Edzard Mik: de redacteur las een roman over wat belangrijk is en wat dat waard is, subtiel zichtbaar gemaakt door een vragende verteller in een steeds droomachtiger verhaal.

*

De nieuwe roman van Edzard Mik, waarom vogels (waarom geen hoofdletter?), gaat niet over vogels.
Hij gaat ook niet over een bedreigd plasje.
Ook niet over de mythische roerdomp die daar nog zou kunnen leven. (Al is Miks natuurschrijven wonderschoon: ‘Het wolkendek baarde een waterige cirkel, in het zachte schijnsel verdiepte het groen, overal spoten bronskleurige pluimen op en schitterden spinnendraden, het was alsof het natuurgebied nog een laatste keer oplichtte voordat het zou worden uitgewist,’ staat er bijvoorbeeld, waarbij de natuur een eigen weten en willen toegekend wordt, en zo hoort het in het genre, maar het voorbehoud maakt het scherper.)
waarom vogels gaat ook niet over een stervende schrijver of zijn miskende zoon.
Hij gaat zelfs niet over de opera in grote zalen die Katja, Miks hoofdpersoon, als sopraan heeft ingeruild voor ingekorte straatopera.
Hij gaat over de vriendschap met Emmy, een wat vaag geschetste vrouw die met weinig genoegen neemt maar een grote empathie voor haar leerlingen heeft en een minstens zo grote voor de natuur.

Contouren

Maar doordat Mik niet Emmy maar Katja centraal stelt, een vrouw die zichtbaar is en haar aanwezigheid uiterst vanzelfsprekend vindt, krijg je dat pas laat door. Want in waarom vogels is Katja met van alles bezig dat slechts zijdelings met Emmy te maken lijkt te hebben. Ze neemt het woordvoerderschap op zich van een actiegroep (waar Emmy inzit), blijft slapen bij de zoon van de schrijver (die Emmy zo bewondert), maar reist haar dan achterna in Spanje (waar ze vrijt met een boswachter waar Emmy ook een oogje op had), en probeert haar daar op haar gympen achterna te lopen in de berg. Een tijd lang wekt Mik de suggestie dat Emmy gered moet worden – maar Katja blijkt steeds meer de persoon die gered moet worden te zijn.

Die ontwikkeling heeft hij erg goed neergezet, bijvoorbeeld door hoe Katja anderen beschrijft, op een negatieve wijze. Zo houdt Emmy niet van opera (‘Waarmee ik me beroepshalve bezighield leek er voor haar niet toe te doen, ze vroeg er nooit naar en als ik erover vertelde werd haar blik glazig of begon ze over háár werk, vooral over haar leerlingen, die deden de raarste dingen en werden door rages bevangen als door koorts,’ dat laatste beeld na die algemeenheid is raak!), lijkt ze na een optreden van Katja verlegen en blijkt ze eigenlijk in alles niet-Katja. De zoon van de stervende schrijver is vooral níét de schrijver zelf. Haar observaties tasten, ze zijn wat slordig, en in het begin denk je: wat een vage types.

Maar de vaagheid zit in de verteller; hoe mensen wél zijn, anders dan zijzelf, lijkt haar niet te interesseren. Ze ziet daardoor alleen de contouren van anderen, betrapt zich erop te gissen naar de kern van mensen die ze al heel lang kent. De hele roman wordt steeds meer een droom, compleet met hallucinaties over oplevende schrijvers en verschijnende roerdompen.

Alle waaroms

Daarom misschien dat ‘waarom’, dat regelmatig Katja’s twijfels blootlegt, maar vaker naïef onbegrip of zelfs domheid. Gespreksgenoten zoals Emmy hebben niet zelden een stevig antwoord op haar vragen. Zelfs de inmiddels overleden schrijver is stellig als hij in gesprek raakt met Katja op zijn begrafenis:

‘Hij haalde zijn schouders op, “waarom zouden we met vogels begaan zijn? Ze zijn ook niet met ons begaan. Weet je wat het is, we overschatten onszelf als we denken dat we de hoeders van het leven zijn. Als we werkelijk midden in de natuur staan, als organisme tussen de andere organismen, zonder te pretenderen erboven te staan, dus als onderdeel ervan, dan zouden we moeten ophouden met dat gejammer over onze funeste invloed op ecosystemen. We zijn geen vogels maar we zijn wel áls vogels, zoals we als zoveel dieren zijn.”’

Dat overschatten, dat is raak, maar Katja doet er niets mee, wat moet je ook met de uitspraken van een dode. Maar ook over haar eigen zelfbenoemde kern kan ze niets principieels zeggen, als de zoon van de gestorven schrijver hem dat vraagt:

‘“Waarom zing jij?” vroeg hij opeens, en ik, “hoezo?”
“Jij zingt, hij schreef. Waarom doen jullie dat, zingen, schrijven?”, en hij keek me met grote ogen aan.
“We hebben een stem dus zingen we, we denken na over ons leven dus schrijven we. Er is in ons een teveel dat een uitweg zoekt, een surplus waarvan we iets bijzonders proberen te maken, iets waarmee we spelen en onszelf verrassen.”
“Maar is dat het ook waard?”
“Wat is wat waard?”’

We zijn allemaal wel ergens kwaad over

Een teveel dat een uitweg zoekt, dat is wel heel praktisch gedacht. En ja, ik had hier een hele lijst met waarom-citaten overgetypt, maar eigenlijk is dit gesprek, dat de formulering van de titel het meest benadert, heel kernachtig. Robin, een leerling van Emmy die Katja heeft meegesleurd naar Spanje, bevraagt Katja en haar boswachter Mateo.

‘“Waarom zijn jullie zo met vogels bezig?”
Wat kon ik zeggen, zoveel had ik niet met vogels, maar Mateo, “ze zijn een onmisbaar onderdeel van het ecosysteem. We moeten elk onderdeel beschermen, we zijn nou eenmaal in de positie gekomen dat wij uitmaken wat er in stand blijft, en wat niet. Maar als we de ene keten opgeven, storten ook andere in elkaar, als een kaartenhuis, alles hangt met alles samen en wij houden de zaak nog net bij elkaar, voor zolang als het…”
“Maar waarom vógels? Of worden jullie ook opgewonden als jullie een muis, konijn of eekhoorn zien?”’
Ik moest lachen, “niets ten nadele van het konijn en de eekhoorn, hoor, maar ze zijn altijd om ons heen, vogels, én ze kunnen vliegen. Het eerste wat ik volgens mijn moeders zou hebben gezegd toen ik met praten begon was waarom ik niet ook kon vliegen. Ik was echt kwaad, zei ze, ik moest en zou vliegen.”
“We zijn allemaal wel ergens kwaad over,” zei Robin terwijl ze door het zijraam naar een eucalyptus staarde waar roestbruine slierten van afhingen.’

Misschien moeten we die reactie van Robin als basaal puberaal lezen, maar ik ben geneigd het te begrijpen als een veroordeling van de wetenschaps- en jeugdanekdotebullshit. Wat er immers echt toe doet, is contact, en dat realiseert Katja zich pas laat. Wat doet ertoe, wat is het waard, waarom — tot die vragen leidt Mik je, ijzersterk karakters bouwend, subtiel de kern ontwijkend, tot je hem niet meer missen kan.

Uitgeverij Querido gaf waarom vogels uit. Lees op Athenaeum.nl een fragment.

Ilja Leonard Pfeijffer: de redacteur dwaalde rond in de jeugdmicronatie van de Boekenweekauteur, rekent uit hoeveel decennia aan Revisor-schrijvers je voor dertig euro kan kopen, en verandert op pagina 32 van mening over het Boekenweekgeschenk.

*

Het is Boekenweek, en al is de losse nummerprijs van De Revisor niet zover meegestegen dat je er altijd een Boekenweekgeschenk bijkrijgt, zijn er genoeg redenen om je als Revisorlezer te verheugen. De auteurs van de Boekenweek zijn oud-redacteurs: Ilja Leonard Pfeijffer (redacteur van 2001/1 tot 2009/6) schreef het geschenk, Marieke Lucas Rijneveld (2016) het essay. Alleen Bart Moeyaert, de auteur van het Boekenweekgedicht, heeft geen Revisor-achtergrond.

Mensen blijven zich afvragen waar het Revisorproza uit de jaren zeventig en tachtig is gebleven, zelfs toen we een vacature hadden. (Die tweet blijkt verwijderd.) Eerlijk gezegd ben ik te weinig literatuurhistoricus om te begrijpen wat dat dan is en wanneer Revisorproza gewoon literair proza is geworden, maar er zijn ook na volledige redactiewisselingen als in 2009-2010 dingen hetzelfde gebleven. Zo was er de afgelopen twintig jaar onafgebroken een classicus lid van de redactie. Maar een nieuwe redactie wil ook nieuwe dingen doen, en zo is de volledige Revisor-productie van Pfeijffer alleen in het rijke externe archief van de Digitale Bibliotheek der Nederlandse Letteren te vinden. Rijnevelds werk vind je daarentegen grotendeels op derevisor.nl (plus een plukje in de DBNL).

Een aardige aanleiding om de nieuwste Revisor te combineren met Pfeijffers werk, is de digitale expositie die het Literatuurmuseum wijdt aan Mocanië, de fictieve staat die Pfeijffer ontwierp. Hij schreef erover in Brieven uit Genua (2016) en sprak erover tijdens Zomergasten. In de podcast POM, Jonge jaren, vraagt Ernst-Jan Pfauth hem er extra over door. Ik vraag me af: is Mocanië nu een micronatie?

Terzijde. Een handvol weetjes

• Wie De Revisor én het essay koopt, heeft recht op het geschenk: € 14,50 + € 5,- is drie decennia Revisor-kwaliteit.
• Een eerdere Revisor-redacteur die het Boekenweekgeschenk schreef, was Thomas Rosenboom. P.F. Thomése (1998/1 tot 2001/4) had natuurlijk gemoeten — maar zou die wel willen? —, en Kees ’t Hart voor het essay. En Oek de Jong (1998/2 tot 2000/4)? Zijn Zwarte schuur is bij de Libris Boekhandels nu slechts € 8,99. Dus € 14,50 + € 8,99 + € 5,- = vier decennia Revisor-kwaliteit.
• Ik gun de Nederlandse lezer Gustaaf Peek (2010 tot 2015/2) nog dit decennium als Boekenweekgeschenkauteur. Hij schreef ook een van de minst theoretische liefdeszinnen van Nederland:
  

  ‘Straks kom ik lieverd je moet stoppen je moet stoppen liefste het is te lekker mijn godin ik hou van je je gaat niet stoppen je wil m’n zaad wil je me proeven wil je m’n zaad proeven ik ga je geven wat je wil in je mond liefste in je hete mond heb je me gemist ik kom liefste ik kom in je mond ik —’

  Uit Godin, held. € 12,99. Zijn nieuwste heet A.D.. € 23,99. Daarmee ben je nog sneller klaar.

• Van Jan van Mersbergen (2010 tot en met 2020) weet je dat hij het kan, hij schreef een mooie novelle voor de Week van het Venlose verhaal, Oase. Zijn nieuwste heet Mijn pa is nooit alleen. € 21,99. Zijn doorbraakroman Naar de overkant van de nacht (€ 12,99) moet je wel aanvullen met het essay. Maar dan heb je wel geheid feest, ook buiten het Boekenbal.
• Thomas Heerma van Voss (2015 tot 2022-2) is pas na deze generatie aan de beurt, maar je kunt ook gewoon zijn nieuwe verhalenbundel, Passagiers/achterblijvers aanschaffen. Krijg je het Boekenweekgeschenk gratis bij: € 21,99.
• Maar na een jaar met alleen maar mannelijke auteurs is het tijd voor een van de beste schrijfsters van Nederland: Manon Uphoff (redacteur van (2004/2 tot 2009/6)). We bereiden je er op voor met een Uphoff-themanummer, dat eind deze zomer gaat verschijnen. Tot dat moment kun je Vallen is als vliegen voor precies € 15,- aanschaffen.
• Marjolijn van Heemstra (2016) of Bernke Klein Zandvoort (2017 tot 2021) voor het gedicht. Ook Reistijd, bedtijd, ijstijd (€ 21,99) en Veldwerk (€ 17,99) geven recht op een geschenk.
• De Boekenweek gaat eigenlijk meer over rekenen dan over lezen.

Van gedetailleerde fantasie tot micronatie?

Het is geweldig wat Pfeijffer bedacht heeft: de geografie, het wegennetwerk, stadsplattegronden, geld, literatuur, een eigen taal (met eigen alfabet), en het is prachtig hoe het Literatuurmuseum dat in een virtuele vorm goot. Het doet denken aan wat Walter van den Berg in De Revisor beschrijft, de staat die hij als dertienjarige ontwierp, maar waarvan hij de naam vergeten is…

‘Het probleem is dat ik die naam en de rest van de inhoud van het schriftje in geheimschrift heb gespeld.
Het was meer een boekje dan een schriftje trouwens, met een harde kaft, A5-formaat, zwart en met een rode rug en rode hoekjes. Ik denk dat het bij de hema op het Osdorpplein vandaan komt en dat ik het daar rond 1983 heb gestolen.
Ik stal dat boekje niet uit noodzaak, maar uit gewoonte; ik heb in die tijd vrij veel uit de hema op het Osdorpplein gestolen.’

Pfeijffers taal is evenmin eenvoudig te reconstrueren, maar hijzelf kent de taal in ieder geval nog.
En kijk, Mocanië en Van den Bergs land zijn geen fysiek bestaande plekken met de al dan niet grappig bedoelde pretentie de concurrentie aan te gaan met landen als Nederland, Groot-Brittannië en Frankrijk. Ze hebben geen ambities tot een nationale staat. Maar het denken over wat zo’n staat nodig heeft, dat is even interessant als hoe die gedachten botsen met de werkelijkheid.

De fictie wordt volwassen: mensen en verhalen

In de literatuur van deze stichters van fictieve staten worden andere dingen belangrijker dan de details in het decor. De mensen, hun beweegredenen, hun daden. En, bij Pfeijffer heel nadrukkelijk: de manier waarop we daarover vertellen. Dat geeft zijn werk iets van een spel waarbij het voorop staat de regels aan te passen. Als hij in de eerste pagina’s zijn hoofdpersoon Carmen introduceert, een ontevreden (openingszin: ‘Wordt ontevredenheid tevredenheid als je je erbij neerlegt?’) oudere vrouw die evenementen organiseert voor de lokale bibliotheek, laat hij haar denken:

‘Zo vraagt ze zich nu af wat verloren momenten zijn. Als alle momenten als confetti op de ochtend na het feest door de tijd worden opgeveegd en geen enkel ogenblik op de onstuitbare teloorgang kan worden herwonnen, hoe kunnen sommige momenten dan meer verloren zijn dan andere? Elk uur wordt ze een uur ouder, ongeacht of ze energiek vooruitblikt of melancholisch over vroeger mijmert, en het gevolg daarvan is dat er steeds minder is om naar uit te kijken en steeds meer vroeger om te betreuren.’

De confettizin, met de grote woorden en gezochte beeldspraak, gecombineerd met de daaropvolgende zin met rijk aangezette clichés, doet het ergste over deze vrouw vrezen. Verderop zegt ze: ‘Klinkt dat pompeus? Het kan haar weinig schelen hoe het klinkt, want het is zo.’ Oei. Na een leven als de vrouw van de tweede man in diplomatieke dienst, van tennis en sherry en een onvervulde kinderwens (herhaal dit driemaal, dan weet de lezer het), leeft deze vrouw de levens van personages in de literatuur, liefst zonder open eindes – want die biedt het leven al genoeg.

Maar Pfeijffer, die zelf even later als ongenaakbaar personage optreedt in de bibliotheek op uitnodiging van Carmen, gunt haar zo’n leven in de literatuur – al stelt Carmen meermaals vast dat ze daar te gewoon voor is. Ze keert terug naar Monterosso, ooit de plek waar ze haar eerste liefde beleefde (een Boekenweekauteur die het Boekenweekthema verwerkt, dat is uiterst prijzenswaardig), voor een week vakantie. Ze raakt bevriend met de B&B-houdster (‘Uiteraard tutoyeren zij elkaar, want in de wereld van de private kamerverhuur is het altijd vakantie.’), en verzucht op enig moment over het slot van Liefde in tijden van cholera: ‘Het is bijna jammer dat er tegenwoordig geen epidemieën meer bestaan.’

Op dat moment begon mijn sympathie te schuiven. Carmens zelfbeeld wordt rijker, aardiger voor zichzelf, en ze beleeft warempel een verhaal. Ondertussen haalt Pfeijffer grappen uit zoals na een cliffhanger op te merken: ‘Carmen heeft een hekel aan cliffhangers.’ En daarop door te gaan, om pas na een tijdje de belofte van die cliffhanger in te lossen.

Julie Otsuka: de redacteur las een klein kunststuk van consequente perspectieven en gevarieerde opsommingen over de omgangsvormen in het water en met een verdwijnend geheugen.

*

Daan Stoffelsen: Julie Otsuka, De zwemmers (vertaling Lucie Schaap)

Perspectief dus. Na de lyrische aanbeveling van mijn Athenaeum-collega Ghizlan en de al even enthousiaste tweet van @EdithLeest begon ik eindelijk eens aan een dunner boek (140 pagina’s!) dat speelt met consequent perspectief (zie ook Hulst en Weeda en misschien kan ik ook nog wat over Heitman schrijven) en met de nobele kunst van het opsommen, een boek dat nu eens absurd, dan weer uiterst schrijnend is. Dat gaat over hoe je moet zwemmen in gezelschap, en hoe om te gaan met dat wat je vergeet. Zoals dat hoort, zit veel daarvan al in de eerste pagina. Ik citeer ruim:

‘Het zwembad bevindt zich in een grote grotachtige ruimte diep onder de grond, vele meters onder de straten van onze stad. Sommigen van ons komen hier om te herstellen omdat we geblesseerd zijn. We hebben last van een zwakke rug, platvoeten, uiteengespatte dromen, een gebroken hart, angstgevoelens, zwaarmoedigheid, levensmoeheid, de gebruikelijke bovengrondse aandoeningen. Anderen van ons werken op de nabijgelegen universiteit en zijn tijdens de lunchpauze liefst hierbeneden, in het water, ver weg van de onverbiddelijke blikken van onze collega’s, de kille glans van onze schermen. Sommigen van ons komen hier om aan ons teleurstellende huwelijk te ontsnappen, al is het maar een uurtje. Velen van ons wonen in de buurt en houden gewoon van zwemmen. Een van ons, Alice, een gepensioneerde laborante met beginnende dementie, komt hier omdat ze dat altijd al heeft gedaan. En ze mag dan misschien de cijfercode van haar kluisje niet meer weten of vergeten zijn waar ze haar handdoek heeft neergelegd, maar zodra ze het water in glijdt weet ze wat ze moet doen. Dan heeft ze een lange, vloeiende armslag, een krachtige beenslag, een heldere geest. “Daarboven,” zegt ze, “ben ik gewoon een oud vrouwtje. Maar hierbeneden, in het zwembad, ben ik mezelf.”’

Ik voel me zelf in het zwembad een oud vrouwtje (tenminste als ik de borstcrawl oefen), en als ik zelf ga opsommen, de komma’s aaneenschakel, de zinnen verleng tot hele verhalen, dan krijg ik geheid commentaar van mijn redacteur, maar voilà: zo kan het dus ook. De eerste persoon meervoud is niet al te nadrukkelijk, die opsomming in zin drie gaat prachtig van flauwe fysieke zwaktes via romantische idealen en DSM-achtige klachten (die des avonds komen) tot een mooie samenvatting: dit is gedoe van buiten. Hier in het water gaat het beter, hier vloeit het, hier zijn we onszelf.
En heel soepel duikt Alice op, de vrouw wier geest verdwijnt, en die na twee wij-hoofdstukken nadrukkelijker op de voorgrond treedt. Dat derde hoofdstuk, ‘Diem Perdidi’, opent met een ander vertelperspectief: ‘Ze weet nog hoe ze heet.’ Maar zoals in het eerste hoofdstuk de lijstjes met gebruikers van het zwembad, de regels, je bedenkt het maar, en in het tweede vermoedens over de oorzaak van de barst in de bodem volgen, somt Otsuka hier op wat Alice nog weet – en niet weet.

‘Ze weet nog hoe ze heet. Ze weet hoe de president heet. Ze weet hoe de hond van de president heet. Ze weet in welke stad ze woont. En in welke straat. En in welk huis. Het huis met die grote olijfboom, waar de straat een bocht maakt. Ze weet welk jaar het is. Ze weet welk jaargetij het is. Ze weet op welke dag jij geboren bent. Ze weet dat ze een andere dochter had voordat jij geboren werd – Ze had je vaders neus, dat was het eerste wat me aan haar opviel – maar ze weet niet meer hoe die dochter heette. Ze weet hoe de man heet met wie ze niet getrouwd is – Frank – en bewaart zijn brieven in een la naast haar bed. Ze weet dat jij ooit een man had, maar weigert te onthouden hoe je ex-man heet. Die man, noemt ze hem.’

Otsuka varieert, ze breidt uit, ze zoomt in, ze citeert, subtiel voert ze de tragedies van een doodgewoon leven op, en het niet-weten is nog niet zo algemeen als later, het heeft nog iets begrijpelijks. Maar zestien pagina’s later is de meeste kennis weggevloeid. Dan een u-hoofdstuk (‘U bent hier vandaag omdat u gezakt bent voor de test.’), en ten slotte een je-hoofdstuk (‘Waardoor kwam het, vraag je je af, dat ze begon te vergeten?’), als Alice echt verdwijnt.

Ja, dit is prachtig, het is pijnlijk, het is geestig, en het is goed gedaan. Otsuka creëert afstand en intimiteit met haar perspectiefkeuzes, overzicht met haar opsommingen, en een tragedie van barsten en wegzinken. Eigenlijk wilde ik me nog afvragen waarom Otsuka in Neptunusnaam met dat zwembad begint, maar ik realiseer me dat ze me zoveel beeldspraak cadeau heeft gegeven, dat ik geen recht van vragen heb.

Lebowski gaf De zwemmers uit. Op Athenaeum.nl staat een fragment.

Auke Hulst: de redacteur las een van de genomineerden voor de Libris Literatuurprijs en tevens een van de auteurs van Waar was ik, o ja, die zijn empathie niet op de proef stelt, sterker nog: ondanks de science fiction-overdrive overtuigt de roman, hij is rijk en raak geschreven.

*

Daan Stoffelsen: Auke Hulst, De Mitsukoshi Troostbaby Company

Eigenlijk is dat wat je continu probeert: de ander begrijpen. Empathie. Wees extreem mild voor Baudet, verzin een rationele Poetin, vindt waarheid in Viruswaarheid (woordzoeker. Extra opgave: vind ‘Rus’). Laat AI-aanbevelingen voor bibliotheken maar schuiven (gebruik geen geweld, stemming duister), retweet niet dagelijks @ishetalgestort, vergeef de zevenjarige confetti-importeur (je kunt klaar zijn met carnaval, confetti blijft opduiken). Als lezer doe je niet anders, en daardoor begrijp je niet maar vergeef je de jury van de Libris Literatuurprijs dat ze Gustaaf Peeks A.D. hebben gepasseerd, en in een later stadium sympathieke, sterke boeken van Rob van Essen, Gilles van der Loo en Marie Kessels.

Als lezer – en maar een thuiswerker ver van mijn boekhandel, geen recensent of jurylid – zoek je ordening, samenhang. Waarschijnlijk is de gedachte vooral geweest: dit zijn de beste boeken, misschien ook: dit is een mooi divers lijstje. Maar misschien besprak die jury ook een heel technische diversiteit, in perspectief. De genomineerde boeken van Dros en Kuypers staan nog ergens digitaal op me te wachten, maar wat me nu al opviel: zowel Weeda als Heitman voeren naast een eerste persoonsverteller voorouders op, zichtbaar als herten (‘Wie stierf, werd een hert met een gouden gewei, een witte vacht en een gouden pijl in de rug. We werden het symbool dat we in ons leven als insigne op onze borst droegen. “Dit hert is niet dood,” zeiden we tegen elkaar, “maar het gaat ook niet echt goed met dat dier.”’) of onzichtbaar, in een wij-perspectief. En het werkt!

Beter in de eerste persoon

Meer daarover later. Van Marissings roman heeft een consequent ik-perspectief, maar Hulsts De Mitsukoshi Troostbaby Company, in omvang en hoeveelheid thema’s en genres tot nu toe de ambitieuste van de shortlist, gaat ook óver literatuur, en problematiseert zijn keuze in de helft van de roman. De ik-verteller van het ene deel, Auke van der Hulst (1997), is in gesprek met zijn redacteur.

‘Ik vraag me wel af of je niet beter kunt beginnen bij de eerste keer dat ze seks hebben – zonder aanloop, zonder backstory. En of het misschien beter zou werken in de eerste persoon. Dan zou je nóg dichter bij het geobsedeerde kunnen komen en kunnen spelen met de onbetrouwbaarheid van zo’n vertelstem.’

Stilte, en: ‘Ik staarde in pseudogedachten in het niets.’ En dan hardop: ‘Elke roman heeft een eigen sfeer, een eigen stem. Daar kun je een beetje invloed op uitoefenen, maar het is vooral iets wat ontstaat. Dit is de toon die natuurlijk voelt. Als ik de toon te uitdrukkelijk moet bedenken wordt alles artificieel.’

Wacht, ik ga even terug naar de verhaallijnen. De Mitsukoshi Troostbaby Company is een logboek, voor een soort begeleidend Privé-domeindeel, vermengd met de eigenlijke roman, De lasso van de tijd. Uitgangspunt voor beide boeken is: de ik/Kaj had een giftige relatie die beëindigd werd met een afgebroken zwangerschap, en hij rouwt er nog steeds om. In het ‘logboek’, dat over zo’n tien jaar van nu speelt, heeft hij soelaas gevonden in een ‘troostbaby’, een levensecht robotmeisje dat deels gebaseerd is op het DNA van de ex van destijds en de ik. Het vaderschap staat hem goed, maar hij durft haar niet alles te zeggen, en worstelt met eigen opvoedingsissues. In de ‘roman’ gaat de science fiction in overdrive: Kaj reist terug naar de tijd, ruimt zijn vroegere ik uit de weg en doet het beter.

Overtuigend en rijk en raak

Dat is wel een woeste vertelstructuur, want wie eenmaal iets menselijks toelaat bij een robot, of tijdreizen mogelijk acht, moet dat consequent doen (hier volgen plotspoilers): het meisje groeit (in ieder geval intellectueel), en wie eenmaal terug kan reizen, kan dat nog eens doen. Toch is dat goed te doen, want die rouw en de vaderlijke liefde zijn heel overtuigend. (Toen ik de PDF doorzocht op ‘perspectief’ stuitte ik op zinnige woorden:

‘Iemand verliezen was makkelijk; het tweede verlies, iemand opgeven, een stuk moeilijker – het was een heidens karwei te doen alsof ze niet bestond. Hij probeerde niet aan haar te denken, dacht aan niets anders. Weer waren ze uit elkaar, langer dan voorheen. Zij leefde voort, vulde de leegte die ze had achtergelaten en alle andere leegte, hij was dood in haar ogen, dat wist hij zeker – hij vóélde zich dood in elk geval, hoewel voelen een eigenschap van de levenden is. (Hoe dat in verhaalvorm te gieten? Iets vanuit het perspectief van een spookverschijning die een verbleekte wereld waarneemt waarin alleen zij alle kleur heeft behouden? Maar niet nu, hij heeft geen afstand, alleen maar rauwe pijn die op papier zou worden gekotst.)’

) Hulsts robotmeisje Scottie is bovendien levensecht, de dilemma’s van de adoptievader zijn herkenbaar (‘Wat denkt ze allemaal? Wat weet ze? Het is brieven lezen in het donker…’). En tussendoor zegt hij dus zinnige dingen over literatuur en leven. Over wat kunstmatig is en niet, over volwassenheid en het vermogen te handelen (‘Hij zit ineengedoken op de achterbank, net hoog genoeg om over de rand van het portier te kunnen kijken – een kinderperspectief, een machteloos perspectief.’). Over abortus natuurlijk, over science fiction en literatuur. Hij verwerkt zijn eigen levensgeschiedenis, die het gros van de lezers zal herkennen uit Kinderen uit het Ruige Land, opgeplust met een paar decennia. Wijsheden, gevatte opmerkingen (‘Vink aan: I am not a robot. Terwijl machines ons die vraag stellen. Ze vragen nooit of we mensen zijn.’) — en dan zijn er nog aantekeningen die niet pasten, en terechtkwamen in onze Privé-domeinspecial Waar was ik, o ja (koop dat nummer mensen!). Het komt zo op een rijtje erg vol over, maar Hulst doseert en formuleert raak.

Ja, maar. Maar ja!

Ja, het is een enorm boek (dunner, met nog meer perspectiefwisselingen en minder thema’s, en ook heel goed: Julie Otsuka’s De zwemmers (vertaling Lucie Schaap), daarover later meer), dat zal in combinatie met de late verschijning in 2021 de eigenaardige afwezigheid op de eindejaarslijstjes verklaren. En ja, tegenover het teveel aan actie in vooral Lasso staat ook veel getheoretiseer. De celebrale Auke Hulst verduistert af en toe de persoonlijkere en vertellende (ook hier is een citaat bij: ‘Literatuur komt voort uit het rijk van de geest, een binnenwereld die expansief en onbegrensd is – afbakening daarvan is tegennatuurlijk. Wie piketpalen slaat reduceert – om redenen van commercie of literair tribalisme – een continuüm tot kasten, tot kluisters. Wat ik beoog is cerebraal én intuïtief, een literatuur die geleefde, gedroomde én verzonnen geschiedenis vervlecht, die put uit mijn autobiografie én de vorm van toekomstgeschiedenis aanneemt.’).

Maar het is een heel sterk boek. Het artificiële blijft tot de plot beperkt – iets wat je niet van elke genomineerde kan zeggen -, het is heel natuurlijk geschreven. Als dit boek de Libris Literatuurprijs 2022 wint, hoef ik voor de verandering de jury niets te vergeven. Dat zou ik volledig begrijpen.

Ambo|Anthos gaf De Mitsukoshi Troostbaby Company uit. Lees op Athenaeum.nl een fragment. Daan Stoffelsen interviewt Auke Hulst bij Het Martyrium op zaterdag 16 april.

Tonke Dragt & Rindert Kromhout, Els Pelgrom: de redacteur las twee jeugdboeken die micronationaliseren in het hoofd, kosmopolieten maken van kinderen — terwijl moderne micronaties juist verengen.

*

Daan Stoffelsen: Els Pelgrom, Het verloren paspoort, en Tonke Dragt, Wie achter deze deur verdwaalt

Binnen de kaders van je hoofd mag je denken wat je wil, binnen de muren van je huis mag je veel doen wat je wil, en ook binnen de grenzen van dit land heb je grote vrijheid. Volstaat dat? En op basis waarvan bepaal je dat? En wat dan? Wordt het dan

• Ik vertrek (voorspelbare soap) of
• Verzet! (een titel die door twee oud-redacteuren van dit tijdschrift gebruikt is, dus wel literair moet zijn)
• of bevries je in oneindige contemplatie (mijn reflex, vrees ik, werktitel: De dood van de essayist)?

Zoals gebruikelijk zit er lange tijd tussen het aanzoeken van schrijvers, het begeleiden van hun schrijven, en de uiteindelijke publicatie van De Revisor. Het zal gek overkomen dat ik nu schrijf over iets wat op zijn vroegst eind maart 2022 zal verschijnen, maar zo’n themanummer geeft nú focus aan mijn lezen, overal zie ik snippers werkelijkheid die raken aan wat er het tijdschrift komt te staan. De Revisor 2022-1 gaat over Micronaties, ‘landen die niet bestaan. Landen die beweren onafhankelijk te zijn, maar niet als zodanig worden erkend of serieus genomen’, zoals Lotte Lentes het in haar Redactioneel zal verwoorden.

(De formuleringen in dit stukje zullen wat futuristisch blijven.)

2022: Zuidland

In de afscheidsreportage van Zuid-Afrika-correspondent Bram Vermeulen in de NRC onderzoekt hij waarom hij zich maar niet thuis is gaan voelen in zijn standplaats. Hij spreekt ontheemden en daklozen, maar reist ook af naar een boerderij waar men een republiek heeft uitgeroepen, Zuidland. De ‘president’ van deze nieuwe staat zegt: ‘We zijn alles kwijt geraakt in dit land: onze cultuur, onze erfenis, alles wordt ons afgenomen. Het ANC domineert ieder aspect van ons leven. De enige manier om van ze af te komen, is door afscheiding.’

Een micronatie dus, waarin al de eerste politieke conflicten hebben plaatsgevonden – een terugkerend fenomeen, lees ik in Jorie Horsthuis’ bijdrage aan ons nummer. Horsthuis maakt samen met Floor Koomen De Facto, een site over dit onderwerp, en ze is dus dé expert.

1982: Het Koninkrijk der Kosmopolieten

De Facto is een veelzeggende formulering. ‘De jure, they may be part of another country, but de facto, they operate as an independent entity,’ schrijven Horsthuis en Koomen, er is iets gecreëerd wat aan wetten lijkt te ontsnappen maar toch werkelijk is. En daar komt een andere tegenstelling in beeld, die tussen feit en fictie.

Bij verschijning van Wie achter deze deur verdwaalt, van Rindert Kromhout en Tonke Dragt met Dragt-achtige illustraties van Linde Faas (2021), werd de ‘paspoortaffaire’ in herinnering geroepen. In 1982 schreef Els Pelgrom bij het tienjarig jubileum van Uitgeverij Kosmos Het verloren paspoort, een kinderboek in de vorm van een echt paspoort, vormgegeven door Max Velthuijs. Vanwege die gelijkenis probeerden kinderen er geld mee op te nemen bij de bank (ging dat dan toen zo?!), en besloot Justitie het uit de handel te halen. Bertram Mourits vat de kwestie samen op Literatuurmuseum.nl, en hij verwijst daar naar een artikel uit 2001 van Joke Linders, dat nu op de DBNL terug te lezen is. Want het staartje is dat Tonke Dragt op dat moment een stapeltje Verloren paspoorten kocht, en daarmee een levendig spel begon te spelen: ze bedacht formulieren waarop je je kleur stem moest invullen en de ‘wereld-vreemde landen’ waar je een visum voor wilde, Velthuijs maakte stempels, er werd gecorrespondeerd tussen allerlei kinderboekenschrijvers en genootschappen.

Terug naar 1982: het verhaal van Het verloren paspoort is eenvoudig, maar het boekje is door de vormgeving wel de moeite waard. Het half-Italiaanse meisje Rossella krijgt haar eigen paspoort en besluit ermee naar haar vader te reizen, een beroemde filmacteur in Rome. Al in de eerste pagina’s krijgt het reizigersvirus haar te pakken:

‘Ze liep de hele weg naar het station, at onderweg patat en een kroket, maar de tijd ging zo langzaam voorbij dat ze dacht dat alle klokken in de stad waren stil blijven staan. Ze keek naar de etalages, naar de mensen en de trams. Zij had geen huis meer, leek het, zij woonde nergens. Vreemd dat al die mensen op straat in Amsterdam bleven! Zo voelt het dus als je alleen op reis gaat, begreep ze.’

Het is toegankelijk proza, toegesneden op jonge lezers, maar het sentiment is herkenbaar. De wereld komt lós als je vertrekplannen hebt, je laat het vertrouwde achter. Letterlijk. Als haar paspoort ingenomen wordt in de trein, volgen twee tekstloze pagina’s met Duitse en Zwitserse stempels.

(Ik kan dat nu met eigen ogen zien, dankzij de Kracht van Twitter, en met name de snelle reactie en het grote vertrouwen van Raymond Frenken, die me Het verloren paspoort uitleende, ingepakt in een landkaart. Want het boekje is dus daadwerkelijk nergens meer te vinden – tenzij tegen woekerprijzen.)

Het paspoort raakt kwijt, en een Italiaanse jongen, Umberto, vindt het en vervalst het, zodat hij mee kan reizen naar Amerika. Hij ontmoet zelfs Rosella (‘Hij knipoogde zijn langzaamste knipoog,’ dat wil ik ook kunnen) en ‘voordat ze een uur in de lucht waren, vertelden ze elkaar sterke verhalen en deden samen spelletjes’. Grote Avonturen volgen, aanstekelijk maar wat kort (het boekje bevat maar 64 pagina’s) uiteengezet door Pelgrom. Denk Kuifje, denk Hollywood, zonder rafelrandjes maar erg leuk. In een verhaal, in je hoofd, kán het.

2021: Forumland

Politiek kan me al langer niet tot razernij brengen, en mijn weloverwogen stemgedrag heeft geen enkel strategisch effect, maar ik volg met enige fascinatie de wendingen in het politieke leven van een van onze jongste fractievoorzitters. Ooit verkocht ik boeken in de winkel waar hij, twee jaar jonger dan ik, kind aan huis was, nu staat hij volop in de publieke aandacht met ongerijmde oproepen tot verzet tegen het politieke systeem waar hij zelf zijn podium aan verdient. Ook hij speelt continu met wet, feit en fictie, en zijn meest speculatieve stap om zich buiten de werkelijkheid te plaatsen is wat hij over ‘Forumland’ oppert. Een toevluchtsoord, met eigen grondgebied, app en munt.

Moeilijk serieus te nemen, alhoewel je daarmee zijn volgelingen onderschat. Een statenlid berekende al dat het ledental het inwonertal van een land als San Marino oversteeg, en schreef: ‘Wijs maar een stuk land aan voor ca. 100.000 mensen en dan maken wij daar de mooiste en beste staat ter wereld van. Mooie gebouwen, geen moderne kunst, goed onderwijs en geen coronagekte.’

We zijn nog niet zover, traditioneel begint een micronatie met het grondgebied, alvorens het rechtstelsel om te gooien: autonomie heeft een plek nodig. Vooralsnog komt het niet buiten de hoofden van enkele Sanmarinezen Foruminariërs. Er is nog geen paspoort uitgegeven.

2021: Het Koninkrijk der Kosmopolieten (bis)

In 2021 verscheen dus Wie achter deze deur verdwaalt, een variatie op Tonke Dragts paspoortaffaire. Een schoolklas van de Max Velthuijsschool, waarin de kinderen allemaal namen van Dragt-personages dragen (en een uit haar lievelingsboek, De geheime tuin), leert Lavinia Morgenster kennen, een schrijfster als Tonke Dragt, die een deur in haar huis heeft die leidt naar het Koninkrijk der Kosmopolieten.

Met behulp van Meester Tom en de schrijfster bemachtigen de leerlingen paspoorten, tekenen ze visa, en komen ze door de deur. Na alle werkelijkheid, waarin Dragt en Kromhout hoofdrollen speelden, en haar roerigere eerdere schoolroman De zevensprong is dit een wat braaf, veilig boek. Ja, deze kinderen hebben nog meer dan Rosella problemen thuis: gescheiden ouders (waarvan hoofdpersoon Laurenzo ook een vader in Italië heeft), onveilige thuissituaties en allerlei diagnoses. Er zitten mooie vondsten in (spoilers!), zoals de rol van kat Iwan de Verschrikkelijke (rechtstreeks uit De Zevensprong) als ambassadeur van het Koninkrijk, en het slot, dat letterlijk tot reflectie oproept. Maar nee, verder dan een boodschap van verbroedering, van lezen en fantaseren strekt dit boek niet.

Dat is overigens heel veel waard. Waar het fabuleren van de politieke leider een kleinere en engere wereld creëert, stimuleren Pelgrom en Kromhout & Dragt het zoeken van ruimte en openheid. Want ook binnen deze muren en grenzen is er veel mogelijk, zoals gevaarlijke onzin uitspreken en stimulerende jeugdliteratuur schrijven. Daar heb je geen eigen staat voor nodig, alleen een paspoort in gedachten.

Wie achter deze deur verdwaalt is door Leopold uitgegeven.