het zo kort mogelijk moeten opschrijven om de betekenisloze woorden te omzeilen. Maar waar kom je dan uit? Een woord als “wachten” kan; wachten gaat vanzelf. Kan “geduld”? Ja, ik geloof het wel, dat gaat ook min of meer vanzelf. Maar bij een woord als leeg heb je alweer iets meer nodig. Definieer “leeg”. Niets. Definieer “niets”. En Niemandsland is een metafoor. Spaarstand is ook een metafoor. Ik had beloofd – mezelf en de lezer – geen metaforen in te zetten. Daarom noem ik ze vergelijkingen, maar dat is als yoghurt vla noemen en tijdens het eten van die “vla” steeds te denken: hm, lekker, hoor, deze yoghurt.’

Raak en geestig. Aan het slot van Knecht, alleen (leve die komma!) weet je niet zeker of Bakkers mantra ‘morgen ben ik er weer’ echt is uitgekomen, maar je vertrouwt het wel. En ik heb me al bijzonder vermaakt, ook met een bonusverhaal ergens halverwege, ‘De leeuwerik’. Dat verscheen in 2011 in De Revisor (na te lezen bij de DBNL), en toen Bakker het 10 mei naar Jan stuurde, nadat we al even om kopij hadden gebedeld, was ik er erg gelukkig ermee. (Nota bene: ik ken Bakker persoonlijk(er) sinds ik hem met Eveline Vink in 2006 interviewde voor Recensieweb. Ik heb hem op het Boekenbal nog een hand gegeven, enkele dagen voor Noord-Brabant in lockdown ging en handen geven taboe werd.) Een heel kort verhaal waarin een man wandelt en een andere man ziet lopen. Het heeft iets rustieks én obsessiefs. ‘Als dit een verhaal van iemand anders zou zijn, zou ik denken: ja, leuk en aardig allemaal, poëtisch ook, maar die schrijver moet eigenlijk een schop onder zijn reet hebben,’ schrijft Bakker, maar hij verbindt er anekdotes aan en analyse, waardoor het sobere verhaal rijker wordt.

Je zou er bijna liefhebber van het genre van worden.

Knecht, alleen werd uitgegeven door De Arbeiderspers. Op Athenaeum.nl staat een fragment.

Jannie Regnerus, Deon Meyer: de redactie las een klein knap boek en een daadwerkelijk literaire thriller.

*

Daan Stoffelsen: Jannie Regnerus, Het wolkenpaviljoen

Met wat voor verwachtingen begin je aan een boek? Het idee is, zo heb ik het bijna twintig jaar geleden geleerd, met zo weinig mogelijk. De flaptekst met een korreltje zout, de auteursreputatie (en uitleggerige interviews) terzijde, de actualiteit (corona, #blacklivesmatter) en eigen omstandigheden (als vader lees je boeken met kinderen anders) negeren, en dan gewoon het boek lezen, je afvragen wat het beoogt, hoe het werkt, en of het goed werkt. En dan schrijf je daar een recensie over.

Verdomde lastig. Of eigenlijk onmogelijk. Hoe kan je lezen zonder jezelf?

Ik heb een leesgeschiedenis met Jannie Regnerus. Toen ze haar eerste reisboeken bij Wereldbibliotheek publiceerde, liep ik daar stage. Ik vond ze prachtig. Haar romans daarna heb ik niet allemaal gelezen, maar volgens mij is de grote gemene deler: klein, verstild, diepgravend. Toen ik aan Het wolkenpaviljoen begon, had ik geen idee van plot of insteek, wel gewoon zin in de novelle. Dat lijkt me een goede basis.

Het verhaal is kort, Regnerus vat het in een kort hoofdstuk summier samen: Luut en Kris zijn verliefd op elkaar geworden, krijgen een kindje, Tessel, en drijven uit elkaar. Luut geeft zichzelf daarvan de schuld, in een continue verbouwing ‘had [Luut] geen tijd om door te vragen’. Luut, architect, besluit terug te gaan naar Japan. ‘Voor Luut verder kan, moet hij terug naar de tempels en tuinen in Japan die hem als jonge architect inspireerden, niet om daar zijn verleden opnieuw te beleven maar om er zijn toekomst terug te vinden,’ schrijft Regnerus. Ik vind dat wat clichématig aandoen, en het rijm (verleden beleven, toekomst terug) iets te veel hameren. Thomas de Veen noemt het in NRC Handelsblad ‘hoogdravend’. Dat is het ook, maar dat is geloof ik de kern van dit personage: iemand die in grote woorden, beelden, idealen denkt, en zichzelf oneindig teleurgesteld heeft.

Maar na dat voornemen wordt het beter, interessanter. Plot is er dus amper. Dialoog ontbreekt. Het wolkenpaviljoen bestaat uit kleine scènes, afgespeeld in Luuts zwaarmoedige hoofd, dat neigt naar het sentimentele maar vooral goed geobserveerd heeft. Mooie beelden, goede vondsten. De plaksterren in de kinderkamer brengen hem bij Eise Eisinga’s planetarium en de vaststelling: ‘In Tessels universum draaien moeder- en vaderplaneet elk in een eigen baan en omloopsnelheid om haar heen. Waar alles in haar leven zich verdubbelde, huizen, bedden en reizen, werd het belangrijkste gehalveerd. Steeds ontbrak er één ouder.’ Elke ouder herkent dit, maar zo had ik het nog nooit geformuleerd: ‘Iets van haar wezen wordt zichtbaar in de inhoud van haar broekzak die als een uilenbal op de wasmachine ligt, takjes vermengd met de plakkerige kruimels van een stroopwafel, een losgeraakte knoop, verfrommeld papier volgekrabbeld met geheimschrift.’

Regnerus verbindt Luuts architecturale denken aan zijn psyche, en komt op mooie combinaties – regelmatig dacht ik: wat zou Pieter Hoexum hiervan zeggen? En op andere momenten: wat zou Joost Baars hierover schrijven? Zelf ben ik het enthousiasts over Regnerus’ vondst om in plaats van een geheugenpaleis (lees Jan van Akens De ommegang!) een gewetenslandschap te bouwen. ‘Luut heeft zijn falen ondergebracht in schimmige stegen, in krotten waarvan hij de ramen en deuren met planken heeft gebarricadeerd. Uitgerekend deze panden hebben zichzelf tot beschermd stadsgezicht verklaard, ze weigeren hun grond af te staan. Het liefst zou hij ze met een sloopkogel neerhalen en de vrijgekomen kavels met koolzaad en papaver inzaaien.’ In één van de vervallen panden is een kindersok met een gat erin.

Ik lees Het wolkenpaviljoen als een kleine studie van een mens die gefaald heeft, die rouwt, die met zichzelf en zijn geliefden in het reine wil komen. Dat is nadrukkelijk klein, er is emotie en ook obligate emotie, spiritualiteit, maar er zijn ook beelden die het groter maken, universeler, verbinden met natuur en kunst en denken. De keuze om verhaal of dialoog (niemand anders dan Luut krijgt een stem) eruit te houden, verbaasde me ook – maar in de doelstelling van de novelle is Regnerus wat mij betreft zeker geslaagd.

De vraag die ik destijds al snel na eerste vraag (‘Hoe beoordeel je een boek?’) moest gaan stellen was: hoe verhoudt dit boek zich tot andere? Dan gaat ook spelen of de ambities interessant genoeg zijn. Is het in deze honderd pagina’s niet té klein? Maar kun je dat echt zeggen van een boek dat in stad en platteland, in Mongolië en Japan verblijft, dat het romantische en het architecturale, het rationele en het spirituele verbindt? Knap boek.

Van Oorschot gaf Het wolkenpaviljoen uit. Op Athenaeum.nl staat een fragment.

Jan van Mersbergen: Deon Meyer, 7 dagen

Een van de dingen die voor mij thrillers leesbaar maakt: een goed uitgewerkt kwetsbaar personage.
Spannende boeken focussen vaak op heftige gebeurtenissen, op een schok, een klap, op een plot, een wending, nog een wending, op momenten die de lezer niet aan ziet komen en, erger nog, op spanning die gepoogd wordt in beschrijvingen te vangen. Dat leidt vaak tot opgefokt proza waarin iedere handeling hijgerig is en achter alles wat er gezegd wordt een uitroepteken staat, alsof de personages alleen tegen elkaar kunnen schreeuwen.

In 7 dagen (vertaald door Martine Vosmaer en Karina van Santen) geeft Deon Meyer zijn personage Bennie Griessel precies voldoende bagage mee om hem in iedere scène onder druk te zetten. Griessel is rechercheur en onderzoekt een moord, dat is het verhaaltje, de puzzel die uiteindelijk wel tot een oplossing zal leiden. Griessel is daarnaast een man die net een periode van de drank af is en bij het afkicken een zangeres heeft ontmoet met wie hij nu een relatie heeft. Het contact tussen die twee is minstens even spannend dan het moordonderzoek.
De zangeres, Alexa, belt hem op als Griessel aan het werk is. Ze durft het optreden niet te zien. Hij praat haar moed in.

‘Ga koffie voor jezelf zetten. Eet iets. Neem een bad. Ik kom zo snel mogelijk. Ik ben aan het werk…’
Alexa zegt een paar regels verder: ‘Ik had je niet moeten lastigvallen, het spijt me. Bye, Bennie.’

Dit korte gesprek maakt van de politieman een levendig personage. In een eerdere scène was hij al erg nerveus en onhandig omdat hij andere artiesten zou gaan ontmoetten, bij een groot feest. Dat liep mis. Hij werd weggeroepen, liet Alexa achter, waarna zij weer een borrel nam. Het werk kruist steeds het contact, het gewicht van zijn sociale onhandigheid en de kwetsbaarheid van zijn ex-verslaving neemt hij altijd met zich mee.
Nergens benoemt Meyer die onhandigheid of kwetsbaarheid, nergens maakt hij de misstap de psychologie te analyseren. Wel laat hij zien hoe Griessel zich gedraagt en maakt hij het drama van dit personage invoelbaar, en dat tilt alle andere thrillerelementen naar een hoger niveau.

Zo lees ik een zoveelste goed geschreven spannende roman van Deon Meyer, waar met recht ‘literaire thriller’ op staat. Voor mij staat ‘literair’ niet voor het gebruik van grote woorden, het strooien met bloemrijke metaforen, het aan elkaar knopen van allerlei opinies of andere middelen die een tekst literair doen lijken maar die meestal weinig inhoud hebben. Literair in de zin van: spelen met taal of het goochelen met woorden. Literair als synoniem voor imponeren. Literair zoals het gros van de zinnen die de Tzumprijs voor beste literaire zin in de wacht slepen: langdradig, opgebouwd uit slecht gekozen beelden, bladvulling.
‘Literair’ is voor mij het overdrachtelijk maken van wat er bij een personage in een bepaalde tijd, setting, situatie speelt, en dat zo scherp mogelijk uitwerken. Lukt dat, en is het verhaal spannend, met bijvoorbeeld een moord en een politieman, dan is het boek een literaire thriller.

Langzaam vallen in 7 dagen de stukjes samen. Griessel zoekt naar motieven waarom de vrouw vermoord zou kunnen worden, in haar eigen huis, zonder inbraaksporen. De sluipschutter volgen we zijdelings, een goeie schutter die tegelijk erg nerveus is. Ook hij wordt mooi uitgewerkt, een compleet karakter.
Het is vakantie. Boeken lezen die ontspannen, die lekker lezen, die een kleine puzzel in zich hebben, die goed geschreven zijn, die vermakelijk zijn en de menselijke aard onderzoeken, met zulke boeken kom ik de vakantie wel door. Meyer levert dat keer op keer.

A.W. Bruna geeft 7 dagen uit.

Denis Johnson, Arielle Veerman: de redactie las een zeer goed geschreven spionageboek dat speelt in Afrika, en een benauwende roman over scheiding en dood en Joost Zwagerman.

*

Jan van Mersbergen: Denis Johnson, De lachende monsters

Denis Johnson is bekend van Treindromen, een zeer dun boekje over een man die zijn vrouw en dochtertje verliest, en Een zuil van rook, een geweldig dik boek over de oorlog in Vietnam. Diversiteit, dat is zijn kenmerk. En dan bedoel ik niet de diversiteit die nu actueel is, maar de diversiteit die een schrijver met zijn werk kan laten zien.
Met De lachende monsters (vertaald door Peter Bergsma) voegt Denis Johnson daar een roman aan toe, want de roman die speelt in Sierra Leone, en sluit aan bij mijn voornemen om uit ieder land in Afrika een roman te lezen, een voornemen dat overigens dateert van half mei. Een voornemen dat niet begon bij diversiteit, maar bij interesse in een groot werelddeel dat ik wil leren kennen, liefst aan de hand van verhalen.
De lachende monsters is anders dan de boeken van de Afrikaanse schrijvers die ik al gelezen heb. Johnson, Amerikaan, schrijft vol humor en kleur over Sierra Leone, maar de stad is niet veel meer dan een decor en zijn hoofdpersoon Ronald Nair vertelt niet van binnenuit over Afrika. Hij kent Sierra Leones Freetown goed, maar blijft een bezoeker:
‘Elf jaar sinds mijn laatste bezoek en het vliegveld van Freetown was nog steeds een zooitje…’ luidt de eerste helft van de openingszin.

De stroom valt steeds uit, dat is wat we in Europa wel weten over Afrika. Reizigers vertellen daarover, en hoe irritant dat is. De verteller van Johnson doet hetzelfde, maar dit verhaal had dus evengoed in Zuid-Amerika of India kunnen spelen. Toch vult Johnson informatie over Afrika aan die vervlogen is. Als er gedroomd wordt van een eigen plekje, een groot stuk grond met beveiliging en eindeloos veel gedienstige vrouwen, zegt iemand: ‘Een man kan zijn vallei kiezen, eentje met nauwe – verdedigbare toegangen – en het tot zijn land uitroepen, net als Rhodes in Rhodesië.’
Ga me niet vertellen dat u wist dat de Britse diamantenhandelaar Cecil Rhodes, zijn eigen land oprichtte. Ik zocht het op:

‘De British South Africa Company, onder leiding van Cecil Rhodes, kreeg in 1895 ‘eigendomsrechten’ over het Koninkrijk Mthwakazi in het zuiden van Oost-Afrika en startte er met de ontginning van de ertsen. Het land werd veroverd tijdens de Eerste Matabele-oorlog. Hij noemde het gebied naar zichzelf: Rhodesië.’

Zoals vaker in deze reeks Afrikaanse romans kom ik aan informatie die iets extra’s vraagt. Ik lees romans met wikipedia ernaast. De moeilijke namen wennen langzaam, ze doen me nog steeds denken aan Suske en Wiske en Kuifje – ons sterkste referentiepunt. Een compleet werelddeel dat veroverd is, ingedeeld, uitgeput, dat is een deel van de geschiedenis van Afrika die – en dat is dubbel wrang – amper deel uitmaakt van onze Europese geschiedenis.
Alleen al zo’n naam, Mthwakazi levert veel op:

‘Het koninkrijk lag ten noorden van de Limpopo en werd in het zuiden begrensd door de Transvaal, in het oosten door Portugees-Oost-Afrika en in het westen door Beetsjoeanaland.’

Transvaal zal misschien nog een lichtje doen branden, naar de buurt in Amsterdam Oost. Limpopo was mij onbekend. Van die namen maak ik een oude realiteit, geen Kuifje-stripboek.
Johnson haalt in een enkel zinnetje een compleet onbekend land aan, en het is geen fictie, geen sprookjeswereld, het is belangrijke informatie die met ieders leven in het westen gelinkt is.

Nair zit verwikkeld in een spionageachtig verhaal. Toch is dat niet het belangrijkste, De lachende monsters is geen thriller of speurdersroman. In een van de eerste scènes is een Guinness-commercial op tv. Nair beschrijft het filmpje over twee broers. De oudste heeft een succesvol leven in de stad en keert terug naar de jongste broer in de rimboe, zoals Nair het noemt. Ze zitten Guinness te drinken in het licht van lampen ‘die ze niet echt bezitten.’ Dat is belangrijk. De oudste geeft de jongste een buskaartje en zegt: ‘Ben je klaar om aan de mannentafel te drinken?’ De jongste zegt dat hij klaar is. De voice-over zegt: ‘Streef naar het hoogst bereikbare.’
Verderop in de roman komt het filmpje terug, met uitleg: ‘Door de kracht die in deze drank wordt mee gebrouwen bevrijdt de grote broer zijn kleine broertje van een vloek die ze geen van beiden begrijpen, en zij aan zij gaan ze op weg naar het Koninkrijk van de Beschaving.’

Ik begrijp de vloek ook niet. Ik begrijp alleen het verschil tussen stad en platteland, een verschil dat in Afrika net zo bestaat als overal ter wereld. Dit verhaal maakt het leven van Afrikanen herkenbaar en tastbaar. Dat is wat Johnson doet. Of hij nu schrijft over Amerika, Vietnam of Sierra Leone, zijn personages hadden overal vandaan kunnen komen. Dit is juist iets wat Afrikaanse schrijvers niet kunnen: het duiden van een eenvoudige locale bierreclame die iets betekenen kan voor mensen op de gehele aardbol.

Het is zeker de moeite waard: een spionageverhaal dat in Afrika speelt. Johnson, geboren in München, woonachtig geweest op de Filipijnen en in Japan, later Washington, heeft lol gehad in het uiteenzetten van de fictieve spionagegesprekken, de locaties met uitvaldeurtjes, de onderlinge verhoudingen. Bovendien schrijft hij lekker, laat hij Nair lekker vertellen. Maar er is iets wat ik steeds mis: de voeten aan de grond. Aan het stof, zoals ik graag boeken lees die in Nederland spelen en die de klompen in de klei hebben steken. In De lachende monsters voel ik het stof niet, voel ik niet hoe het is om Afrikaan te zijn. Dat is niet zo gek, dat weet Johnson helemaal niet en is slim genoeg om geen poging daartoe te doen. Ik mis het omdat dit het beginsel van mijn leesopdracht was, een maand geleden.

Deze roman kan daar niks aan doen. Dus ik las een zeer goed geschreven spionageboek dat speelt in Afrika, van een sterke Amerikaanse schrijver. Punt.

De Bezige Bij gaf De lachende monsters uit, het boek is nog verkrijgbaar via Boekwinkeltjes.nl.

Daan Stoffelsen: Arielle Veerman, De langste adem

Het literaire wereldje is gesloten door corona, al zijn er literaire prijzen (die een ander nog meer gegund worden) en ongetwijfeld ontmoeten schrijvers elkaar weer. Even geleden alweer reageerde Jan in een uitgebreid blog op de geruchten rondom Arjan Peters. Hij beschreef een gezellige literaire wereld, waarin mensen elkaar beïnvloeden, en stukken gepubliceerd worden ondanks of juist omdat dat je elkaar kent. Dat is bij De Revisor niet anders: ik kom zelden bij een schrijver over de vloer, maar ik schrijf menig schrijver in mijn redactiemails aan met haar of zijn voornaam, en ik kan daarna alsnog over een boek van die schrijver iets schrijven. Twee weken na Jans blog deden hij en ik dat dan ook in deze rubriek. Dat is moeilijk te vermijden en kan heel goed, denk ik ook, als je daarover open kaart speelt, en je je argumentatie technisch houdt. Het is overigens niet vanzelfsprekend: met de meeste auteurs die hier langskomen heb ik nog nooit gesproken of gemaild, en omgekeerd schrijf ik ook niet over elk boek van een bekende.

Of die context de enige juiste is om Arielle Veermans De langste adem te lezen, weet ik niet helemaal zeker. Veerman is de ex van Joost Zwagerman, de moeder van drie van zijn kinderen, en niet lang na een vechtscheiding ontnam hij zich het leven. In dit boek (een roman, zegt het omslag, maar het voelt erg non-fictief aan) beschrijft ze de periode na zijn dood, en het verloop van hun relatie, een benauwend verhaal van advocaten, psychiaters, stalking, depressie. En van schrijvers met invloed, en schrijvers die een kant kiezen.

Veerman is geen literair schrijfster, ze beschrijft dingen vaak, ze toont niet, en dan worden het snel clichés. ‘Later, toen iedereen zich begon terug te trekken omdat mijn moeder steeds verdrietiger werd en vaak ziek op bed lag, werd de sfeer leeg en uitzichtloos.’ ‘Wanneer iemand ergens echt over inzat en bijvoorbeeld sombere gedachten had over zelfmoord of twijfels had over vriendschappen of verliefdheden, kwam dat meestal in een-op-eengesprekken ter sprake.’ ‘De goede jaren waren begonnen, we waren jong en sterk en stevenden af op de teleurstellingen die van ons de mensen zouden maken die we werkelijk zijn. Zoals oorlogen en andere rampen dat konden doen.’ ‘We waren door opgedane ervaringen uitgegroeid tot aanvallige, complete personen; een jonge gedaante om een oude kern, het voelde nieuw en het was ook vertrouwd.’

Het zijn allemaal passages uit de relatieverhaallijn, en misschien is het de neiging tot conclusies trekken die oorspronkelijke verwoording in de weg staat. En misschien zijn er juridische beperkingen om uit stalk-e-mailtjes te citeren, zodat we het nu met de samenvatting moeten doen. Ja, er staan geloofwaardige dialogen in, en scènes die beklijven (een jonge Zwagerman die op haar feestje iedereen aanschiet omdat hij voor het eerst gepubliceerd is, bijvoorbeeld, of een oudere Zwagerman die zijn echtgenote niet naast zich duldt op de rode loper van het Boekenbal. Het bezoek aan het lege huis van de overledene), maar literair is er te weinig te halen om dit boek uit te lezen.

Wel het indringende verhaal, de droevige nasleep waarin enkele vredes gesloten worden, maar waarin vooral blijkt dat bijna het hele kamp-Zwagerman de ex haat en haar de schuld geeft, naast de woelige aanloop naar en afloop van een gelijkwaardige liefdesrelatie waarin de echtgenote tot assistente en huismoeder wordt gedegradeerd. De aaneenschakeling van confrontaties. En misschien toch de bekendheid van Zwagerman.

Veerman schetst als outsider een literair wereldje waarin iedereen elkaar kent en waarin niemand kwaad wil spreken over de dode. Ze beperkt zich tot voornamen, maar ik herken ze, vooral van hun boeken of van mijn werk bij Athenaeum Boekhandel. Ze noemt de nieuwe vriendin van Zwagerman overigens niet bij naam, dat is heel chic, maar Bram Bakker, de schrijver en psychiater die een onduidelijke, zeg maar gerust kwalijke rol in de scheiding en de nasleep speelt, wordt voluit genoemd.

Misschien is De langste adem dus wel van secundair literair belang: we krijgen een inkijkje in een klef wereldje, en in hoe mensen omgaan met roem en het publieke domein. Want ja, mocht ik in een vechtscheiding belanden, dan krijg ik natuurlijk alle verloskundigen tegen me die ik tot dan toe tot mijn vriendenkring rekende, collega’s en oudste vrienden kiezen vanzelfsprekender partij, en het is verfrissend te spreken over schrijvers als mensen met een gewoon beroep, met collega-ZZP’ers, slechtbetalende opdrachtgevers en een jaarlijks netwerkevenement (het Boekenbal) – maar er is een flinke nuance. Schrijvers hebben een podium (Zwagerman had dat zeker, ook op tv), en een vaardigheid (goed met woorden – Veerman schrijft met bewondering over de essays die ze terugvindt) die ze een voordeel geeft, en een aanzien buiten de persoonlijke kring. Veermans relaas roept bij mij de vraag op of die omstandigheid, en het egoversterkende effect ervan, de tragische gebeurtenissen heeft versterkt.

Mijn eigen conclusies zijn vooralsnog: vermijd ongelijkheid in je relatie, mijd televisiepsychiaters en houd afstand. En blijf lezen.

Prometheus gaf De langste adem uit.

Run the Jewels, Teju Cole, Chinua Achebe: de redactie las antiracistische en Afrikaanse literatuur, indringende hiphopteksen, pijnlijke vragen en wrange clichés, en een ijzersterke klassieker uit Nigeria.

*

Thomas Heerma van Voss: Run the Jewels, RTJ4

Elk genre heeft te maken met vooroordelen, binnen en buiten de muziek, maar rondom hiphop lijken de vooroordelen vaak net iets hardnekkiger dan elders. Dat valt deels te begrijpen: er verschijnt nu eenmaal veel nogal prominente én oppervlakkige hiphop, die hoofdzakelijk draait om geld, vrouwen en feesten en die ook nog eens tientallen miljoenen keren wordt gestreamd. Wie alleen gelikte snippers van Lil Kleine of van Drake hoort, zal het lastig vinden om in hiphop het genre te zien dat regelmatig ‘poëzie van de straat’ is genoemd en dat door de legendarische rapper Chuck D (van de groep Public Enemy) ‘the black CNN’ werd gedoopt.

In deze weken waarin Black Lives Matter prominenter is dan ooit tevoren, en waarin de beweging via de ene overtuigende demonstratie na de andere van zich laat horen, wordt voor mij de kracht van hiphop weer eens onderstreept. In Nederland is er veel te doen om Akwasi, al jaren een van de slimste, meest betrokken rappers die we hebben. Helaas wordt er meer gesproken over hoe hij zijn boodschap op de Dam verkondigde – en over één citaat dat al vaak genoeg is aangehaald – dan over het racistische systeem dat hij benoemde. (Waarom gaat het niet net zo veel of zelfs veel meer over de mensen die hem bij Veronica Inside herhaaldelijk de ‘verbindpiet’ noemden en juist een deel van het probleem illustreerden?) Te midden van alle commotie nam hij ook nog het half gezongen en half gerapte nummer Geen wedstrijd op, waarin hij sterk spreekt over zijn positie als achtergestelde zwarte jongere in Nederland: ‘We komen van een achterstand / En uit een achterstandswijk / Want ze willen dat die achterstand blijft.’

Nog meer indruk maakte het ook net verschenen album RTJ4 van Run the Jewels, een Amerikaans duo bestaande uit El-P en Killer Mike. Mike, een Afro-Amerikaanse veertiger uit Atlanta, zoon van een politieagent, laat zich vaak van zijn activistische kant zien. Zo spande hij zich actief in voor de Bernie Sanders-campagne en hield hij na de moord op George Floyd een aangrijpende, viral toespraak over zijn woede (Youtube) rondom het politiegeweld. Nog krachtiger is het nummer Walking through the snow, dat pal daarop verscheen en waarop hij ingaat op de kwalijke wijze waarop zenders als Fox News werken, op de geestdodende patronen van stelselmatige onderdrukking:

The way I see it, you’re probably freest from the ages one to four 
Around the age of five you’re shipped away for your body to be stored
They promise education, but really they give you tests and scores
And they predictin’ prison population by who scoring the lowest
And usually the lowest scores the poorest and they look like me
And every day on the evening news, they feed you fear for fre
And you so numb, you watch the cops choke out a man like me
Until my voice goes from a shriek to whisper, ‘I can’t breathe’

Het heeft altijd iets geks om rapteksten zo uit te schrijven, omdat ze zijn geschreven om hardop te horen, en omdat – zeker bij Killer Mike, een bijzonder bevlogen rapper – een deel van de kracht zit in de manier waarop ze worden uitgesproken. Maar ook op papier is dit een indringend fragment, des te meer omdat het niet geschreven is naar aanleiding van de actualiteit: het nummer was al ruim voor de dood van George Floyd opgenomen. Oftewel: dit is geen modieuze gril, maar een persoonlijke hartenkreet. Dat Floyds ‘I can’t breathe’ hier woordelijk terugkomt is geen gek toeval, maar dat komt omdat andere Afro-Amerikanen vóór hem al zijn gestorven bij het uitspreken van dat ene zinnetje (denk aan de dood van Eric Garner).

Natuurlijk ben ik zelf een buitenstaander bij veel van wat zich nu afspeelt, ik heb de luxe om weg te kunnen kijken wanneer ik wil, volgens sommigen zal ik als witte man al snel verdacht zijn. Maar via hiphopmuziek kom ik in deze weken, meer dan via romans of poëzie, wel enigszins in de buurt van wat zich allemaal afspeelt, en de pijn die daar achter schuilgaat.

Daan Stoffelsen: Teju Cole, Open stad en Vertrouwde en vreemde dingen

De eerste reflex is herlezen. Een secundaire reflex. Maar een vertrouwde: ik heb in mijn leven zelden actie gevoerd, en als witte man heb ik geen eerste recht van spreken. Hierna komt het nieuwe lezen (Abdelkader Benali’s essay De vreemdeling ligt klaar, ik verwacht Mijn ontelbare identiteiten van Sinan Çankaya deze week met de post) en het alsnog lezen (Wekker, Essed, De Kom, Nzume). En daarna: wat kunnen we als tijdschrift betekenen.

Maar nu herlees ik stukken uit de romans en essays van Teju Cole. In 2012 schreef ik over Open stad (Open City, vertaling Paul van der Lecq), zijn Amerikaanse debuut (zijn Nigeriaanse debuut werd daarna heruitgebracht) voor NRC Handelsblad en ook voor De Revisor. Mijn herinneringen eraan waren vervaagd, maar het boek trok me aan door de stijl, met lange geschakelde zinnen, door de eruditie en de eenzaamheid van de hoofdpersoon, een jonge Afrikaanse arts-assistent psychiatrie, en door de thema’s die hij al wandelend en peinzend aansnijdt, de met bloed doortrokken geschiedenis van New York bijvoorbeeld. De depressie van de hoofdpersoon heeft een morele achtergrond, hij verzwijgt iets, hij zit met iets – dat is ook sterk. Maar ik was vergeten dat er een Brussels deel is, dat een Arabische component toevoegt aan de zwart-witte lijn in de roman, en er was één passage die ik maar niet kon terugvinden, maar die qua toon en sfeer heel treffend is. Ja, hier:

‘Die middag, waarin ik steeds in en uit mezelf glipte, waarin tijd een rekbaar begrip werd en stemmen uit het verleden doordrongen tot in het heden, leek het centrum van de stad in de greep van een oproer uit vroeger tijden. Ik was bang verzeild te raken in rellen die gericht leken tegen de dienstplicht. Ik zag alleen mannen en zij haastten zich onder kale bomen door, weken uit voor het omgevallen dranghek waar ik bij in de buurt stond en een eindje verder voor andere. Zo’n tweehonderd meter verderop in de straat vond een soort knokpartij plaats, vreemd genoeg ook al geruisloos, en toen het opeengepakte kluitje mannen uiteenging, kwamen twee ruziemakers in beeld die met elkaar op de vuist wilden, maar uit elkaar werden getrokken. Wat ik daarna zag, joeg me de stuipen op het lijf: verder weg, voorbij de apathische menigte, bungelde het lijk van een gelynchte man aan een boom. Het was een tengere gestalte die geen licht reflecteerde, van top tot teen in het zwart. Maar al snel veranderde hij in iets minder onheilspellends: een donkere doek aan een bouwsteiger, wervelend op de wind.’

Lange zinnen, vage emoties en observaties, geen geluid maar wel veel associatie – het roept rumoer op, en rellen, en duisternis. En toch begint het boek heel rustig, nieuwsgierig, met oog voor detail. Cole schreef ook essays en recensies, die samengebracht werden in Vertrouwde en vreemde dingen, in de vertaling van Ton Heuvelmans, René Kurpershoek, Van der Lecq, Hien Montijn en Menno Grootveld. In het kader van #withuiswerk is ‘Het zwarte lichaam’ (‘Black Body’ ook in The New Yorker), Coles essay over James Baldwin in Zwitserland en white supremacy en Afrikaanse kunst, een aanrader. Cole reist zelf naar Baldwins schrijfdorp toe, en bekijkt de Verenigde Staten vanuit een Europees en wit perspectief. Het is het openingsessay, en het eindigt zo:

‘“Mensen die hun ogen sluiten voor de werkelijkheid roepen hun eigen vernietiging over zich af, en iedereen die vasthoudt aan een staat van onwetendheid, lang nadat die onwetendheid dood is gegaan, maakt van zichzelf een monster.” Het nieuws van de dag (oud nieuws, maar rauw als een vleeswond) is dat het leven van zwarte Amerikanen vanuit het oogpunt van de politie, de rechterlijke macht, het economisch beleid en talloze vreselijke vormen van onachtzaamheid nog steeds niets waard is. Er wordt een beroep gedaan op onwetendheid, maar er is feitelijk geen onwetendheid meer mogelijk. De morele wijzer staat nog steeds zo ver in het rood dat we ons niet eens kunnen buigen over de kwestie van schadevergoeding. Baldwin schreef Stranger in the Village ruim zestig jaar geleden. Wat nu?’

Die slotwoorden zijn hamerslagen, een vraag na zoveel pijnlijke feitelijkheid. Wrang geestig daarnaast is ‘In plaats van te denken’ (‘In Place of Thought’), waarin Cole een alfabetische opsomming van clichés maakt. Wrang, geestig, raak:

‘afrika. Een land. Arm maar gelukkig. In ontwikkeling. amandel. Ogen zijn altijd amandelvormig. ambachtsman. Een timmerman uit Brooklyn. american. Met het voorvoegsel “all” verwijzend naar een blonde vrouw. […] chocolade. Term ter omschrijving van de huidskleur van een zwarte vrouw. Andere betekenissen onbekend. […] diversiteit. Lovenswaardig, natuurlijk, binnen zekere grenzen. Vertel over het werk dat je hebt verricht voor het Peace Corps. […] fascisme. Altijd laten voorafgaan door “sluipend”. feministen. Fantastisch, in principe. gemeenschap. Dient vooraf te worden gegaan door “zwarte”. Blanken moeten het bij gebrek aan gemeenschap van hun eigendommen hebben. […] karamel. Term ter omschrijving van de huidskleur van een zwarte vrouw. Andere betekenissen onbekend. kinderen. De enige rechtvaardiging voor welk beleid dan ook. Verwijs altijd naar “onze kinderen”. Mensen zonder kinderen hebben geen belang bij het verbeteren van de samenleving.’

Etcetera: een gentle reminder dat taal niet onschuldig is. Overigens geldt ook voor anti-racistische teksten, dat kinderen belangrijk zijn (Baldwin, Coates) – en niet onterecht, denk ik als ouder, maar misschien spreken ze me wel extra aan vanwege het mechanisme dat Cole beschrijft. Vertrouwde en vreemde dingen is veel meer dan deze twee stukken, het sterke is dat – net als in Open stad – kleur en antiracisme even vaak de kern als een bijkomstigheid zijn in mooie en doordachte essays over kunst en maatschappij. Dat zegt iets over Cole, een zwarte schrijver, maar net zozeer over kunst en maatschappij: systemisch racisme bestaat, en of het je raakt of niet, of je het dagelijks ziet of niet: blanco kun je niet meer zijn.

De Bezige Bij geeft de boeken van Teju Cole uit.

Jan van Mersbergen, Chinua Achebe, Een zoon van zijn volk

De afgelopen week heeft mijn voornemen om uit ieder Afrikaans land een roman te lezen een andere wending gekregen, een kleur vooral. Nu Black Lives Matter trending is zal ieder boek dat ik over Afrika lees gaan over de roots van zwarten. Voor het lezen maakt het niet veel uit. Proberen Afrika te begrijpen is geen trend, het is iets dat iedereen aan te raden is, om de kwaliteit van de boeken, om de diepte van het continent en de verdieping die het je schenkt.
In de jaren tachtig, een tijd die ik me nog wel herinner maar inmiddels steeds verder en verder weg is, gaf uitgeverij In de Knipscheer een uitgebreide reeks romans uit die de Afrikaanse bibliotheek heet, een uitkomst voor lezers die dit complete continent willen lezen.

Naast Wole Soyinka kende ik geen Nigeriaanse schrijvers, tot ik in de Afrikaanse bibliotheek een boek van Chinua Achebe tegenkwam dat overal veel waardering oogstte en door Anthony Burgess gerangschikt werd onder de 99 beste Engelse romans sinds 1939: Een zoon van zijn volk (vertaald door Paul Dirken). Het is een zeer soepel verteld verhaal over politiek en macht in Nigeria.
Aan het woord is Odili Samalu, die aanvankelijk nog leraar is, een onbeduidend baantje, tot een oud-leraar de school bezoekt die inmiddels opgeklommen is tot minister van Cultuur: Nanga. In cultuur heeft hij amper interesse, hij weet niks van de beroemdste roman die in Nigeria ooit verschenen is, The Song of the Black Bird, maar heeft wel voldoende charisma en handigheid om zich in de politiek staande te houden.
Manga nodigt Samalu uit op zijn verblijf, hij schijnt kans te maken op een studiebeurs, en zo kan de verteller me meenemen achter de schermen van de politiek in het Nigeria van de jaren zestig.
Achebe weet hoe je een verhaal moet vertellen en welke afstanden er tussen schrijver, verteller en lezer bestaan. Zo vertelt Samalu over Elsie:

‘Waar moet ik beginnen over haar te vertellen? De moeilijkheid met het schrijven van dit soort verhalen is dat de schrijver beschikt over alle mogelijke kennis achteraf, wat niet het geval was toen de oorspronkelijke gebeurtenissen plaatsvonden. Wanneer hij een figuur als bij voorbeeld Elsie introduceert, heeft hij is zijn achterhoofd al een totaalbeeld van haar; haar opkomst, haar rol en haar verdwijnen van het toneel. En dit heeft de neiging zelfs de eerste woorden die hij schrijft een bepaalde kleur te verlenen. Ik kan alleen maar hopen dat het bewustzijn van dit gevaar me erin heeft doen slagen het op een afstand te houden.’

Heel slim: een schrijver die geen schrijver opvoert die zit te dubben en piekeren over zijn boek, maar een schrijver die weet dat wanneer hij over een vrouw vertelt hij de gehele geschiedenis kent, en die ook weet dat hij moet doseren. De lezer kent Elsie nog niet. Daarom vertelt Samalu in het vervolg op zijn gemak over deze vrouw, het enige meisje waarmee hij nog dezelfde dag waarop hij haar leerde kennen naar bed is geweest – en wel binnen een uur.
Die informatie zegt meer over de mooie vertelwijze van Samalu dan de interessante beschouwing over schrijven, dus lezers hoeven niet bang te zijn dat dit een roman is over het schrijven van een roman. Slechts zelden komt Achebe daarop terug, zoals aan het begin van hoofdstuk zes: ‘Ieder die dit verhaal nauwkeurig heeft gevolgd, zal zich stellig afvragen wat er van Elsie geworden is…’
Af en toe een speldenprikje over hoe je vertelt, schrijft en leest, alleen als extraatje voor de schrijver die graag boeken leest waarin andere schrijvers daar bewust mee spelen.
Een zoon van zijn volk is vooral een roman die laat zien hoe in een Afrikaans land als Nigeria een andere modus heerst, hoe de logica anders is dan die bij ons, zonder dat tot een onoverbrugbare afstand of onderwerp te maken, en dat is knap.
Ik lees niet over folklore, ik lees op welke manier gedachten en cultuur het dagelijks leven bepalen.

‘Maar dat overkomt mij dikwijls: een erg onzinnige gedachte of een vulgair melodietjes, dat ik me gewoonlijk zou schamen te fluiten waar anderen bij zijn, zoals die radiodreun die een middel om lintwormen te verdwijnen aanprijst, komt in me op en blijft me achtervolgen.’

Ik denk dat iedereen zich zo’n liedje voor kan stellen, reclame werkt zo, maar reclame voor een anti-lintwormenmiddel vertelt net even wat meer over de plaats waar dit verhaal speelt. Bovendien is het grappig.
De minister vraagt een nieuwe kok of hij een beetje kan koken. Hij eet het liefst de Afrikaanse keuken, maar de nieuwe kok wil Europees koken: nierragoût, kippepuree en cake omelette. Daar zit een verfijnd idee achter dat terug gaat naar de basale man-vrouwverhoudingen, want koken is een beroep, maar:

‘Zolang een man zich beperkte tot het klaarmaken van buitenlandse hapjes, kon hij de behaaglijke illusie blijven koesteren dat hij zich niet echt inliet met een zo onmanlijke bezigheid als koken.’

De man-vrouwverhoudingen komen veelvuldig terug in de vermakelijke passages op het ministerie. Als er na een lange reis een nieuwe vrouw verschijnt:
‘Ik vond haar in onverfriste staat knap genoeg en dacht aan een grappig gezegde in mijn dorp over een bepaalde vrouw wier dochter om haar schoonheid geprezen werd en die zei: U hebt haar nog niet gezien; wacht maar tot ze in bad is geweest.’
De Amerikaanse vrouw kent de gebruiken van Afrika, want als ze met de verteller gaat dansen:
‘Onder het dansen deed ik snel wat psychologie op. Klaarblijkelijk was het Jean onder het praten aan tafel opgevallen dat ik met mijn benen zat te trillen, wat betekende dat ik dringend met een of andere vrouw naar bed wilde.’
Bijzonder geestige redenering, die vooral gemaakt wordt door de woordjes ‘dringend’ en ‘een of andere’, wat verraadt hoe hoog de nood is en hoe weinig kieskeurig een man met een trillend been nog hoeft te zijn.
Bij een boektentoonstelling, niemand weet precies wat dat is maar de minister van Cultuur moet de opening verrichten, is een opvallende man aanwezig, vanwege zijn kleren:
‘Zijn gewaad was gemaakt van een of ander duur uitziende, Europese wollen stof – wat in die dagen niet zo heel vreemd was. Maar wat me verbaasde was, dat de kleermaker de smalle, gele zelfkant van de stof had laten zitten, waarop de fabrikant onafgebroken met duidelijke zwarte letters adviseerde: 100% WOOL: MADE IN ENGLAND. Hij had deze reclame als extra versiering op beide mouwen gebruikt. Eens te meer trof het me hoe eindeloos vindingrijk men bij ons is, vooral waar het kleren betreft.’
Let wel, dit is bijna vijfenvijftig jaar geleden geschreven, toen er nog geen exposities in Europa waren die laten zien hoe vindingrijk ze in Afrika met kleding zijn. Achebe kijkt van binnenuit naar zijn land, en hij kijkt scherp, dat is alles.

Naast de grap en de schets laat Achebe ook een diepgravende Afrikaanse logica zien, zoals de passage over troost:

‘Als men bij ons een vrouw gaat troosten wier baby bij de geboorte of spoedig daarna is overleden, zegt men haar dat ze haar tranen moet drogen, omdat het beter is dat het water wegloopt dan dat de kan breekt. Dat is gebaseerd op de gedachte dat je met een kan weer naar de rivier terug kunt gaan.’

Zo duidelijk geredeneerd over verdriet, dat zie je in het Westen zelden. Daar is de basis van literatuur juist het onvermogen met verdriet om te gaan. Tranen worden gedroogd, maar alleen om weer verder te kunnen. De knop moet om. Achebe voedt zijn verhaal met een volstrekt natuurlijke en sterke gedachtegang, die voor mij bij de logica van Afrika hoort.
Op verschillende momenten bouwt Achebe dat uit. De staat van zijn land is pril, kwetsbaar, gevaarlijk kwetsbaar zelfs. Hij vindt een mooie metafoor:

‘Iemand die juist uit de regen is binnengekomen, zich gedroogd heeft en droge kleren heeft aangetrokken zal minder zin hebben om weer naar buiten te gaan dan iemand die steeds binnen is geweest. De moeilijkheid met onze nieuwe natie was – zoals ik het toen zag, liggend in bed – dat niemand van ons lang genoeg binnen had gezeten om te kunnen zeggen: Wat kan het mij ook verdommen.’

Opeens begrijpt de lezer Afrika.
Een Amerikaans echtpaar duikt op in de roman, een flirterige vrouw en een man die stelt dat Amerika niet volmaakt is, ‘maar vergeet niet dat wij het enige machtige land in de hele wereldgeschiedenis zijn, het enige dat de kracht had anderen te veroveren maar dit niet deed.’
Dat laat Achebe voelen: de macht van Amerika en hoe dat voor een doodgewone Nigeriaan is. Amerika, het land waar wit en zwart zo veel meer vermengd zijn, maar daar heeft Achebe het niet over. Amerika is een grootmacht die zich bekommert om staten in Afrika.
De man geeft in een heel klein tussenzinnetje nog even een beeld van de geschiedenis en de zwarte bevolking in Amerika. Hij ziet geen wanhoop en stelt dat we moeten doorzetten, niet verslappen:

‘We moeten niet weer slapend op de zweep worden aangetroffen.’

Natuurlijk is dat het zinnetje waar de hele buitenlandse verhoudingen om draaien, en tegelijk vertelt het dat deze Amerikaan zelf zwart is, dat hij zijn geschiedenis in Amerika kent, en dat hij een rol heeft in Nigeria.
Niet verslappen, niet gaan slapen op de schijnveiligheid van een werkloze zweep waarop je een dutje kunt doen. Een geweldig sterk beeld.

Halverwege de roman slaat de verteller een andere weg in. De minister heeft hem een poets gebakken, en wat nu?
De hoofdpersoon komt in verzet, maar op een subtiele manier.
Een zoon van zijn volk is niet voor niets een zeer goed gewaardeerde Afrikaanse roman, een boek dat verder uitnodigt om over Afrika te lezen, al is het wel moeilijk selecteren, want niet iedere roman kan zo goed zijn als deze – dat is het enige nadeel van een ijzersterk boek: alles wat daarna komt zal dit boek moeilijk overtreffen.

Een zoon van zijn volk is nog verkrijgbaar via Boekwinkeltjes.nl.

Jennifer Nansubuga Makumbi, Judith Fanto en Colm Tóibín: de redactie las een feest van een Oegandese roman, een sympathiek debuut en een knappe hervertelling van een Griekse mythe. Onbekende en oude verhalen in nieuwe boeken.

*

Jan van Mersbergen: Jennifer Nansubuga Makumbi, Kintu

In de kast vond ik een oud boekje staan van Alexander McCall Smith, Het geheim van de krokodil (vertaald door Ineke van Bronswijk), de originele titel: The No. 1 Ladies’ Detective Agency. Het is een zeer goed geschreven vlot boek dat speelt in Botswana. Ik las het opnieuw en haalde Google Maps erbij. Als ik een plaatsnaam tegenkwam – Kgale Hill, Gaborone, Mafikeng, Mahalapye – dan zocht ik die plaatsen op en wandelde ik op streetview eerst even door de straten. Opvallend: altijd mensen op straat. Ook opvallend: erg stoffig en gortdroog, dat land.
Botswana is zo’n vijftig jaar onafhankelijk en er wonen iets meer dan twee miljoen mensen, en dat terwijl het veertien keer groter is dan Nederland. Vergelijkbaar dus met Frankrijk, iets groter nog, en maar zo weinig mensen. En erg droog. En warm. je ziet, ik probeer een beeld te krijgen.
De hoofdpersoon van deze roman is Mma Ramotswe, een speurder. In ieder hoofdstukje laat McCall Smith zien wat zij doet en tegelijk laat hij andere personages aan het woord, zeer speels en goed gedaan.

Nu zijn er in Afrika nog veel meer landen waar ik iets van wil lezen. Mijn streven: een roman lezen uit ieder Afrikaans land. Ik heb er al een heleboel gehad, Nigeria, Egypte, Marokko, en Algerije als ik Albert Camus meereken, maar er zijn er nog veel over en het is voor mij totaal onontgonnen terrein, dus ik plaatste op Instagram een oproepje: Tips gevraagd, boeken die spelen in Afrika.
Er kwamen een paar bruikbare tips en het bleek heel fijn dat ik mijn romans uitgeef bij een literaire topuitgeverij die direct in actie kwam. De volgende dag lag er een pakketje voor de deur, met de postbode op corona-veilige afstand, dat niet door de brievenbus paste: een dikke rode roman die speelt in Oeganda: Kintu (vertaald door Josephine Ruitenberg) – veel dank daarvoor!
Het onbekende schrikt af, het onbekende trekt aan. Het begint al bij de naam van de schrijfster: Jennifer Nansubuga Makumbi. Jennifer is haar voornaam, dat begreep ik nog wel, maar bestaat haar achternaam uit Nansubuga en Makumbi, of is Nansubuga misschien haar tweede voornaam? In Engelse interviews gebruiken ze alleen Makumbi, dat is een stuk eenvoudiger, maar waar laat je dan Nansubuga? Ik neem aan dat Jennifer Nansubuga niet haar voornaam is. En net als bij García Márquez weet ik nooit of je zo’n boek nou bij de N van Nansubuga of bij de M van Makumbi in de kast moet zetten.
Veel vragen, en één zekerheid: ik ging deze roman niet in de kast zetten, ik ging direct lezen, en het was een feest.

Kleine moeilijkheid is niet alleen de naam van de schrijfster, de namen van de personages en de benamingen van allerlei gebruiken, rituelen, zaken en verbanden zijn erg moeilijk.

‘Kintu was op weg naar Lubya om eer te bewijzen aan Kyabaggu, de nieuwe kabaka.’

En een alinea verderop: ‘Kintu wist niet wat hij van Kyabaggu moest verwachten, maar het zou roekeloos zijn om een grote groep bambowa mee te nemen.’
Ik moet erg oefenen op de namen, de plaatsnamen, en die laatste woordjes moet ik maar aan zien te vullen, en toch is het heel goed te begrijpen. Het leest zoals bij de Smurfen, zonder een vergelijking te maken tussen Afrika en Smurfenland natuurlijk, je moet als schrijver tegenwoordig heel goed weten wat je wel en niet kunt zeggen, maar als grote Smurf (de kabaka) zegt: ‘We moeten zo snel mogelijk naar de Smurftoren om die laatste koffer te smurfen,’ dan weet ieder kind, geholpen door een paar tekeningen, wat ze moeten gaan doen.

Nu was ik bij Kintu erg gauw over die moeilijke namen heen, behalve bij sommige passages, zoals in: ‘Kyabaggu’s mannen namen Kintu en zijn gezelschap mee via een nieuwe route. Zo hoefden ze niet om te reizen over Nateete, Wakaliga en Lubaga, maar zetten ze direct koers naar Mpiimelebela via Kitunzi, door Bulange aan de voet van de Namirembe-heuvel.’
Op die namen moet ik even hard kauwen als mijn spellingcontrole, die de halve tekst voorziet van rode kringeltjes, zeker als in de volgende zin nog de vlaktes van Kyandondo genoemd worden, die gemakkelijk onder water liepen. Die namen blijven me niet bij, wel het water op de vlakte, en verder blijft er sprankelende literatuur over die me aan het handje meenam, Afrika in, ongeacht de plaatsnamen en de namen van de personages.Allereerst de prachtige levendige zinnetjes die op vrijwel iedere bladzijde te vinden zijn, kort, beeldend, warm, mooi. Ik weet dat er mensen zijn die stellen dat je niet zo maar zinnetjes uit een boek mag halen om iets aan te tonen, maar mijn idee is eerder dat voorbeelden kunnen aantonen hoe proza werkt en dit zijn stuk voor stuk zinnetjes die iedere schrijver in zijn eigen boek zou willen opnemen, of in ieder geval bieden ze een inkijkje in de beeldende manier van vertellen die Nansubuga Makumbi subliem beheerst:

• ‘Bovendien was seks met een condoom zoiets als op een snoepje zuigen met het papiertje er nog om.’
• Als iemand een wijd T-Shirt aantrekt: ‘Toen hij zich omdraaide, golfden de Chicago Bulls om zijn schouders.’
• Als een man net de hersens ingeslagen is: ‘Kamu’s rechteroog keek nog steeds strak voor zich uit.’ Een zin die honderd bladzijden verderop in de roman terugkomt als: ‘Kanu’s rechteroog kijkt strak voor zich uit.’
• Over grenzen van de zorg van een moeder die vier tweelingen kreeg: ‘Ze gaf de baby’s borstvoeding tot ze gingen rondrennen.’
• Als een jongen op zijn moeder is gaan lijken; ‘… lang, statig en met het knapste gezicht dat ooit door een baarmoeder was geboetseerd.’
• Als het wandeltempo wat te laag is zegt een man: ‘De slakken likken aan mijn hielen.’
• ‘De slaap is een dief.’
• ‘Hij voelde zich verraden door het rotsblok en de boom.’

Zo kan ik nog wel even doorgaan, na vijftig bladzijden heb ik mijn pen en papier weggelegd en ben ik werkelijk gaan lezen.

Naast die mooie zinnetjes werd ik overvallen door een mooie Afrikaanse logica die dit boek anders maakt dat Westerse literatuur.
In een interview dat ik op internet vond stelde Nansubuga Makumbi dat literatuur niet in Europa is ontstaan. Nou heb ik geen idee waar literatuur ontstaan is, ik denk dat iedere cultuur zo zijn eigen manieren van vertellen heeft. Ik zoek het tegenwoordig bij de spreektaal van de polder waar ik opgegroeid ben, die is even waardevol als de spreektaal van Botswana of Oeganda, maar wel anders.
De vertelcultuur en logica van Afrikaanse verhalen is in ieder geval bijzonder. Een zoon die zojuist doodgeslagen is komt ’s nachts weer terug, en het is geen droom, het is echt. En volstrekt normaal. In plaats van een paginalange droomduiding geeft Nansubuga Makumbi simpelweg het gesprekje weer.

Over een gebied dat o Lwera heet:

‘O Lwera speelde spelletjes met je geest. Zijn wapen was de illusie. Oriëntatiepunten in de verte leken zo aanlokkelijk dichtbij dat naïeve reizigers zichzelf onmogelijke doelen stelden en daardoor de plekken waar je kon uitrusten vaak voorbijliepen. Onervaren reizigers zwoeren dat o Lwera op het moment dat ze hun voeten optilden de grond onder hen zodanig verschoof dat ze terugliepen naar waar ze vandaan kwamen, waardoor ze het beangstigende gevoel kregen dat ze liepen maar niet vooruit kwamen.’

Die logica van verplaatsing en illusie in een uitgestrekt droog Afrikaans gebied doet me direct denken aan de logica van Carnaval. Die is namelijk precies hetzelfde. Maak je een dansje of wil je van de ene plaats naar de andere, dan draait de aarde onder je zware carnavalsschoenen door zodat je op dezelfde plek blijft staan en niks anders kunt dan daar maar even blijven.
Ik denk dat Afrikanen de logica van Carnaval in ieder geval beter kunnen begrijpen dan veel Hollanders.

Die logica zit in ieder hoofdstuk.
Als een man getrouwd is met een jong meisje dat nog in de groei is en hem voorbij groeit, en eigenlijk toch nog kind blijft en geen seks met de oude man wil, zeggen anderen: ‘Hij had haar direct zwanger moeten maken,’ dan was hij van het probleem af geweest.

Kintu zelf is gek van een jonge vrouw die een van een tweeling is, de jongste. Hij moet eerst met de oudste trouwen, dan volgt die jongste vanzelf wel, maar dat wil hij niet. Ze bieden hem de oudste er gratis bij aan, hij wil nog steeds niet. Pas als ze hem kinderen schenkt gaat hij overstag.
Een andere man heeft niet genoeg aan zijn vrouwen en neemt er af en toe een man bij, dat is logisch want het begint bij zijn seksuele drive. Een aannemelijke redenering, die in de roman verkondigd wordt door een zojuist onthoofde legeraanvoerder. Hij waarschuwt wel: ‘Probeer nooit uit nieuwsgierigheid een man. Voor veel mensen is dat net als een rivier: een stroom die maar één kant op gaat en nooit meer terugkomt. Als je eenmaal het diepe gekreun van een man hebt gehoord, zijn vochtige, harige huid hebt gevoeld en de geur van mannelijk zweet hebt ingedronken, wil je nooit meer een vrouw aanraken.’
Het zijn patronen en gedachtegangen die wij heel vaag nog ergens uit een ver verleden herkennen. Oud en verfrissend tegelijk.

Literatuur kan dan niet in Europa uitgevonden zijn, ergens is het wel fijn dat we in Europa heel veel van deze oude gebruiken en stammenrituelen ingewisseld hebben voor gelijke rechten tussen verschillende leeftijden, geslachten, geaardheid. Toch is het wonderlijk erover te lezen, zeker omdat Nansubuga Makumbi geen onderwerp schuwt en er steeds een draai aangeeft die je niet direct doet terugverlangen naar die oude tijd, maar wel je gedachten verbreedt, en dat is de winst van lezen over Afrika, van binnenuit.
Wat ieder boek nodig heeft: een verhaal van a naar b dat buiten landschap, personages en plaatselijke kleur om gaat, en gelukkig begrijpt Nansubuga Makumbi dat. De proloog is een inleiding die in het heden speelt, met een gruwelijke moord. Het eerste hoofdstuk is een reis naar de koning, door Kintu zelf, langs de eerder genoemde moeilijke plaatsnamen. Ergens weet de lezer: Kintu gaat daarheen en hij gaat dit en dit doen. Dat geeft richting. Dat maakt dat je over de moeilijke namen heen leest en wegdroomt en aan Carnaval denkt, tot Kintu werkelijk bij de koning is.
Dit verhaal is een scheppingsverhaal. Geen roman over Afrika zoals we gewend zijn, en zoals buitenlandse uitgevers dat graag zien: over de kolonisatie, over armoede, vluchten, over corruptie, oorlog en honger. Live Aid, maar dan in boekvorm. Het Dave Eggers-perspectief, waarin eigenlijk Amerika centraal staat.
Kintu is van binnenuit. Onze Westerse invloed ontbreekt. Zelfs de complete kolonisatie wordt overgeslagen, want de schrijfster maakt een sprong van 1750 naar onze tijd.
Mooi!

In een interview in de Volkskrant, afgelopen zaterdag, zegt ze:

‘Toen ik aan Kintu begon, bedacht ik: als ik over het kolonialisme ga schrijven, dan gaan mijn Europese lezers weer alleen naar zichzelf kijken. Maar ik wil dat ze ook eens kijken naar ons, de Oegandezen, hoe mooi we zijn, hoe lelijk, hoe wat dan ook. Russische klassiekers gaan ook niet over kolonialisme: als ik die lees, ga ik een Russische wereld binnen. Zoiets wil ik ook.’
Op die manier schrijven Nederlandse schrijvers over Nederland.

In het interview geeft ze tevens uitleg over haar naam:

‘Nansubuga is mijn eigen naam, in mijn clan en volk krijgt iedereen een persoonlijke naam. In Oeganda noemt iedereen me zo. Jennifer is natuurlijk een christelijke naam. Makumbi is een mannennaam, die van mijn grootvader.’

Is me nog niet helemaal duidelijk waar Kintu in de kast moet komen te staan, maar ik zoek zeker een plekje tussen de romans die ik graag nog een keer open zal slaan om passages terug te lezen.

Uitgeverij Cossee gaf Kintu uit.

Daan Stoffelsen: Judith Fanto, Viktor

Kan het goedkomen met een boek dat op de eerste pagina al zo schrijftalig is, dat ‘ofschoon’ opduikt? (‘Ofschoon geen van de andere familieleden mijn grootvaders radicale hartstocht voor Mahler deelde, vervulde de componist, toen toch al zestig jaar dood, in ons dagelijks leven een levendige rol.’) ‘Hetgeen’ volgt twee pagina’s verder. (‘Eindeloos konden we staren naar het smoezelige zwart-witportretje van wat volgens onze grootouders ooit het mooiste meisje van Wenen was, dat wil zeggen: voordat de nazi’s haar met één kogel de dood injoegen, hetgeen zoals gewoonlijk werd samengevat met de woorden: “Laura? Die leeft niet meer.”‘)

Viktor is een roman in twee delen, die parallel aan elkaar verteld worden: de historische roman, de schelmenroman van een fantastische figuur, Viktor, die in het Wenen van de jaren dertig en veertig twaalf ambachten beoefent en elk meisje krijgt dat hij wil, en uitgroeit tot de held van zijn familie, en de coming-of-age-roman in een joodse familie van een ik die veel weg heeft van de auteur (Judith Fanto, ik kende haar niet), die zich ontworstelt aan de a-religieuze zwijgcultuur en in de pijnlijke geschiedenis duikt.

Het is een heel sympathiek boek, zowel Viktor als Geertje die zich Judith gaat noemen zijn aangename figuren met een vlotte babbel en een scherpe geest, en je gunt Geertje haar ontwikkeling en ontdekkingen, en Viktor een uitweg (al geldt ook hier helaas het vaste holocaustantwoord: ‘Viktor? Die leeft niet meer.’). Fanto snijdt goed in de gebeurtenissen, ze vertelt niets te veel, legt niet te veel uit en daardoor blijft de geschiedenis fris. Het is ook wat braaf, en dat zit hem dus in de af en toe schrijftalige stijl (nota bene bij de contemporaine verhaallijn) en de iets te nette uitgeschreven dialogen – die zijn wel scherp, maar ze doen onnatuurlijk ‘af’ aan:

‘”Begrijp je dan niet dat het zionisme de nazi’s in de kaart speelt? Wacht tenminste tot dit alles weer is overgewaaid! Goebbels heeft zelf gezegd: we laten de joden ongemoeid zolang ze zich gedeisd houden.”
“Dat heeft Goebbels helemaal niet gezegd! Hij zei: ‘… zolang zij zich terugtrekken achter hun vier muren en het Duitse volk niet beledigen met de eis gelijk te worden behandeld’. Ik wil me niet onzichtbaar maken en worden gedoogd. Ik wil leven.”
“Ach meisje, dat is toch allemaal retoriek! Jullie zijn zo jong, jullie denken in absolute termen en hebben nog niet de ervaring dat de meeste situaties in werkelijkheid genuanceerder liggen.”
“Jong?” zei Viktor. “Vader, mag ik u erop wijzen dat Schubert op mijn leeftijd en Mozart op de leeftijd van Felix hun levenswerk al hadden voltooid?”‘

Viktor kent bovendien een chronologische opbouw en er zit geen greintje kwaad in de personages, en verwacht een minimum aan bloot en bloed. Dat wreekt zich vooral in het eerste deel, waarin Viktor en Geertje nog heel jong zijn, en als Trouw het boek niet tot Boek van de Week had benoemd, had ik het weggelegd. Maar ik las door – en uit, en dit verhaal is inderdaad de moeite van het vertellen waard. Viktor is een geweldige held, een womanizer en een echte ondernemer, die bescherming tegen antisemitisch geweld aanbiedt en zelfs het bezet houden van je plaats in de wachtrijen voor uitreisvisa, die met uit de wapenverkoop verkregen geld zijn vader loskoopt en zich als de beschermer opwerpt van de familie. Je gunt hem veel meer dan ‘Hij leeft niet meer’. Maar de roman Viktor is enige compensatie voor dat gemis.

Uitgeverij Ambo|Anthos gaf Viktor uit. Op Athenaeum.nl staat een fragment.

Thomas Heerma van Voss: Colm Tóibín, Het huis van de namen

Kort samengevat komt het hierop neer: Agamemnon gaat zijn dochter Iphigeneia offeren, want er is hem aangezegd dat de wind dan van richting zal veranderen, wat cruciaal is voor de oorlog die hij voert. Zijn vrouw Klytaimnestra wordt woedend, zint direct op wraak en gaat een relatie aan met Aigisthos, en samen plannen ze hoe ze Agamemnon zullen vermoorden als hij terugkomt. Hun zoon Orestes wordt intussen onder niet helemaal duidelijke voorwendselen in ballingschap gestuurd, tijdelijk opgesloten in een niemandsland buiten de stad en zijn weg terug moet te vinden. En dan is er ook nog de andere dochter, Elektra, die op haar beurt weer een sluw moordplan ontwikkelt omdat ze haar vader wil wreken.

Dit is een samenvatting van een mythe die ik op school kreeg onderwezen en de samenvatting van Colm Tóibíns Het huis van de namen. Een wonderlijke roman, waarvoor Tóibín zich heeft gebaseerd op onder meer De Oresteia van Aischylos, Elektra van Sopohocles en ook op werk van Euripides. Dit staat keurig opgesomd in het dankwoord, waarin hij ook benadrukt dat de roman ‘grotendeels ontsproten [is] aan mijn verbeelding’. Ik baalde tijdens het lezen op meerdere plekken dat ik het bronmateriaal niet goed kende, dat ik niet precies kon nagaan waar hij de verhalen naar zijn eigen hand zette, waar hij fantaseerde en waar hij in elk geval qua gebeurtenissen reproduceerde.

Wat ik wel weet: Tóibín doet een paar heel interessante dingen met de klassieke mythes. Zo weert hij eigenlijk alle religieuze of mythische lagen uit het verhaal. Er zijn geen gesprekken met goden, er richten zich geen hogere machten tot de personages, er wordt niet van bovenaf gestuurd – wat de personages iets raar aards krijgt. Zeker door de strakke, opsmukloze stijl die  Tóibín hanteert. Soms beweegt hij als een camera bijna langs mee met de personages. Alsof hij daarmee heeft willen zeggen: de gebeurtenissen spreken voor zich, het offer en de wraak, dat zijn al zulke grootse daden, daar hoeven geen beelden of metaforen bij.

Deze keuze pakt goed uit, om te beginnen omdat Tóibín kernachtig en krachtig schrijft, bijvoorbeeld wanneer er een hond sterft:

‘De hond stribbelde niet tegen toen ze hem optilden. Ze droegen hem naar de plek waar Mitros en de oude vrouw begraven lagen en daar bleven ze bij het dier zitten wachten. Gedurende de dag ging de een of de ander voedsel en water halen, maar de hond taalde er niet naar. Hij jankte alleen zachtjes, maar algauw hield ook dat op. Ze bleven bij het dier zitten wachten, spraken er zachtjes tegen en ook tegen Mitros en de oude vrouw, zelfs nadat de duisternis was ingevallen. Toen bleven ze allebei zwijgend zitten en werd de stilte alleen verbroken door de haperende ademhaling van hond. Totdat het ademen helemaal ophield.’

Mooi, die heldere toon, en die stilistische keuze van Tóibín pakt extra goed uit omdat veel gebeurtenissen hierdoor iets vreemd aards krijgen: dat offer van Agamemnon, sláát het eigenlijk wel ergens op als je alle contact met de goden en poëtische bombast eruit haalt? Hij doet het opdat de windrichting verandert, cruciaal voor de naderende strijd, en inderdaad, die windrichting verandert ook na het offer, maar niet direct; wie zegt dat dit niet gewoon zo ging, dus dat het offer dat dit hele verhaal in beweging. Bij veel gebeurtenissen en wendingen in Het huis van de namen kun je je dit afvragen: welk doel dienen ze, sláán ze weloverwogen wel ergens op?

Fijn is bovendien dat Tóibín geen hapklare antwoorden geeft of zijn personages ergens de maat neemt – zoals hij tegen het einde van de roman ook niet uitschrijft dat Orestes wegkwijnt en, in navolging van zijn vader, niet doorheeft wie er tegen hem samenspannen en wat ze precies in hun schild voeren. Sowieso laat Tóibin fraai zien hoe achterbaks en ondoorgrondelijk de politiek is, vol onbetrouwbare wachten en warrige dwarsverbondjes; elders in de roman toont hij fraai terloops hoe leeg de wereld nog is in deze tijd van Agamemnon, hoe weinig steden en huizen er zijn.

Zo valt er genoeg knaps in Het huis van de namen te ontdekken, ik krijg aldoor de indruk dat Tóibín precies weet wat hij doet, en waarom hij voor een bepaald register of specifieke toon heeft gekozen. Tegelijkertijd kwamen de personages geen van allen helemaal tot leven. De roman wordt beurtelings verteld door de ogen van Klytaimnestra (twee gedeeltes van het boek), Orestes (drie gedeeltes), Elektra (één gedeelte) en voor geen van hen ging ik werkelijk iets voelen, ik leefde mee met wat ze beleefden maar niet met hun leefwereld, hun gevoelens, want die houdt Tóibín min of meer verborgen. De vraag die dit bij mij opriep was: waarom wilde hij uitgerekend dit verhaal vertellen? In de roman zelf geeft hij daar geen antwoord op, en ik vind het prijzenswaardig dat hij dit verhaal over sluwe politiek, offers en scheve familieverhoudingen niet expliciet aan de huidige tijd verbindt. Tegelijkertijd kwam er ook steeds een vraag bij me op die ik niet helder kon beantwoorden: waarom specifiek deze mythes, waarom nu?

De Geus gaf Het huis van de namen uit. Op Athenaeum.nl staat een fragment.