Marja Pruis, Knut Hamsun, Michael Robotham: de redactie las een rijk essay over schaamte en familie (en en passant een stukje Nieuwe Testament), een kernachtige, gevoelige boerenroman en een klassiek opgebouwde vliegtuigthriller.

*

Thomas Heerma van Voss: Michael Robotham, Leven of dood

Afgelopen maandag was ik ruim een etmaal onderweg – wachten, vliegen, overstappen, wachten, vliegen, vertraging, wachten, een busrit, wachten, nog een busrit, verdwalen, me door een taxi laten vervoeren – en bij dergelijke vermoeiende reizen grijp ik graag terug op Amerikaanse thrillers: om de tijd iets sneller te laten gaan, en omdat een thriller zich leent voor snel, langdurig lezen. Leven of dood telt ruim vierhonderd bladzijdes en nog voor aankomst had ik het boek uit. Dat is meteen al een plus: auteur Michael Robotham (van wie ik nooit eerder iets las) weet als geen ander hoe hij de aandacht moet vasthouden.

Leven of dood is een klassiek opgebouwde thriller, met een onschuldig veroordeelde, corrupte politie, een verleden waarmee ‘afgerekend’ moet worden, een sympathieke vrouwelijke rechercheur die zich tegen de gevestigde orde verzet, een boel actiescènes, een paar onschuldige slachtoffers en een vroeger raadsel dat stukje bij beetje ontrafeld wordt. Nee, origineel klinkt dat allemaal niet, maar Robotham weet zijn verhaal bijzonder effectief op te bouwen. Het sleutelwoord: dosering. Voortdurend zijn er perspectiefwisselingen, flashbacks, kleine vooruitwijzingen – meer dan ik bij thrillers gewend ben, maar net niet zo veel dat je al lezende de draad verliest. Daarin blikt deze auteur uit: je voelt als lezer wel welke kant het allemaal opgaat, en heel origineel wordt het weliswaar niet, maar toch slaagt Robotham erin me mee te nemen, in een keer, vierhonderd pagina’s lang.

Mocht u nu denken: ik wil al tijden weer eens een behendig opgebouwde thriller lezen, denk dan aan Leven of dood. Mocht u bij het woord thriller al bij voorbaat in een kramp schieten, sla dit boek dan vooral over, want er zijn ook genoeg argumenten in Leven of dood te vinden om te onderbouwen dat het hele thrillergenre van clichés of ongelukkige beeldspraken aan elkaar hangt. Nog los van de vele spatiefouten, misplaatste aanhalingstekens en tikfouten die uitgeverij Cargo niet uit deze vertaling heeft gefilterd, gaat Robotham eigenlijk steeds de mist in wanneer hij zich van beeldspraak bedient: iemand is ‘zo welkom als een stinkdier op een tuinfeest’, iemand praat als ‘een vis die een haak heeft ingeslikt’, een bibliotheek is ‘het architectonische equivalent van een liefdesbaby van een betonboer en een kubist’. Tja, dat is ronduit bedroevend schrijven. En toch haakte ik niet af. Dat lag wellicht deels aan een gebrek aan alternatieven, maar ook zeker aan Robotsham talent een spannend verhaal te vertellen.

Uitgeverij Cargo gaf Leven of dood uit.

Jan van Mersbergen, Knut Hamsun, Hoe het groeide

Deze week bestelde ik Oogst, van Jim Crace. Boek van de maand bij DWDD, maar al flink wat maanden gelezen. Na een fragment op Amazon besloot ik het boek te kopen. Het geel en blauw van de ‘Look Inside’ op die verkoopsite, boven de cover van boeken, samen met dat pijltje, zijn me inmiddels heel dierbaar. Er is geen betere reden om een boek te kopen dan het boek zelf, maar dan wil ik wel even binnen kunnen kijken. Amazon begrijpt dat. Uitgeverijen begrijpen dat ook steeds beter, want die strooien tegenwoordig met mooie leesfragmenten op hun websites.

Toen ik wachtte tot het boek bezorgd was en ik voor mijn boekenkast ging staan sprong Hoe het groeide bijna van de plank. Boeken vormen altijd verbanden, en de connectie tussen Oogst en mijn boekenkast was dit oude boek van Knut Hamsun, een van mijn favoriete schrijvers van toen ik twintig was, en net was begonnen met lezen.

De beginzin, wist ik nog, had iets te maken met een pad en het ontstaan van een pad op een stuk land. Een olifantenpaadje, maar dan niet een afgesneden stuk tussen twee slecht aangelegde stukjes trottoir in een nieuwbouwwijk, maar een eerste pad op een tot dan toe ongerept stuk natuur.

‘Dat lange, lange pad, dat over het moeras en door de bossen loopt, wie heeft dat gebaand.’

Een boerenroman die eigenlijk meteen na verschijnen een achterhaalde thematiek aanhaalt: de boeren die dichtbij de aarde staan en een goed leven leiden, in een wereld die door de industrialisering snel verandert. Met die thematiek had ik veel toen ik twintig was, of eigenlijk moet ik zeggen: die thematiek staat dicht bij mijn ouders en ik stond dichter bij hen toen ik net een jaartje in Amsterdam woonde en in tweedehands boekwinkels de uitgaves van Hamsum tegenkwam die mijn vader ook in de kast had staan. Ik kende de sterke liefdesromans Pan en Victoria, het geweldige Honger en het mooie Mysteriën. Ik kende de verhalen over Hamsun die met de nazi’s heulde toen hij al bijna tachtig was. Hoe het groeide is uit 1917, jaren voordat Europa in de oorlog verzeild raakte, en Hamsun levert met dit boek een laatste sterke roman af, na jaren van twijfelachtig schrijven, zoals Hemingway deed met The Old Man and the Sea.

Hamsun schreef Hoe het groeide twintig jaar na Victoria. In de tussentijd zat hij niet stil, de ene na de andere boerenroman produceerde hij, maar nooit zo goed als Victoria en ook niet als Hoe het groeide, een verhaal dat in tegenstelling tot die andere boeken kernachtig is, eenvoudig, gevoelig.

In de aanloop naar Oogst herlas ik dus passages van Hoe het groeide en geen moment stelde dit proza van mijn jeugd me teleur, ook niet na al die jaren.

Hoe het groeide is niet meer leverbaar, maar nog wel te koop op Boekwinkeltjes.nl.

Daan Stoffelsen: Marja Pruis, Genoeg nu over mij

Ik schrijf dit terwijl in Amsterdam men uitroept: ‘Het essay leeft!’ Men definieert: ‘In het grensgebied tussen literatuur en journalistiek, het verhalende en het beschouwende, het particuliere en het universele is het essay een genre dat de schrijver op unieke wijze in staat stelt een snaar te raken of aan het denken te zetten.’ En men stelt vragen: ‘Maar hoe ziet de toekomst van het essay eruit? Zal het essay met het krimpen der kolommen in de verdrukking raken? Of staan we aan het begin van een bloeiperiode van het zelfreflectieve schrijven en denken op de korte baan?’

Ik ben er niet – misschien moet ik daar maar eens essays over schrijven, dat eeuwige gevoel er niet bij te zijn, zelfs als ik er wel bij ben, geboortes, boekenfeestjes, bijna-doodervaringen (dat laatste was een grap, daar ben ik nog nooit niet bij geweest) -, ik ben er niet want ik had te laat door dat vanavond deze belangrijke vragen gesteld zouden worden, door interessante mensen als Marja Pruis en Jan Postma en Roel Bentz van den Berg en Miriam Rasch, en ik moest een meisje afdrogen en een jongen op een potje zetten en ze allebei voorlezen, de een over Poeh, de ander over Boer Boris.

(Is Winnie de Poeh een essayist? Zijn goede kinderboeken essayistisch?)

Ik ben er niet, dus ik lees maar. Ik heb net Marja Pruis’ Genoeg nu over mij gelezen, en ik ben enthousiast. Ik vroeg me af of ik het niet bezwaarlijk vond dat ik een paar stukken herkende uit De Groene Amsterdammer, één uit Revisor (over Advocaat van de hanen), omdat bundelingen niet per se goede boeken maken. Pruis’ collega Joost de Vries maakt het onderscheid met essaybundels om zijn ‘essayboek’ Vechtmemoires te beschrijven: ‘Ik hoop dat de essays onderling met elkaar te maken hebben, elkaar op een natuurlijke manier opvolgen, verhelderen, versterken, en ongetwijfeld soms tegenspreken.’ Ik vond hem daarin niet helemaal geslaagd, maar Pruis slaagt er wel in, het heeft allemaal met schaamte, met uiterlijk, met kijken te maken. En met literatuur. Genoeg nu over mij is een essayboek.

Ik vroeg me ook af wat ik nu het beste stuk vond (Trouw-recensent Emilia Menkveld vond dat dat het Revisorstuk was), en ik realiseerde me dat dat ‘De ervaren schamer. Over je verstoppen en toch gezien worden’ was. Ook een oud stuk? Nee. Pruis schreef wel in 1999 ‘De ervaren schamer’, een interview met psychotherapeut en holocaustoverlever Louis Tas. Dat stuk komt ook terug in dit essay, waarbij ze de omstandigheden van het gesprek, haar onzekerheden ook, bespreekt. (Vergelijkbaar met de opening van haar roman Zachte riten, of Teju Coles ontmoeting met Vidia Naipaul in Known and Strange Things, ongemak en bewondering gecombineerd.) Een ontzettend interessante man, dat helpt, en de snippers interview en Pruis’ commentaar geven al diepte aan het essay. Maar Pruis schrijft ook over haar verhouding tot haar kinderen (later zal ze over haar dementerende moeder schrijven):

‘Nazmiye Oral gaat op het toneel in gesprek met haar moeder, lees ik bij de foto’s van Cigdem Yuksel. “Ik wil niet dat zij sterft voordat zij weet wie ik echt ben of ík weet wie zíj echt is.” Het is het andere uiterste, denk ik, met zo weinig mogelijk judgementality. Alsof het uiteindelijk om woorden gaat. Terwijl de luxe van de bloedband de stilzwijgende intimiteit is, opgebouwd uit onbegrip, irritatie en schaamte.
Van die drie schaamte misschien nog wel het meest.
Ik ben gehecht aan die schaamte.’

Het gaat me niet om Oral en Yuksel, maar het is een rijkdom dat Pruis hen erbij haalt, het gaat me om de gevoelens tegenover de woorden. Want ja, woorden doen ertoe, maar veel van het weten is onverteld. Ik kan me nog weinig voorstellen van die luxe, al realiser ik me, terwijl ik het schrijf, dat dit de houding is die ik tegenover mijn vader heb. Ook bij hem: ik ben er niet.
Pruis gaat nog alle kanten op. ‘Schaamte is volgens de man die het kon weten een gebrek aan empathie met jezelf, en moet overwonnen worden wil je niet ten onder gaan aan zelfhaat.’ Die man is Louis Tas. Ze onderzoekt het verhaal van Aartje Greven, de pr-vrouw van Prometheus met wie niet alleen ik een ongemakkelijke relatie had, en die later niet alleen geweldig, ongemakkelijk en lief bleek te zijn geweest, maar ook een vrouw die loog. Haar vader schreef daarover een boek. En dat kan: schaamte is soms niet een gebrek aan empathie voor jezelf, maar een overdaad eraan voor de ander, stelt Pruis.

Ik weet dat niet, maar Pruis zet me aan het denken, telkens weer, en dat is wat literatuur hoort te doen. Maar dit essay is niet alleen interessant, het is ook slim: ze schrijft over relaties maar laat haar kinderen buiten schot, die behouden hun recht op leven buiten de literatuur. Het is ook talig mooi, ten slotte. Er zitten in de laatste drie zinnen van dit citaat bijzondere combinaties. De luxe van de bloedband, dat maakt veel meer van het woord ‘bloedband’ dan normaal taalgebruik toestaat. Tegenstellingen: intimiteit (+), onbegrip, irritatie, schaamte (-). Gehecht (+), schaamte (-). En natuurlijk die parafrase van 1 Korinthiërs 13: ‘En nu blijft geloof, hoop en liefde, deze drie; doch de meeste van deze is de liefde.’

(Fantastische passage, dat 1 Korinthiërs 13, over de liefde, trouwens. Mooie bijbellezing voor komende zondag.)

Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar gaf Genoeg nu over mij uit. Op Athenaeum.nl staan twee kortere stukken uit het boek.

Robert Seethaler, Cees Nooteboom en Timothy Snyder: de redactie las een meesterlijke kleine roman over een plattelandsleven, een essaybundel met verrassende inzichten en een actueel en urgent interview. Over ritme en twijfel, gewaagde sprongen en waarschuwingen, over beeldspraak.

*

Thomas Heerma van Voss: Timothy Snyder in De Groene Amsterdammer

Sinds kort heb ik er een nieuwe verslaving bij, en ik weet niet of deze voor of tegen mij pleit: ik volg op een wat obsessieve manier iedere ontwikkeling in de Amerikaanse politiek. Ik weet dat ik hier niet alleen in sta, volgens mij ben je tegenwoordig uitzonderlijker als je je afzijdig houdt van Trumps dagelijkse stuiptrekkingen, maar ik merk dat het bij mij nog een slag verder gaat dan bij mijn omgeving. Het is ook de keerzijde van thuiswerken: zonder sociale controle of schaamte kijk ik allerlei Trump- of Bannon- of Sanders-filmpjes die op mijn Facebook-wall opduiken, met een mengeling van walging, zorgelijkheid en, ik kan niet anders zeggen, leedvermaak. Ik spit Wikipedia-pagina’s door zonder te weten wat ik precies zoek, ik lees artikelen van Amerikaanse kranten die ik al jaren van naam ken maar waar ik tot voor kort eigenlijk niet naar omkeek.

Wellicht verklaart dit ook dat ik qua fictie afgelopen week niet verder kwam dan nog enkele verhalen Donald Ryan – mijn waardering van vorige week is eerder gegroeid dan gekrompen. En omdat deze leesrubriek ooit bedoeld als verzamelplaats voor onze bevindingen bij nagenoeg alles wat we lazen (niet noodzakelijk alleen literaire genres), besteed ik deze week graag aandacht aan een lezenswaardig interview uit De Groene Amsterdammer. (En De Groene blijkt ook zo vriendelijk te zijn geweest de tekst geheel beschikbaar te maken, klik hier.)

Casper Thomas sprak de Amerikaanse historicus Timothy Snyder, en die zegt in pakweg duizend woorden meer zinnige dingen over de huidige Amerikaanse en Europese politiek dan ik in tijden heb gehoord. Een citaat:

‘Er is geen Europees curriculum waarbij iedereen, zeg, op twaalfjarige leeftijd dezelfde geschiedenisles krijgt. Je ziet dit ook terug in de politiek: Nederlanders klagen over Europese samenwerking vanuit het idee dat er een natiestaat is die het prima af kan zonder Europa. De Engelsen stemmen voor Brexit met datzelfde idee in het achterhoofd. Maar er is geen Groot-Brittannië. Er was een Brits imperium en al gauw daarna kwam de Europese gemeenschap. Nederland had een overzees rijk, raakte dat kwijt en ging daarna op in Europa. Polen was een natiestaat en werd verslagen door Duitsland dat twee wereldoorlogen begon omdat het een groot rijk wilde zijn. Dat is de grote intellectuele vergissing: er is geen succesvolle geschiedenis van Europese natiestaten waar je naar terug kunt keren. Of ze bestonden niet, of ze waren een ramp. Velen denken dat Europa een soort jas is die je uit kunt trekken, waarna je je beter voelt. Maar er zit niets onder die jas.’

Het beeld van de jas waar niets onder zit: dat gaat me voorlopig niet loslaten. Ik hoorde het zelfs al zachtjes nagalmen toen ik zojuist de Stemwijzer invulde (ik kwam uit op Artikel1 en schrok), ik zal het waarschijnlijk blijven horen wanneer ik de komende tijden debatten kijk of de zoveelste verkiezingsposter in de stad zie. En het dwingt me, zoals eigenlijk dat hele interview met Snyder deed, uit om erover na te denken wat fictie in deze tijden kan bewerkstelligen, hoe een roman het politieke klimaat kan beïnvloeden of samenvatten, en hoe belangrijk dat is. Binnenkort zal ik, evenals half Amerika onderhand, Orwells 1984 maar eens ter hand nemen, wat er tot nu toe tot mijn schaamte nooit van kwam. Voordien zal ik een verhaal schrijven voor Auke Hulsts deze week aangekondigde bundel – en verder eindig ik, bij uitzondering, graag met een ongebreideld advies: lees dit interview met Snyder, het kost hooguit een paar minuten.

Thomas las De Groene Amsterdammer 2017-6. Abonneren kan hier.

Jan van Mersbergen: Robert Seethaler, Een heel leven

Er zijn boeken waar je steeds in verder wilt lezen en toch ga je steeds langzamer lezen, omdat het einde dichterbij komt en het zou jammer zijn als het boek uit zou zijn. Dat gevecht, tussen verder lezen en wegleggen, hield me al snel in de tang toen ik aan Een heel leven begon. Wederom een dun boek, zo’n 150 kleine pagina’s, maar op deze volle pagina’s geen lucht, zoals ik dit jaar vaak tegenkwam, maar steeds de kern in allerlei fases van een eenvoudig en toch veelzeggend mensenleven.

Een heel leven – niet te verwarren met de hit Een klein leven – deed me denken aan boeken van mijn jeugd, plattelandsboeken die vaak een compleet boerenmensenleven beschrijven. Ik ken de pockets van Aar van de Werfhorst, zoals De grote stille knecht en de mooie boeken van Erskine Caldwell, Tobacco Road en Gods Little Acre. Het werk van Knut Hamsun sluit hier ook bij aan, en ook de Amerikaanse klassiekers van Steinbeck, Faulkner en Hemingway. Al die boeken hebben gemeen dat ze landelijk maar onsentimenteel zijn. Dis moeilijke combinatie vergeten schrijvers soms, en dan krijg je een klef betoog verpakt in een soort plattelandsproza dat dweept met de romantische kant van dat leven, zoals bij Chris de Stoop en daardoor vlak blijft. Deze boeken zijn goed als ze sober zijn, en beschrijvend en klein. Drie voorwaarden om overdrachtelijk te kunnen zijn.

Laatst was ik een weekend in Grenoble en zochten we op zaterdag een skigebied op. Ik was nog nooit in een skigebied geweest en vond het erg indrukwekkend. Ik schreef er een stukje over. Naar aanleiding van dat stukje tipte Rogier Knipscheer van Boekhandel Koops in Venlo me. Een heel leven van Robert Seethaler moest ik lezen. Ik bestelde het boek en las het afgelopen week, het is een meesterlijk boek. Het is sober, beschrijvend en klein, en daardoor intens.

Hoofdpersoon Egger bouwt een leven op, krijgt een vrouw, werkt hard. Dan komt het noodlot, zoals dat in boeken nooit uit kan blijven. Een lawine raast over de berg waar hij een huisje heeft gebouwd en hij net even elders op de berg is en zijn vrouw nog slaapt in hun bed voel je meteen: dat zit niet goed. Egger wordt ook getroffen door de sneeuw maar weet zich eruit te worstelen en loopt naar huis en onderweg denkt hij aan de vogeltjes, de jonge zwaluwen die onder zijn dak een nest hebben.

‘Hopelijk had de luchtdrukgolf ze niet te pakken gekregen. Maar het nest lag op een beschutte plek en de dakconstructie had hij stabiel gebouwd. Toch zou hij de onderste dwarsbalken moeten verstevigen, het dak met stenen moeten verzwaren en de achterzijde moeten beschermen met een diep in de helling gebouwde steunmuur van samengevoegde stukken rots.’

Een mooie vertwijfelde weergave van gedachten die schipperen tussen hoop en misplaatst vertrouwen, want de lezer weet al: zijn vrouw heeft dit niet overleefd, en hij denkt aan de vogeltjes. Heel pijnlijk.

Rest me alleen nog een voorbeeld te geven van een paar mooie beschrijvende zinnen met een heel goed ritme die gaan over ouder worden, de kern van dit boek.

‘Sinds de nacht dat hij in de sneeuw naar Marie had gegraven waren zijn vingernagels gescheurd en aan de randen naar binnen gegroeid. Een van zijn duimnagels was zwart en had een kleine bluts in het midden. Egger hield zijn handen dicht bij zijn ogen en bekeek de huid op de rug ervan, die op veel plaatsen aan verkreukeld linnen deed denken. Hij zag de eeltplekken op zijn vingertoppen en de knoestige verdikkingen op de knokkels. In de kloven en kraters was vuil vast gaan zitten waar paardenborstel of huishoudzeep niets tegen konden uitrichten. Egger zag de aderen zich onder de huid aftekenen en toen hij zijn handen naar het schemerlicht van het raam ophief, kon hij zien dat ze heel licht trilden. Het waren de handen van een oude man en hij liet ze weer zakken.’

Een mooi leven werd uitgegeven door De Bezige Bij.

Daan Stoffelsen: Cees Nooteboom, 533

Ik zit in de jury van een prijs voor literair proza. Niet voor de romanprijs die altijd in het Amstel Hotel uitgereikt wordt, niet voor de sympathieke verhalenbundelprijs die volgende week uitgereikt wordt, en evenmin voor de geschiedenisprijs of de essayprijs. Mijn jury kiest het beste boek uit alle literaire fictie en non-fictie van het lopende jaar (tot juni), en dat roept vragen op. Over wanneer iets gaaf en rijp is, of het erg is als je door iets zuurs of taais moet bijten, over appels en peren. Ik kan hier niets zeggen over hoe we samen die vragen beantwoorden, ik zal me dit jaar zeer terughoudend uitlaten over de te beoordelen boeken, me beperken tot voorlopige indrukken. Maar die appels en peren zijn interessant.

Wat is literaire non-fictie? Een paar jaar geleden zat ik met in de commissie van het Letterenfonds die werkbeurzen toekende voor boeken in al bovenstaande genres plus poëzie. We werden het altijd eens, maar telkens waren er twee antwoorden op die vraag, ruwweg: literaire non-fictie is in de eerste plaats persoonlijke essayistiek, en: literaire non-fictie is goed geschreven non-fictie. Dus journalistiek kan ook literair zijn. Dat waren inspirerende discussies, maar mijn antwoord heb ik nog niet. Dik van der Meulen vertelt ergens in zijn De kinderen van de nacht. Over wolven en mensen (riskant, het onderwerp pas in de ondertitel) dat hij ja, zichzelf erin heeft geschreven, ‘maar als een schijnhoofdpersoon, een verteller die zich achter een woordengordijn verschuilt’. ‘Natuurlijk weet ik ook wel dat álle boeken autobiografisch zijn, al was het maar omdat de auteur bepaalt wat erin komt, en wat niet.’ Ik denk dat dat zo is, en dat de vorm van dat autobiografische bepalend is. Die schijnhoofdpersoon zou ik een personage noemen zoals je die ook in biografieën tegenkomt, hoezeer geworteld in de werkelijkheid ook: iemand die natuurlijke gesprekken voert (zoals Van der Meulen met NRC Handelsblad-columniste Jutta Chorus als hij dit zegt), die in scènes verzeild raakt. Dat lijkt me van belang voor literaire non-fictie, het moet meer zijn dan pure uitleg en onderzoek, maar een goede reportage of bijvoorbeeld een klein verslag van Wim Boevink kan dat ook. Is dat dan literair? Dat plus andere literaire middelen als spanningsbogen, beeldspraak, tijdsprongen? En dan is het goede literatuur als de stijl gepolijster is, ambitieuzer, de sprongen gewaagder en de inzichten verrassender zijn?

Vragen, vragen, en welk antwoord de doorslag geeft, wat een boek interessant maakt, of het beste, hoef ik gelukkig niet alleen te bepalen. Commissies en jury’s zijn veilige plekken voor gesprekken over literatuur. Nu lees ik Cees Nootebooms 533, een boek waarin amper dialoog voorkomt, de scènes spaarzaam zijn, maar er wel een heel duidelijk personage is: Nooteboom zelf. Zijn interesse in de cactussen en natuur rondom hem wekt bij tijd en wijle grote ergernis. ‘De natuur verveelt zich dood,’ citeert hij Harry Mulisch, en de natuur kan heel vervelend zijn, zelfs op Menorca, net als weersbeschrijvingen – alleen de grootste stilist krijgt zulke scènes er bij mij in. En dan nog, meteorologisch drama is altijd van de koude grond, met grote woorden die de werkelijkheid verduisteren. Maar er zitten ook gewaagde sprongen in en verrassende inzichten en mooie beeldspraak. In een passage na landschaps- en dorpsbeschrijving duikt de geschiedenis in de actualiteit op:

‘Geschiedenis wordt met mensen gemaakt, de doden zijn het materiaal, en bij doden horen getallen. Ooit zag je als kind een dode Engelse piloot aan zijn parachute hangen, daarvoor zag je hoe de lijken van Duitse soldaten uit het water geborgen werden, lange grijze druipende jassen. Je bent het allemaal niet vergeten, daardoor begrijp je de foto’s van de gedwongen rekruten uit de Oekraïne als toekomstige slachtoffers misschien anders dan anderen, weet je evenwel dat ze op de volgende foto niet meer staan maar liggen. Je hebt in de gezichten van soldaten gekeken vanaf dat je zes jaar oud was, Duitse gezichten, Iraanse gezichten, Spaanse en Columbiaanse helmen, je bent vanbinnen volgeplakt met kranten vol doden tot de dag van vandaag [juichende streep in de kantlijn – DS], ook als je zelf veilig bent word je besmeurd met de stront van de oorlog die je dagen begeleidt tot het einde, of je nu wilt of niet.’

Ja.

De Bezige Bij gaf ook 533 uit. Een fragment is te lezen op Athenaeum.nl.

Julian Barnes, A. Igoni Barrett, Auke Hulst, James Salter, Nescio, Chimamanda Ngozi Adichie. De redactie las, en laveerde tussen herkenning en teleurstelling, en stond stil bij perspectief en pijn.

*

Marjolijn van Heemstra: Julian Barnes, Hoogteverschillen

Vijftien jaar geleden las ik Een geschiedenis van de wereld in 10 ½ hoofdstuk en werd Julian Barnes een van mijn literaire helden. Zoiets gaat natuurlijk altijd een keer mis. In het geval van Barnes duurde dat nog verrassend lang. Tot begin van dit jaar om precies te zijn, toen zijn laatste boek verscheen: Het tumult van de tijd, een fictionele biografie van Dmitri Sjostakovitsj die Barnes’ ‘meest diepgaande werk tot nu toe’ zou zijn. Ik vond het zijn minst interessante, meest oppervlakkige boek. Misschien had het te maken met de vorm. Het waanzinnige leven van een figuur als Sjostakovitsj heeft geen fictie nodig, en als je dat er per se van wilt maken dan moet die fictie iets toevoegen wat ver boven de realiteit uitstijgt en er op die manier een laag aan toevoegt.
Dat deed Barnes niet.

” “

Alles wat hij over Sjostakovitsj schrijft is precies wat je verwacht dat de componist gedacht of gevoeld heeft, alleen had ik dat liever in een echte biografie gelezen zodat ik me niet de hele tijd hoefde af te vragen waar nou precies de scheidslijn lag tussen fictie en realiteit. Ik dacht tijdens het lezen aan de fantastische documentaire Shostakovich Against Stalin: The War Symphonies, waarin de worstelingen en verlangens van de componist zo scherp zijn vastgelegd dat ik er twee dagen lang van ondersteboven was. ‘Het tumult van de tijd’ voelde als de karaoke versie van die film.

Vijf sterren in de Volkskrant, het zal wel; Barnes kan beter. Gelukkig lees ik deze week Hoogteverschillen (vertaling Ronald Vlek), het kleine boek dat hij drie jaar voor Het tumult van de tijd uitbracht. Het kreeg een stuk minder aandacht en dat is onterecht, het is prachtig. In een vloeiende vertelling vermengt de schrijver de geschiedenis van de ballonvaart met de opkomst van de fotografie en het verlies van zijn vrouw. Alleen een echt goede schrijver kan zulke uiteenlopende thema’s zo vanzelfsprekend verweven. Ik heb het bijna uit, dit is de voorlopig laatste zin die ik las:

‘Je voegt twee mensen samen die nog niet eerder zijn samengevoegd. Soms is dat zoiets als die eerste poging om een heteluchtballon op te tuigen met een waterstofballon: geeft u de voorkeur aan neerstorten of verbranden, of aan verbranden en neerstorten? Maar soms lukt het, wordt er iets nieuws gemaakt en is de wereld veranderd.’

En ik heb Barnes weer teruggevonden.

Uitgeverij Atlas Contact gaf Hoogteverschillen uit. Het is nog goed leverbaar.

Thomas Heerma van Voss: A. Igoni Barrett, Blackass

Onlangs zag ik Trading Places (1983) opnieuw, een van mijn favoriete films toen ik jong was en mede daardoor vind ik hem nog steeds onovertroffen. Eddie Murphy als hand ophoudende, zich door het leven liegende dakloze; Dan Ackroyd als zijn absolute tegenpool: blank, succesvol, alles goed geregeld. Door een weddenschap waarvan Ackroyd noch Murphy op de hoogte zijn, wisselen de twee van levens: plotseling vervalt Ackroyd in hevige armoede, terwijl Murphy juist een aanzienlijke zakenman wordt. Wat me opviel nu ik de film voor de zoveelste keer keek- ik gok dat ik hem zeker twintig keer heb gezien – is het onvervalste racisme dat in sommige scènes zit. ‘He’s a negro,’ verzucht een oude heer na een tijdje over Eddie Murphy, ter verklaring waarom hij niet echt zal slagen, en wanneer Eddie Murphy even later neuriet, knik diezelfde heer begripvol en zegt iets als: ze zijn altijd ritmisch.

Na afloop bleef ik voortdurend aan die zinnen denken – niet zozeer omdat ze weer zo vers in mijn hoofd zaten, maar vooral omdat ik, stom toevallig vlak nadat ik de film had gezien, voor De Groene begon in A. Igoni Barretts Blackass. De roman leek wel een bewerking van Trading Places. Ook hier gaat het om het verschil tussen een zwarte en witte huidskleur, ook hier gaat het om iemand die van de ene dag op de andere – na een leven vol armoede en tegenslag – plots succesvol wordt. Maar hier komt dat niet doordat twee personen van leven wisselen, het komt doordat één iemand zelf verandert: de 33-jarige Nigeriaan Furo Wariboko wordt op een dag wakker en is ineens blank.

Trading Places meets Kafka, dus eigenlijk – zeker in de eerste hoofdstukken is Die Verwandlung steeds dichtbij. Barrett loodst mij die hoofdstukken soepeltjes door, hij schrijft behendig, doelgericht, met veel oog voor scènes en prettige zinnen – ik ging makkelijk mee in het verhaal van die Wariboko, ondanks het ongeloofwaardige startpunt (maar zoals bekend: wanneer je een verhaal ongeloofwaardig begint, haken de lezers niet af), en ondanks het feit dat er eigenlijk niet veel verrassends gebeurt. In het begin niet, in het midden niet, in het einde niet. Dat is ook meteen het voornaamste bezwaar bij deze roman. Mijn meer afgeronde, voltooide gedachten moet ik nog formuleren – en zullen in De Groene belanden – maar voor een roman waarin zo expliciet gespeeld wordt met hoe we de ander zien, met het verschil tussen zwart en wit, wordt er in Blackass weinig inzichtelijks gezegd: ja, Wariboko wordt ineens een slag succesvoller wanneer hij blank is, ja, in welgestelde blanke kringen wordt anders gesproken dan in vervallen buurten in Lagos.

Het traject is hetzelfde als bij Eddie Murphy in Trading Places, maar daar ging het gepaard met een flinke hoeveelheid geslaagde grappen en schrijnende, racistische opmerkingen die het verhaal diepte gaven. Even moest ik denken aan een recente discussie rondom Karin Amatmoekrim en Abdelkader Benali, een discussie die ik maar vanaf de zijlijn gevolgd heb: over de vraag hoe we de ander in fictie moeten weergeven, of racisme in romans mag. Mijn gedachte is doorgaans: een fictieschrijver moet alles kunnen schrijven, zolang het maar goede romans oplevert. En ik denk dat Blackass een pijnlijker of in elk geval iets minder tam verhaal was geworden als een van de personages maar wat meer hards, discrimerends had gezegd, als Barrett iets meer Trading Places had toegelaten.

Graywolf Press gaf Blackass uit. Op hun site staat een fragment.

Daan Stoffelsen: James Salter, Spel en tijdverdrijf (en Nescio, Het geluk van in Amsterdam te leven, Chimamanda Ngozi Adichie, We moeten allemaal feminist zijn)

Ik las de zetproef van Nescio’s Het geluk van in Amsterdam te leven, een selectie door Lineke Frerichs uit zijn Natuurdagboek die 10 november ter ere van het jubileum van Athenaeum Boekhandel verschijnt. Het was een genoegen om hem weer te lezen, zijn fascinatie voor het water en het licht. Zo is hij 28 juli 1950 op het Centraal Station: ‘Fantastische belichting, zon recht voor de kap, gouden rails etc. Fantastisch uitrijden en twee maal ombuigen van den trein (1e perron).’ En komt hij 2 (‘Gebroken wolkenlucht, fantastische belichting. Later in ¾ donker kopje koffie en fleschje bier op 1e perron.’), 5 en 8 augustus ervoor terug. Nescio’s kracht zit in de herhaling. Meer te zijner tijd.
Ik las ook Chimamanda Ngozi Adichie’s We moeten allemaal feminist zijn (vertaling Hien Montijn), dat me wat teleurstelde. Het is een uitgeschreven speech, en hoewel ik het helemaal eens ben met Adichie’s standpunten (‘Mensen worden niet gevormd door cultuur. Cultuur wordt gevormd door mensen. Als het waar is dat het niet in onze cultuur ligt dat vrouwen volledig mens zijn, dan moeten we dat tot onze cultuur maken.’) en haar voorkeur voor anekdotisch betogen deel (boven het academische: ‘En elke keer dat ik die zogeheten “”klassieke feministische teksten”” onder ogen krijg, verveel ik me en kost het me moeite ze helemaal tot het eind toe te lezen.’), vond ik het literair niet heel interessant. Het klopt retorisch: het is geestig, de voorbeelden zijn treffend, maar ze zijn niet heel erg uitgewerkt. De taal blijft eenvoudig, zijzelf en haar personages krijgen geen gezicht. Als speech is het geweldig, als literaire tekst had dit effectiever kunnen zijn.
Ik las ten slotte, ik begon vorige week al, James Salters Spel en tijdverdrijf uit, in de vertaling van Else Hoog. Jan schreef op Twitter dat hij Alles wat is oubollig en traag vond. Ik kan me er wel iets bij voorstellen, hoewel ik van die roman ook genoot, schoot het niet op. Spel en tijdverdrijf is eerder klassiek dan oubollig: een Amerikaanse jongeman wordt verliefd op een jonger Frans meisje. Hij heeft geen werk, geen wens in Frankrijk te blijven, zij trekt zich aan hem op. Ze hebben geweldige seks. Het andere gegeven, dat dit verhaal interessanter maakt, is dat de verteller een soort obsessie voor het tweetal heeft, en scènes invult waar nodig. ‘Ik kan alleen zeggen dat ik sommige dingen zelf gezien heb en andere heb ontdekt, want tenslotte kan de verminking, de vertraging van zelfs een enkel woord, het bestaan onthullen van iets wat het waard is verborgen te worden, en ik raakte bezeten van het ontdekken, net als de grote detectives. Ik las ieder snippertje papier. Ik merkte ieder detail op.’
Twee bedrijven de liefde. ‘Als ze klaar zijn ligt ze stil en slap, erdoor uitgeput. Ze is nu helemaal van hem, en ze liggen als dronkaards, met hun blote benen over elkaar. In de koude verte beginnen de klokken de duisternis te vullen, zo helder als psalmen.’ (Mooi zo’n beeld dat iets te goed klopt, psalmen en klokken passen bij kerken maar niet op elkaar.)
Drie dromen ervan.
Drie vrezen het einde, en omdat de derde, de verteller, er telkens op zinspeelt, wordt het op meerdere niveaus spannend. Traag is het zeker niet, het jeukt en dampt. En oubollig? Nee. De taal is concreet, met pikken en kutten, met een droom van een auto en talloze kleine Franse steden. Het is een boek dat herlezing en bedevaart opwekt; dat eerste kan alleen maar verrijken, het tweede kan alleen maar teleurstellen. Lezen dus.

Spel en tijdverdrijf is door De Bezige Bij uitgegeven, er staat een voorpublicatie op Athenaeum.nl. De selectie uit Nescio’s Natuurdagboek verschijnt 10 november bij Nijgh & Van Ditmar, We moeten allemaal feminist zijn is bij De Bezige Bij verschenen.

Jan van Mersbergen: Auke Hulst, En ik herinner me Titus Broederland

Pas net gepresenteerd, ik kreeg het boek een paar dagen later mee na een bezoekje aan de uitgeverij. Nog lang niet uit, slechts in gebladerd. Tijdens dat eerste bladeren vielen me de dialogen op, en de verteller. Die laatste verdwijnt in die dialogen steeds.
Dat heeft – zoals altijd – te maken met perspectief. Als een van de personages in de verleden tijd een verhaal uit de doeken doet, dan wordt het tempo niet bepaald door de gebeurtenissen of de tijd zelf, dan bepaalt de verteller. Dan kan die verteller melden: En toen zei hij dit en toen zei ik dat, en gingen we verder. Zo vertel je een verhaal, tenminste, in ieder geval als je toehoorders wilt. In mijn ogen is het beste referentiekader voor het vertellen van verhalen de bar van de kroeg. Op die plek moet je als verteller aanwezig blijven. Op die plek kun je nooit een derdepersoons-verteller worden.
Ingewikkeld? Valt wel mee.

In de nieuwste roman van Auke Hulst blader ik herhaaldelijk langs dialogen waarbij waarbij de verteller niet aangeeft wie wat zegt, waarbij uitgesproken zinnetjes los op een regel staan, zonder verteller.
Voorbeeld, van bladzijde 122:

Titus had besloten een bordeel binnen te gaan. Ik vroeg hem waarom en hij keek me aan alsof ik achterlijk was.

Mooie zinnen, mooi begin van een verhaal. Duidelijke verteller, duidelijk ander karakter. Het gaat verder:

Een meter of dertig van het bordeel steeg hij af. Hij had mooie laarzen aan, maar het opstuivend zand had ze dof gemaakt. Ik steeg ook af.

Hier gaat de verteller de details aan: stof op laarzen. Dertig meter, dat is erg precies voor iets wat een tijd terug gebeurd is, maar het kan allemaal. Het is de vrijheid en het temporiseren van een ik-verteller. Dan beginnen ze te praten:

‘Zeg eens eerlijk?’ zei hij.
‘Wat?’
‘Jij en dat sproetige wicht…’
Ik schudde nee.
‘Nooit?’
‘Die ene keer was de enige keer dat ik haar heb gesproken.’
‘Je kletst,’ zei Titus. ‘Ik heb jullie vaker samen gezien. Ze leek me de moeilijkste niet. Van lotje, toch?’
Ik zei niks. Hij kletste zelf.
‘Maar je had het zeker gewild.’
‘Kweenie,’ loog ik. ‘Jij dan?’
‘Niet met dat mislukte portret, in elk geval.’ Hij reikte me de teugels van zijn paard. ‘Wacht hier.’

Twee zaken vallen op: de details en de verdwenen verteller.
De handeling (dit gesprek) vond een tijd geleden plaats. Welke verteller weet er achteraf nog exact wat er toen gezegd is? En waarom geen twijfel bij de verteller? Geen enkele keer: ‘Hij zei zoiets als…’ Of: ‘Volgens mij antwoordde hij…’ Of: ‘Ik moet mijn hoofd geschud hebben…’
De verteller moet zelf invulling geven, maar deze verteller is erg zeker van zijn zaak, en hoewel zelfs een onbetrouwbare verteller zeker van zijn woorden moet zijn, is het juist opvallend dat in deze dialoog de verteller niet alleen geen onzekerheid toont, maar ook echt weg is. Het is een derdepersoons-tekst geworden.
Eigenlijk: de verteller is hier dus de schrijver.
Eigenlijk: de schrijver is dominant.
Het is geen probleem dat Hulst niet aangeeft wie wat zegt, dat is in proza gebruikelijk, dat leest makkelijk. Al die toevoegingen van ze die en zei die ander: gewoon weglaten. Maar dat is alleen te doen als de verteller sowieso onzichtbaar is: een derdepersoons verteller die op afstand de gebeurtenissen en hetgeen gezegd wordt registreert en verwoord, als een camera.
De ‘ik’ van Hulst komt alleen even aanvullen dat hij zijn hoofd schudde en soms niks zei.

De schrijver hoeft natuurlijk niet na iedere zin te melden: ‘zei hij’ of ‘zei ik’, maar als dat erbij zou staan is wel steeds duidelijk dat de verteller degene is die de lezer dit gesprek doorbrieft.
Het beste vertelcriterium is vanzelfsprekend de bar. Probeer deze dialoog maar eens aan een bar te vertellen, als een verhaal. Na ‘Jij en dat sproetige wicht…’ krijg je de vraag: ‘Wat bedoel je met jij en dat wicht? Of bedoel je mij? Over wie heb je het?’
Op deze manier vertel je simpelweg geen verhaal. Het is wel proza, het is literair proza, het is geen verhaal dat aan iemand verteld wordt.

Twee alinea’s verder:

‘Jij bent te jong,’ zei hij – hij had mijn gedachten weer eens gelezen.
‘We zijn even oud.’
‘Het is maar net hoe je rekent.’
‘En hoezo bepaal jij?’
‘Omdat je drijvers en jagers hebt, brae.’

Mooi, dat gedachten lezen. Dat is de extra informatie van de verteller die ik nodig heb. Ik-vertellers mogen duiden. Ook in dit gesprek begrijp ik wie wat zegt en ik bedenk er zelfs de gebaren bij die deze karakters maken – het is indirect en kaal proza dat ruimte laat, maar ik verlang tijdens zo’n dialoog naar een dominante verteller die mij zonder verstoppertje te spelen vertelt hoe die ander handelde. Iemand die mij, zonder literair te doen, in een enkele zin zegt hoe die Titus in elkaar steekt.

Dat was wat me opviel tijdens het eerste bladeren door deze roman. Er staan nog meer van zulke dialogen in. Gebeurt overigens in heel veel boeken, en ook dan valt het me op en mis ik de verteller. Ik heb De ruwe weg van Willy Vlautin erbij gepakt, een bijzonder goed boek, waar dezelfde soort dialogen in staan, ook vanuit een ik-verteller in de verleden tijd. Over dat boek volgende week in deze rubriek waarschijnlijk meer.
Ik ga En ik herinner me Titus Broederland vanaf het begin lezen, rustig. Ik kijk vooral uit naar de dikke blokken tekst waarvan ik nu al weet dat de verteller mij mee gaat nemen. Ik kijk uit naar een verteller die naast me aan de bar zit.

Uitgeverij Ambo Anthos gaf En ik herinner me Titus Broederland uit. Op Athenaeum.nl staat een fragment.

Bregje Hofstede, Marijke Schermer, Bruce Springsteen, Kenneth Cook, Jan Donkers, Peter Ackroyd: de Revisorredactie las. Deed het werk van de Svenska Akademien: genres scheiden – liedjes zijn geen literair proza, journalistiek is geen essayistiek, biografie is geen literatuur – en grote vragen en slordigheidjes wegen. Maar was ook gewoon fan.

*

Daan Stoffelsen: Bregje Hofstede, De herontdekking van het lichaam (en John Jeremiah Sullivans ‘Feet in Smoke’ en Montaignes ‘Over droefheid’)

Je vroeg me, Thomas, of dit een essay was. Ik besloot het op te zoeken en uit te printen (dank god voor het internet, het weet alles van mij, en waar John Jeremiah Sullivans essay ‘Feet in Smoke’ te lezen valt). Maar ik was eigenlijk Bregje Hofstedes De herontdekking van het lichaam aan het lezen. Weer zo’n klein boekje, nu non-fictie, dat niettemin tot nadenken noopt. Ondertitel: Over de burn-out. Nou ja, over Hofstedes burn-out gaat het grootste deel van het boek, het is een stuk dat eerder bij De Correspondent werd gepubliceerd, over de verhouding tussen lichaam en geest, mind over matter, streven en ontspannen. Ze bepleit een holistischer levenstijl, aandacht voor het fysieke én het mentale.
Ga ik daarin mee?
Ik twijfel. Thomas, dit beschouw ik dus niet als essayistiek, dit vind ik eerder diepgravende journalistiek met een opinie. Hofstede voert bronnen op – wetenschappers, filosofen, een romancier -, voert eigen ervaringen op, maar gaat er niet mee in discussie – zoals Maggie Nelson dat in De argonauten doet, bij een Freudiaanse theoretische bewering bijvoorbeeld: ‘Ik ben verbijsterd en gegeneerd als ik bedenk dat ik dit soort vragen jarenlang niet alleen begrijpelijk vond, maar ook fascinerend.’ Zo’n opmerking geeft een scherpte die ik mis aan dit artikel.

Veel interessanter, minder vlak ook zijn de twee daaropvolgende essays, over wandelen als therapie (met stukjes loepzuiver proza, gecursiveerd door het betoog heen) en een reis in Israël, als vrouw bekeken en geïntimideerd (hét antwoord op kleedkamerpraat als die van Trump, indrukwekkend). Door het wandelessay voelde ik de noodzaak erop uit te trekken, het Israël-essay wijst me weer hard op de kwetsbaarheid van vrouwen in onze maatschappij. Maar ook hier stelt ze: ‘Vitaliteit – het tegengestelde van de burn-out – vraagt echter niet om een keuze, maar juist om aandacht voor geest én lichaam.’ Die algemenisering van een individuele ervaring, gecontrasteerd met de individuele ervaring van iemand als Susan Sontag, kan ik niet meevoelen. Zelfs nu Hofstede dit zo ervaren heeft, zelfs nu ze al die bronnen noemt, kan ik deze lifestyle-waarheid niet aannemen als algemeen geldig.
In deze twee essays raak ik wel betrokken bij de ik, en ik denk dat door de stijl komt en het perspectief, door de grotere dosis literaire techniek. Waarmee ik terugkeer bij ‘Feet In Smoke’, een geweldig verhaal over John Jeremiah Sullivans broer die geëlectrocuteerd wordt door zijn microfoon – maar overleeft. De maand in het ziekenhuis is die broer kinderlijk, in de war, maar zichzelf. Mooie anekdotes. Dus Thomas: hier zijn het over eens. Ik zou ook meer introspectie, inzicht, botsing verwachten in een tekst die toch als essay gepresenteerd wordt. Maar ik geloof Sullivan volledig, hij heeft zichzelf tot personage gemaakt, en ik stap met hem door de vierde wand. Daarvan weerhouden Hofstedes bronnen me, of als het echt om het genre gaat, Montaignes anekdotes. Ik duik even in zo’n anekdote, maar daarna is Montaigne met echt kwijt:

‘Maar toen koning Psammenitus van Egypte verslagen was en gevangengezet door koning Cambyses van Perzië, en hij zijn dochter in slavinnenkleren aan hem voorbij zag lopen om water te halen bleef hij, naar verluidt, te midden van zijn huilende en weeklagende vrienden kalm en staarde zwijgend naar de grond; en hij volhardde in die houding toen hij vlak daarna ook nog zijn zoon ter dood gebracht zag worden; maar toen hij zag hoe een van zijn huisgenoten onder de krijgsgevangenen werd meegevoerd, begon hij zich voor het hoofd te slaan onder het uiten van de meest smartelijke kreten.’

Tja. Ik kom pas echt weer boven als Montaigne besluit: ‘Ik ben niet erg ontvankelijk voor zulke heftige emoties. Ik heb van nature een dikke huid, en door mijn verstand te gebruiken maak ik die met de dag stugger en harder.’ In de kanttekening zet ik dan ‘hahaha’, of, met Jans verteller, ‘hihihi’. Ik ken mezelf een beetje, ik ben meer Montaigne dan Hofstede. En nu weet internet dat ook. Die ‘ik’ als personage, zoals bij Sullivan (zonder overwegingen), bij Hofstede (overwoekerd door overwegingen) of Montaigne, die hoort in een essay. Hoeveel conflict, scène, anekdote, memoire en bronnenmateriaal er dan bij moet om een perfect essay te maken – dat is aan de jury van de Jan Hanlo Essayprijs. Inzenden kan weer, tot 16 januari 2017.

Uitgeverij Cossee gaf De herontdekking van het lichaam uit, het werd gisteren gepresenteerd. Hofstedes burn-outstuk is in drie delen (1–2–3) bij De Correspondent te lezen. Hier gebruikt is de Hans van Pinxteren-vertaling van Montaigne bij Athenaeum-Polak & Van Gennep, maar dit jubileumessaytje ‘Over boeken’ bij Athenaeum Boekhandel is ook mooi.

Thomas Heerma van Voss: Kenneth Cook, Aangeschoten; Jan Donkers, Elvis ligt op Zorgvlied; Peter Ackroyd, Hitchcock

Een helder verhaal, Daan, dank voor het ingaan op mijn vorige stukje, en in zulke gevallen toch prettiger om enige bijval te krijgen dan op hevig verzet te stuiten – maar voor deze rubriek al te veel op een groepschat begint te lijken, zet ik snel de stap van de essayistiek vandaan. (Al zeg ik nog wel: Bregje Hofstedes boek wil ik nog steeds lezen, wat ik er al van las op De Correspondent vond ik veelbelovend.) En dat terwijl ik Sullivan nog steeds niet helemaal uit heb; ik merkte alleen na 300 bladzijdes verhalende essayistiek (of als essays gepresenteerde non-fictie-verhalen): ik heb mijn portie nu wel even gehad, mijn aandacht ging weer naar fictie.

Maar welke? Al tijden lukt het me niet helemaal te verdwalen in een boek. Door drukte, afleiding of onrust – die drie komen vaak op hetzelfde neer – kan ik me al tijden niet werkelijk toeleggen op een specifiek boek. Ik begon aan Kenneth Cooks Aangeschoten, een recent door Podium heruitgegeven ‘cultklassieker’ (dixit Podium) over een jonge leraar in Australië, die strandt in een klein plaatsje. Veel drank, veel eenzaamheid, veel broeierigheid: een mooie roman, zeker, ik begrijp waarom hij weer opnieuw is uitgegeven, en ik ga beslist ook snel verder lezen, maar toch legde ik hem na enkele tientallen bladzijdes weer weg. Misschien doordat ik het zelf las in desolate hotelkamers en bij vrij eindeloze treinritjes, die twee interfereerden wat te veel, ik verlangde naar iets anders, iets met meer fantasie. Ik begon in de laatste verhalenbundel van Jan Donkers, Elvis ligt op Zorgvlied, ik las met genoegen de eerste twee verhalen, en schoof het daarna toch weer even opzij, omdat ik de biografie van Hitchock kreeg aangereikt van mijn vader, met een aanbeveling erbij. Direct sloeg ik het open, maar na een pagina of tien was mijn aandacht alweer aan het wegebben: zelden las ik zo’n feitelijke, taaie opsomming. Er was geen moment nagedacht over een spanningsboog, over compositie, over variatie in tempo en toon.

Het liet me eens te meer zien hoe makkelijk een intrigerend iemand kan leiden tot een bijzonder saai boek. Ik verlangde weer enigszins terug naar Sullivan, en meer nog: naar een doordachte roman. Volgende week meld ik me met een fictiewerk waar werkelijk over de vorm en opbouw is nagedacht. (En suggesties zijn welkom.)

Cook werd dus uitgegeven door Podium, Donkers door De Harmonie, en Peter Ackroyds Hitchcockbiografie door Querido.

Marjolijn van Heemstra: Marijke Schermer, Noodweer

Noodweer van Marijke Schermer is een compact boek. Honderdnegenvijftig pagina’s en nergens een letter te veel. Ook geen letter te weinig trouwens, het is precies de juiste dosering, iets wat je maar weinig tegenkomt in een boek. Het woord ‘hecht’ kwam tijdens het lezen een aantal keer bij me op. Hechte taal, hechte hoofdstukken. Een stevig vlechtwerk dat gelukkig nergens te hermetisch wordt. Het verhaal: een vrouw verzwijgt voor haar man een gebeurtenis uit het verleden omdat ze bang is dat die anders tussen hen in zal komen te staan. Maar het verleden laat zich niet makkelijk verdringen. Intussen stijgt het water in de rivier voor hun buitendijkse huis en overal schemert onheil. Er komen grote vragen voorbij, over waarheid, autonomie, herinnering.
‘Wat is geluk,’ vraagt de vrouw op een avond aan haar favoriete broer. Het blijkt een meerkeuzevraag. A: een gevoel van eenheid, van evenwicht en de zekerheid dat niets dat evenwicht kan verstoren. B: een gevoel van eenheid, van evenwicht en de zekerheid dat het elk moment aan flarden kan. Of C: iets lichamelijks. Een gevoel van gedachteloosheid.
Zelf kiest ze voor C.
Het filosoferen gebeurt tussen de alledaagse dingen door, nergens al te nadrukkelijk, maar genoeg om je als lezer met een paar mooie dilemma’s achter te laten.
Jammer van de slordigheidsfouten hier en daar in het boek, die waren er bij zorgvuldige nalezing denk ik uitgevist, ze vloeken met het verder zo strakke, zorgvuldige verhaal.
Trouwens, ik ken Marijke, we zitten samen in een boekenclub. Ik mag haar graag en gun haar veel. En hoewel ik ervan overtuigd ben dat ik Noodweer met net zo veel plezier had gelezen als ik haar niet had gekend moet ik toegeven dat ik bevooroordeeld ben. In zekere zin is dit dus gewoon reclame. Reclame voor een goed boek, dat wel.

Noodweer is uitgegeven door Uitgeverij Van Oorschot.

Jan van Mersbergen: Bruce Springsteen, Born to Run

Ik ben een fan dus ik ga niets zeggen over Springsteens muziek of zijn geweldige optredens. Ik luister graag naar zijn muziek, ik ben er graag bij als hij speelt. Ik kreeg zijn autobiografie in handen en wil alleen iets zeggen over de verleden en de tegenwoordige tijd, want zoals ik hier vaker heb aangestipt: perspectief is alles.
Springsteens verhaal speelt in het verleden, deze muzikant kijkt terug op zijn leven. Dus vertelt hij in hoofdstuk 1 over zijn straat, zijn huis, zijn veranda. Allemaal in de verleden tijd. En dan plots lees ik een lang stuk dat in de tegenwoordige tijd geschreven is, dat begint met:

‘In onze voortuin, niet meer dan een meter of wat van onze veranda, staat de grootste boom van de stad, een enorm hoge beuk.’

Die zin trekt me naar het heden toe, en zo gaat het eerste hoofdstuk, dat ‘Mijn straat’ heet, verder.
Een bijzonder goede perspectiefkeuze, want ik lees het nu van Springsteen zoals hij dat toen beleefde.
Toch nog iets over zijn stijl, die lijkt erg op zijn liedjes: complete levensverhalen in een paar regels, soms zwaar aangezet en meestal raak. In deze autobiografie is dat soms wat veel, zoals in de laatste alinea van ‘Mijn straat’:

‘Hier wonen we in de schaduw van de torenspits, waar het heilige rubber het wegdek teistert, waar alles stiekem gezegend is met Gods genade, in het verbazende, razende, rassenrellen veroorzakende, vreemde vogels verdringende, swingende, naar liefde en angst speurende, hartverscheurende stadje Freehold, New Jersey.’

Dat leest op den duur wat vermoeiend als proza, zo’n alinea is een liedje en de liedjes van Sprinsteen hebben een ongekend bereik, in proza vraagt de lezer om iets meer rust.

Springsteens biografie werd uitgegeven door Unieboek Spectrum. Een leesfragment vind je hier (PDF).